हें कोण बोललें बोला ?
’राजहंस माझा निजला !’
दुदैंवनगाच्या शिखरीं । नवविधवा दुःखी आई !
तें हृदय कसें आईचें । मी उगाच सांगत नाहीं ।
जें आनंदेंही रडतें । दुःखांत कसें तें होइ--
हें कुणी कुणां सांगावें !
आईच्या बाळा ठावें !
प्रेमाच्या गांवा जावें---
मग ऐकावें या बोला । ’राजहंस माझा निजला !’
मांडीवर मेलें मूल । तो हृदया धक्का बसला ।
होउनी कळस शोकाचा । भ्रम तिच्या मानसीं बसला ।
मग हृदय बधिरची झालें । अति दुःख थिजवि चित्ताला ।
तें तिच्या जिवाचें फूल !
मांडीवर होत मलूल !
तरि शोकें पडुनी भूल---
वाटतची होतें तिजला । ’राजहंस माझा निजला !’
जन चार भोंवतीं जमले । मृत बाळा उचलायाला ।
तो काळ नाथनिधनाच्या । हतभागि मना आठवला ।
तो प्रसंग पहिला तसला । हा दुसरा आतां असला !
तें चित्र दिसे चित्ताला !
हें चित्र दिसे डोळ्यांला !
निज चित्र चित्तनयनांला,
मग रडुनि वदे ती सकलां । ’राजहंस माझा निजला !’
करुं नका गलबला अगदीं । लागली झोंप मम बाळा !
आधींच झोंप त्या नाहीं । खेळाचा एकच चाळा !
जागतांच वार्यासरसा । खेळाचा घेइल आळा !
वाजवूं नका पाऊल !
लागेल तया चाहूल !
झोंपेचा हलका फूल !
मग झोंपायाचा कुठला ! राजहंस माझा निजला !
हें दूध जरासा प्याला । आतांसा कोठें निजला !
डोळ्याला लागे डोळा । कां तोंच भोंवतीं जमलां ?
जा ! नका उठवुं वेल्हाळा । मी ओळखतें हो सकलां !
तो हिराच तेव्हां नेला !
हिरकणीस आतां टपलां !
परि जिवापलिकडे याला--
लपवीन ! एकची मजला ! राजहंस माझा निजला !
कां असलें भलतें सलतें । बोलतां अमंगळ याला ?
छबकडयावरुनि माझ्या या । ओंवाळुनि टाकिन सकलां !
घेतें मी पदराखालीं । पाहूंच नका लडिवाळा !
मी गरीब कितिही असलें ।
जरि कपाळ माझें फुटलें ।
बोलणें तरी हें असलें---
खपणार नाहिं हो मजला ! राजहंस माझा निजला !
हें असेंच सांगुनि मागें । नेलात जिवाचा राजा ।
दाखविलाहि फिरुनी नाहीं । नाहिंत का तुम्हां लाजा ?
न्यावयास आतां आलां । राजहंस राजस माझा !
हा असा कसा दुष्टावा ?
कोणत्या जन्मिंचा दावा ?
कां उगिच गळा कापावा---
पाहुनी गरिब कोणाला । राझंस माझा निजला !
हे काळे कुरळे केश । खेळतात डोक्यावरतीं ।
ही दृष्टि पहा मम वदनीं । नेहमीं अशी ही असती ।
हें तेज अशा रत्नांचें । झालें का आहे कमती ?
कानांत नाचती डूल,
तोंडावर हंसरें फूल,
जीवाची घालुनि झूल---
मी असाच झांकिन याला । राजहंस माझा निजला !
या अर्ध्या उघडया नयनीं । बाळ काय पाहत नाहीं ?
या अर्ध्या उघडया तोंडीं । बाळ काय बोलत नाहीं ?
अर्थ या अशा हंसण्याचा । मज माझा कळतो बाई !
हें हंसें मुखावर नाचें !
जणुं बोल दुग्धपानाचे !
कीं मुक्या समाधानाचे !
इतुकेंहि कळे न कुणाला---। राजहंस माझा निजला !
या माझ्या मानससरसी । सारखें प्रेमजल वाही ।
त्या तरंगलहरींवरतीं । राजहंस पोहत राही ।
सारखा पोहुनी दमला । मग मला भुकेला वाही !
नयनांच्या शिंपांमधुनी,
अश्रूंचे मौक्तिकसुमणी,
मी दिले तया काढोनी,
मोत्यांचा चारा असला । राजहंस खाउनि निजला !
ते वैकुंठेश्वर गेले। पदिं त्यांच्या अर्पायाला ।
ही अखंड या अश्रूंची । वैजयंति मोहनमाळा !
मी करित असे केव्हांची । धरुनिया उराशीं बाळा ।
कौस्तुभ हा माळेमधला !
हृदयाचें कोंदण याला !
तो चोराया कां आला ?
दैत्याहुनि दैत्यांचे झाला ! राजहंस खाउनि निजला !
हें असें जाहलें म्हणतां । तरि देवचि निजला कां हो ?
जरि निर्दय होउनि निजला । आळवीन फोडुनि टाहो ।
कीं असा पोटचा गोळा । पोटांतचि देवा राहो !
ही कुर्हाड आकाशाची,
मजवरती पाडायाची,
नाहींच कल्पना त्याची,
हा तुमचा कावा सगळा ! राजहंस माझा निजला !
जरि दूत यमाचे आले । लाडक्यास या न्यायाला ।
ते निष्ठुर असले तरिही । भुलतील पाहुनी याला ।
हृदयाचें होउनि पाणी । लागतील चुंबायाला ।
मी मुका असा घेतांना---
हा पहा---पुन्हां हंसलाना !
कां अशा फिरवितां माना ?
सुख खुपे काय डोळ्यांला ? राजहंस माझा निजला !
हें सर्वस्वाचें फूल । त्या भोवतीं झाला गोळा ।
मी बघतें---कधिंचा आहे । त्यावरतीं तुमचा डोळा !
एकदां करावा त्याचा । वादानें चोळामोळा !
सर्वांच्या मनिंचा लाहो,
हाच ना ? स्पष्ट बोला हो,
मी इतकी वेडी का हो---
कीं हेंहि कळेना मजला । राजहंस माझा निजला !
जरि होउं नये तें झालें । तरि सोडणार या नाहीं !
पाळणाहि रुततो ज्याला । प्रेमें जरि निजवी आई !
तो देह खांच दगडांत-छेः । नको नको ग बाई !
हृदयाची खणुनी खांच,
झांकिन मी बाळ असांच,
दुःखांचे फत्तर साच !
जा ! जाउनि सांगा काळा । ’राजहंस माझा निजला !’
जरि काळाचाही काळ । बाळाला न्याया आला !
तरि नाहीं मी द्यायाची । या जीवाच्या जीवाला !
सारखीं गाउनी गाणीं । निजवीन कल्पवर याला !
जा ! करा आपुलें काळें !
माझेही दमले डोळे !
प्राणांचें पसरुनि जाळें---
मी निजतें घेउनि याला ! राजहंस माझा निजला !
सांगुनी असें सकलांशीं । मृत बाळ उराशीं धरुनी ।
तन्मुखीं स्वमुख ठेवोनी । चुंबिलें एकदां फिरुनी ।
पाहिलें नीट निरखोनी । झणिं तीही गेली निजुनी !
मग पुन्हां कधीं ती उटली,
जाणीव कुणा ही कुठली ?
परि मति या प्रश्नें हटली---
"बोलेल कोण या बोला । राजहंस माझा निजला !"
मग मातापुत्रांवरि त्या । तरु गाळिती कोमल पानें ।
ढाळिति लता निज सुमनें । पशुपक्षिहि रडती गानें ।
दशदिशा दगडही कढती । मन दुभंगुनी शोकानें ।
दुमदुमतें स्थळ तें अजुनी,
त्या एकच करुणागानीं,
जा जाउनि ऐका कानीं !
ऐकाल याच बोलाला ---’राजहंस माझा निजला !’