अनुभूतिलेश - श्लोक ४६ ते ६०

किं बहूक्तेन स प्राण: प्रबोधेऽपि मनो यत: ।
गत्वा जानाति दूरस्थं तत्र तत्र न याति स: ॥४६॥
बहु बोलूनियां काय प्राण तेथ न जाय तो ।
जागरीं मन हें जातां जाणता दूर देशिंचें ॥४६॥

अथ तस्मिन् गते देहे देहविन्नैव दृश्यते ।
तत: स एव तद्वेत्तीत्येवं भाति स च भ्रम: ॥४७॥
देहातें जाणता देही न दिसे प्राण नीघतां ।
तेव्हां तो जाणता प्राण भासे तो भ्रम जाण कीं ॥४७॥

प्राणात्मतानिरासें या गेली धांव मनाकडे ।
मनात्मता ते निरसी तेचि या श्लोकाष्टकीं ॥१॥

ततस्त्वं नासि भो: पाणो देहवित्वं ततोऽन्यथा ।
अथ तद्देहविद्‌बुद्धया मन एवं भ्रमो भवेत् ॥४८॥
यास्तव तूं नव्हसी प्राण असे भिन्न तयाहुनी ।
देहात्मा मन हा तेव्हां होतो बुद्धिमिसें भ्रम ॥४८॥

सर्पभ्रमे गते रज्वां हारारोपो भवेद्यथा ।
हारापवादेऽपि भवेद्दण्डारोपस्तथात्र च ॥४९॥
जातां रज्वीं सर्पभ्रम हाराचा होतसे तरी ।
तोहि निरसितां होतो दंडा रोप तसेंच तें ॥४९॥

देहात्मत्वनिषेधेन भाति प्राणात्मता तथा ।
प्रणात्मत्वनिषेधेन भात्यहो मनाअत्मता ॥५०॥
देहात्मता निरसितां वाटे प्राणात्मता तुला ।
निषेध करितां त्याचा वाटे कीं मनाआत्मता ॥५०॥

मन:कृत: स्वाप्नदेहस्तस्य तस्मिंस्तदात्मता ।
जागरेऽपि स्मृतिसत्र मनो यत्र प्रवर्तते ॥५१॥
कल्पी मन स्वप्नदेह घडे त्यास तदात्मता ।
जागरींही स्मृमी तेथें मन जेथें प्रवर्ततें ॥५१॥

मनो यदंगं स्पृशति तदेवाङगं प्रतीयते ।
गतेत्वन्यत्र मनसि न प्रतीतिस्तनोरपि ॥५२॥
अंग प्रतीतितें येतें ज्या अंगा मन स्पर्शतें ।
अन्यत्र तरि तें जातां शरी रभानही नसे ॥५२॥

मन एव तत: स्वात्मा देहविन्न तु द्दश्यते ।
क्रिन्तु तच्च न तत्रास्ति सुषुप्तिर्यत्र वै मते: ॥५३॥
मनचि तें दिसेना कीं आत्मदेहासि जाणतें ।
कां तें सुषुप्तिचे ठायीं न असे तेथ यास्तव ॥५३॥

नास्त्यात्मापि सुषुप्तौ चेत्सुखं कस्य तदा वद ।
ततोऽवशिष्ट: सुषुप्तौ स एवात्मा ततोऽन्यथा ॥५४॥
आत्मा सुषुप्तींत नाहीं सुख कोणा तदा वद ।
यासौ मनाहुनी आत्मा निद्रेंत वेगळा असे ॥५४॥

यो मृग्यो गुरुवाक्यने सुषुप्तौ योऽवशिष्यते ।
न मनस्तत्र नत्तस्मादन्यस्त्वं मन आत्मन: ॥५५॥
निद्रेंत वेगळा राहे जाणावा तो गुरूक्तिनें ।
तेथें मन नसे यास्तौ भिन्न आत्मा तया हुनी ॥५५॥

नव्हे आत्मा मन परी जाणावा त्या मनेंच त्या ।
परि मताभिमानीही वादी जे बोलतात कीं ॥१॥
आत्मा स्व्संवेद्य स्वयें जाणतो आप आपणा ।
न मनें करुनी जाण कीं तेणें ग्राहय तो नव्हे ॥२॥
पक्ष हा वृत्तिव्याप्यत्व अंगीकारें करूनियां ।
खंडितो बावन श्लोकीं असे श्रुतिहि संमता ॥३॥

किन्तु तेनैव मनसा दृश्यते यस्तदन्यथा ।
“ह्रदा मनीषा मनसाभिक्लृप्त" इति च श्रुते: ॥५६॥
आत्मा नव्हे मन परी वळखावा मनेंच त्या ।
विवेकयुक्त मन जें तेणें ते जाण आत्मता ॥५६॥

न संट्टशे तिष्ठति रूपमस्य, न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम् ।
ह्रदामनीषा मनसाभिक्लृप्त, इति श्रुतेश्वार्थ इति स्म सिद्ध: ॥५७॥
परमात्मस्वरूपा या तुल्यरूप दुजें नसे ।
चक्षूनें न पहावे तें जाणवेना हि इंद्रियें ॥५७॥

ह्रदाभिक्लृप्त इत्येवमन्वय: कीट्टशेन चेत् ।
मनीषा मनसेत्येव व्याख्येयात्र श्रुतिर्बुधै: ॥५८॥
ह्रदयें प्राप्त म्हणणें याचा अन्वय कोण तो ।
मनीषायुक्त मन हें ज्ञानें बोले श्रुती असें ॥५८॥

मनीषां प्रथमां केचित्तृतीयार्थे वदन्ति हि ।
सिद्धे यथास्थितेर्थेऽपि कल्पना सा निरर्थका ॥५९॥
मनीषा प्रथमा तीर्ते तृतीयार्थहि बोलती ।
यथास्थित सिद्ध अर्थ असतां व्यर्थ कल्पना ॥५९॥

मनो मनीषया युक्तां मनीषां मन उच्यते ।
मनीषा मनसा तेन साक्षात्कारश्चिदात्मन: ॥६०॥
मनीषायुक्त मन जें म्हणावें मनिषा मन ।
मनीषा मन जें तेणें साक्षात्कार चिदात्मता ॥६०॥