नागरखण्डः - अध्याय १२४

 ॥ सूत उवाच ॥
अथान्यदपि तत्रास्ति मुखारं तीर्थमुत्तमम् ॥
यत्र ते मुनयः श्रेष्ठा विप्राश्चौरेण संगताः ॥१॥
यत्र सिद्धिं समापन्नः स चौरस्तत्प्रभावतः ॥
वाल्मीकिरिति विख्यातो रामायणनिबंधकृत् ॥२॥
चमत्कारपुरे पूर्वं मांडव्यान्वय संभवः ॥
लोहजंघो द्विजो ह्यासीत्पितृमातृपरायणः ॥३॥
तस्यैका चाभवत्पत्नी प्राणेभ्योऽपि गरीयसी ॥
पतिव्रता पतिप्राणा पतिप्रियहिते रता ॥४॥
अथ तस्य स्थितस्यात्र ब्रह्मवृत्त्याभिवर्ततः ॥
जगाम सुमहान्कालः पितृमातृरतस्य च ॥५॥
एकदा भगवाञ्छक्रो न ववर्ष धरातले ॥
आनर्तविषये कृत्स्ने यावद्वादशवत्सराः ॥६॥
ततः स कष्टमापन्नो लोहजंघो द्विजोत्तमाः ॥
न प्राप्नोति क्वचिद्भिक्षां न च किंचित्प्रतिग्रहम् ॥७॥
ततस्तौ पितरौ द्वौ तु दृष्ट्वा क्षुत्परिपीडितौ ॥
भार्यां च चिंतयामास दुःखेन महतान्वितः ॥८॥
किं करोमि क्व गच्छामि कथं स्याद्दर्शनं मम ॥
एताभ्यामपि वृद्धाभ्यां पत्न्याश्चैव विशेषतः ॥९॥
ततः स दुःखसंयुक्तः फलार्थं प्रययौ वने ॥
न च किंचिदवाप्नोति सर्वे शुष्का महीरुहाः ॥१०॥
अथापश्यत्स वृद्धां स्त्रीं स्तोकसस्यसमन्विताम् ॥
गच्छमानां तथा तेन श्रमेण महतान्विताम् ॥
ततस्तत्सस्यमादाय वस्त्राणि च स निर्दयः ॥
जगाम स्वगृहं हृष्टः पितृभ्यां च न्यवेदयत् ॥१२॥
स एवं लब्धलक्षोऽपि दस्युकर्मणि नित्यशः ॥
कृत्वा चौर्यं पुपोषाथ निजमेव कुटुम्बकम् ॥१३ ॥
सुभिक्षे चापि संप्राप्ते नान्यत्कर्म करोति सः ॥
ब्राह्मीं वृत्तिं परित्यक्त्वा चौर्यकर्म समाचरत् ॥१४॥
कस्यचित्त्वथ कालस्य तीर्थयात्राप्रसंगतः ॥
तत्र सप्तर्षयः प्राप्ता मरीचिप्रमुखा द्विजाः ॥१५॥
ततस्तान्विजने दृष्ट्वा द्रोहकोपसमन्वितः ॥
यष्टिमुद्यम्य वेगेन तिष्ठध्वमिति चाब्रवीत् ॥१६॥
त्रिशिखां भृकुटीं कृत्वा सत्वरं समुपाद्रवत् ॥
भर्त्समानः स परुषैर्वाक्यैस्तांस्ताडयन्निव ॥१७॥
ततस्ते मुनयो दृष्ट्वा यमदूतोपमं च तम् ॥
यज्ञोपवीतसंयुक्तं प्रोचुस्ते कृपयान्विताः ॥१८॥
ऋषय ऊचुः ॥
अहो त्वं ब्राह्मणोऽसीति तत्कस्मादतिगर्हितम् ॥
करोषि कर्म चैतद्धि म्लेच्छकृत्यं तु बालिश ॥१९॥
वयं च मुनयः शांतास्त्यक्ताऽशेषपरिग्रहाः ॥
नास्माकमपि पार्श्वस्थं किंचिद्गृह्णाति यद्भवनान् ॥२०॥
लोहजंघ उवाच ॥
एतानि शुभ्रचीराणि वल्कलान्यजिनानि च ॥
उपानहसमेतानि शीघ्रं यच्छंतु मे द्विजाः ॥२१॥
नो चेद्धत्वाप्रहारेण यष्ट्या वज्रोपमेन च ॥
प्रापयिष्यस्यसंदिग्धं धर्मराजनिवेशनम् ॥२२॥
 ॥ ऋषय ऊचुः ॥
सर्वं दास्यामहे तुभ्यं वयं तावन्मलिम्लुच ॥
किंवदन्तीं वदास्माकं यां पृच्छामः कुतूहलात् ॥२३॥
किमर्थं कुरुषे चौर्यं त्वं विप्रोऽसि सुनिर्घृणः ॥
किं जितो व्यसनै रौद्रैः किं वा व्याधद्विजो भवान् ॥२४॥
 ॥ लोहजंघ उवाच ॥
व्यसनार्थं न मे कृत्यमेतच्चौर्यसमुद्भवम् ॥
कुटुम्बार्थं विजानीथ धर्ममेतन्न संशयः ॥२५॥
पितरौ मम वार्द्धक्ये वर्तमानौ व्यवस्थितौ ॥
तथा पतिव्रता पत्नी गृहधर्मविचक्षणा ॥२६॥
उपार्ज्जयामि यत्किञ्चिदहमेतेन कर्मणा ॥
तत्सर्वं तत्कृते नूनं सत्येनात्मानमालभे ॥२७॥
तस्मान्मुंचथ प्राक्सर्वं विभवं किं वृथोक्तिभिः ॥
कृताभिः स्फुरते हस्तो ममायं हन्तुमेव हि ॥२८॥
ऋषय ऊचुः ॥
यद्येवं चौर तद्गत्वा त्वं पृच्छस्व कुटुम्बकम् ॥
ममपापांशभागी त्वं किं भविष्यसि किं न वा ॥२९॥
यदि ते संविभागेन पापस्यांशोऽपि गच्छति ॥
तत्कुरुष्वाथवा पाप दुर्वहं ते भविष्यति ॥३०॥
सकलं रौरवे रौद्रे पतितस्य सुदुर्मते ॥
वयं त्वा ब्राह्मणं मत्वा ब्रूम एतदसंशयम् ॥३१॥
कृपाविष्टाः सहास्माभिः सञ्जातेऽपि सुदर्शने ॥
मुनीनां यतचित्तानां दर्शनाद्धि शुभं भवेत् ॥३२॥
एकः पापानि कुरुते फलं भुंक्ते महाजनः ॥
भोक्तारो विप्रमुच्यंते कर्ता दोषेण लिप्यते ॥३३॥
 ॥ सूत उवाच ॥
स तेषां तद्वचः श्रुत्वा चौरः किंचिद्भयान्वितः ॥
सत्यमेतन्न संदेहो यदेतैर्व्याहृतं वचः ॥३४॥
तस्मात्पृच्छामि तद्गत्वा निजमेव कुटुम्बकम् ॥
यदि स्यात्संविभागो मे पापांशस्य करोमि वै ॥३९॥
एतत्कर्म न गृह्णंति यदि वा संत्यजाम्यहम् ॥
महद्भयं समुत्पन्नं मम चेतसि सांप्रतम् ॥३६॥
यदि यूयं न चान्यत्र प्रयास्यथ मुनीश्वराः ॥
पलायनपरा भूत्वा तद्गत्वा निजमंदिरम् ॥३७॥
पृच्छामि पोष्यवर्गं च युष्मद्वाक्यं विशेषतः ॥
यदि तत्पातकांशं मे ग्रहीष्यति कुटुम्बकम् ॥
तद्युष्माकं ग्रहीष्यामि यत्किंचित्पार्श्वसंस्थितम् ॥३८॥
अथवा प्रतिषेधं मे पापस्यास्य करिष्यति ॥
तत्त्यजिष्याम्यसंदिग्धं सर्वान्वः सपरिच्छदान् ॥३९॥
ततस्ते शपथान्कृत्वा तस्य प्रत्ययकारणात् ॥
तस्योपरि दयां कृत्वा मुमुचुस्तं गृहं प्रति ॥४०॥
सोऽपि गत्वाऽथ पप्रच्छ प्रगत्वा पितरं निजम् ॥
शृणु तात वचोऽस्माकं ततः प्रत्युत्तरं कुरु ॥४१॥
यत्कृत्वाहमकृत्यानि चौर्यादीनि सहस्रशः ॥
पुष्टिं करोमि ते नित्यस् तद्भागस्तेऽस्ति वा न वा ॥४२॥
पापस्य मम प्रब्रूहि पृच्छतोऽत्र यथातथम् ॥
अत्र मे संशयो जातस्तस्माच्छीघ्रं प्रकीर्तय ॥४३॥
 ॥ पितोवाच ॥
बाल्ये पुत्र मया नीतस्त्वं पुष्टिं व्याकुलात्मना ॥
शुभाऽशुभानि कृत्यानि कृत्वा स्निग्धेन चेतसा ॥४४॥
एतदर्थं पुनर्येन वार्धक्ये समुपस्थिते ॥
गां पालयसि भूयोऽपि कृत्वा कर्म शुभाऽशुभम् ॥४५॥
न तस्य विद्यते भागस्तव स्वल्पोऽपि पुत्रक ॥
शुभस्य वाऽथ पापस्य सांप्रतं च तथा मम ॥४६॥
आत्मनैव कृतं कर्म स्वयमेवोपभुज्यते ॥
शुभं वा यदि वा पापं भोक्तारोन्यजनाः स्मृताः ॥४७॥
साधुत्वेनाथ चौर्येण कृष्या वा वाणिजेन वा ॥
त्वमुपानयसे भोज्यं न मे चिन्ता प्रजायते ॥४८॥
तस्मान्नैतद्धृदि स्थाप्यं कर्मनिंद्यं करिष्यसि ॥
यत्तस्यांशं प्रभोक्ता त्वं वयं सर्वे प्रभुंजकाः ॥४९॥
 ॥ सूत उवाच ॥
स एतद्वचनं श्रुत्वा व्याकुलेनान्त्तरात्मना ॥
पप्रच्छ मातरं गत्वा तमेवार्थं प्रयत्नतः ॥५०॥
ततस्तयापि तच्चोक्तं यत्पित्रा तस्य जल्पितम् ॥
असामान्यं शुभे पापे कृत्ये तस्य द्विजोत्तमाः ॥५१॥
ततः पप्रच्छ तां भार्यां गत्वा दुःखसमन्वितः ॥
साऽप्युवाच ततस्तादृक्पापं गुरुजनोद्भवम् ॥५२॥
ततः स शोकसंतप्तः पश्चात्तापेन संयुतः ॥
गर्हयन्नेव चात्मानं ययौ ते यत्र तापसाः ॥५३॥
ततः प्रणम्य तान्सर्वान्कृतांजलिपुटः स्थितः ॥
गम्यतां गम्यतां विप्राः क्षम्यतां क्षम्यतां मम ॥५४॥
यन्मया मौर्ख्यमास्थाय युष्मन्निर्भर्त्सना कृता ॥
सुपाप्मना विमूढेन तस्मात्कार्या क्षमाद्य मे ॥५५॥
युष्मदीयं वचः कृत्स्नं मद्गुरुभ्यां प्रजल्पितम् ॥
भार्यया च द्विजश्रेष्ठास्तेन मे दुःखमागतम् ॥५६॥
तस्मात्कुर्वंतु मे सर्वे प्रसादं मुनिसत्तमाः ॥
उपदेशप्रदानेन येन पापं क्षपाम्यहम् ॥५७॥
मया कर्म कृतं निंद्यं सदैव द्विजसत्तमाः ॥
स्त्रियोऽपि च द्विजेंद्राश्च तापसाश्च विशेषतः ॥५८॥
ये ये दीनतरा लोका न समर्थाः प्रयोधितुम् ॥
ते मया मुषिताः सर्वे न समर्थाः कदाचन ॥५९॥
कुटुम्बार्थं विमूढेन साधुसंगविवर्जिना ॥
यथैव पठता शास्त्रं तन्मेऽद्य पतितं हृदि ॥६०॥
यदि न स्याद्भवद्भिर्मे दर्शनं चाद्य सत्तमाः ॥
तदन्यान्यपि पापानि कर्ताहं स्यां न संशयः ॥६१॥
तेषां मध्यगतश्चासीत्पुलहो नाम सन्मुनिः ॥
हास्यशीलः स तं प्राह विप्लवार्थं द्विजोत्तमम् ॥६२॥
अहं ते कीर्तयिष्यामि मन्त्रमेकं सुशोभनम् ॥
यं ध्यायञ्जप्यमानस्त्वं सिद्धिं यास्यसि शाश्वतीम् ॥६३॥
जाटघोटेतिमन्त्रोऽयं सर्वसिद्धिप्रदायकः ॥
तमेनं जप विप्र त्वं दिवारात्रमतंद्रितः ॥६४॥
ततो यास्यसि संसिद्धिं दुर्लभां त्रिदशैरपि ॥६५॥
एवमुक्त्वाथ ते विप्रास्तीर्थयात्रां ततो ययुः ॥
सोऽपि तत्रैव चौरस्तु स्थितो जपपरायणः ॥६६॥
अनन्यमनसा तेन प्रारब्धः स तदा जपः ॥
यथाऽभवत्समाधिस्थो येनावस्थां परां गतः ॥६७॥
तस्यैवं स्मरमाणस्य तं मन्त्रं ब्राह्मणस्य च ॥
निश्चलत्वं गतः कायः कार्ये च निश्चलः स्थितः ॥६८॥
ततः कालेन महता वल्मीकेन समावृतः ॥
समंताद्ब्राह्मणश्रेष्ठा ध्यानस्थस्य महात्मनः ॥६९॥
तौ मातापितरौ तस्य सा च भार्या मनस्विनी ॥
याता मृत्युवशं सर्वे तमन्वेष्य प्रयत्नतः ॥७०॥
न विज्ञातश्च तत्रस्थः संन्यस्तः स महाव्रतः ॥
संसारभावनिर्मुक्तस्तस्मान्मुनिसमागमात्  ॥ ७१॥
कस्यचित्त्वथ कालस्य तेन मार्गेण ते पुनः ॥
तीर्थयात्राप्रसंगेन मुनयः समुपस्थिताः ॥७२॥
प्रोचुश्चैतद्द्विजाः स्थानं यत्र चौरेण संगमः ॥
आसीद्वस्तेन रौद्रेण ब्राह्मणच्छद्मधारिणा ॥७३॥
ततो वल्मीकमध्यस्थं शुश्रुवुर्निस्वनं च ते ॥
जाटघोटेतिमंत्रस्य तस्यैव च महात्मनः ॥७४॥
अथ भूम्यां प्रहारास्ते सस्वनुः सर्वतोदिशम् ॥
ते वल्मीकं ततो दृष्ट्वा तं चौरं तस्य मध्यगम् ॥७५॥
जपमानं तु तं मन्त्रं पुलहेन निवेदितः ॥
हास्यरूपेण यस्तस्य सिद्धिं च द्विजसत्तमाः ॥७६॥
यद्वा सत्यमिदं प्रोक्तमाचार्यैः शास्त्रदृष्टिभिः ॥
स्तोकं सिद्धिकृते तस्य यस्मात्सिद्धिरुपस्थिता ॥७७॥
मन्त्रे तीर्थे द्विजे देवे दैवज्ञे भेषजे गुरौ ॥
यादृशी भावना यस्य सिद्धिर्भवति तादृशी ॥७८॥
अथ तं वीक्ष्य संसिद्धं कुमन्त्रेणापि तस्करम् ॥
ते विप्रा विस्मयाविष्टाः कृपाविष्टा विशेषतः ॥७९॥
समाध्यर्हैस्ततो द्रव्यैस्तैलैस्तद्भेषजैरपि ॥८०॥
ममर्दुस्तस्य तद्गात्रं समाधिस्थं चिरं द्विजाः ॥
ततः स चेतनां लब्धा आलोक्य च मुहुर्मुहुः ॥
प्रोवाच विस्मयाविष्टस्तान्मुनीन्प्रकृतानिति ॥८१॥
 ॥ लोहजंघ उवाच ॥
किमर्थं न गता यूयं मया मुक्ता द्विजोत्तमाः ॥
नाहं किंचिद्ग्रहीष्यामि युष्मदीयं कथंचन ॥
कुटुंबार्थं यतस्तस्माद्व्रजध्वं स्वेच्छयाऽधुना ॥८२॥
 ॥ मुनय ऊचुः ॥
चिरकालाद्वयं प्राप्ताः पुनर्भ्रांत्वाऽत्र कानने ॥
समाधिस्थेन न ज्ञातः कालोऽतीतस्त्वया बहु ॥८३॥
तौ मातापितरौ वृद्धौ त्वया मुक्तौ क्षयं गतौ  ॥
त्वं च संसिद्धिमापन्नः परामस्मत्प्रसादतः ॥८४॥
वल्मीकांतः स्थितो यस्मात्संसिद्धिं परमां गतः ॥
वल्मीकिर्नाम विख्यातस्तस्माल्लोके भविष्यसि ॥८५॥
अत्रस्थेन यतो मुष्टास्त्वया लोकाः पुरा द्विज ॥
मुखाराख्यं ततस्तीर्थमेतत्ख्यातिं गमिष्यति ॥८६॥
येऽत्र स्नानं करिष्यंति श्रावण्यां श्रद्धया द्विजाः ॥
क्षालयिष्यंति ते पापं चौर्य कर्मसमुद्भवम् ॥८७॥
 ॥ सूत उवाच ॥
एवमुक्त्वाथ ते विप्रास्तमामंत्र्य मुनिं ततः ॥
प्रणतास्तेन संजग्मुर्वांछिताशां ततः परम् ॥८८॥
तपःस्थः सोऽपि तत्रैव वाल्मीकिरिति यः स्मृतः  ॥ ८९॥
मुनीनां प्रवरः श्रेष्ठः संजातश्च ततः परम् ॥
अद्यापि तिष्ठते मूर्तः स तत्रस्थो मुनीश्वरः ॥९०॥
यस्तं प्रपूजयेद्भक्त्या स कविर्जायते भुवम् ॥
अष्टम्यां च विशेषेण सम्यक्छ्रद्धासमन्वितः ॥९१॥
इति श्रीस्कांदे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां षष्ठे नागरखण्डे हाटकेश्वरक्षेत्रमाहात्म्ये मुखारतीर्थोत्पत्तिवर्णनंनाम चतुर्विंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥१२४॥