राजोवाच
देवासुरनृणां सर्गो नागाणां मृगपक्षिणाम ।
सामसिकस्त्वया प्रोक्तो यस्तु स्वायम्भुवेऽन्तरे ॥१॥
तस्यै व्याअमिच्छमि ज्ञातुं ते भगवन यथा ।
अनुसर्गं यया शक्त्या ससर्ज भगवान परः ॥२॥
सुत उवाच
इति सम्प्रश्नामाकर्ण्य राजर्षेर्बादरायणिः ।
प्रतिनन्द्य महायोगी जगाद मुनिसत्तमाः ॥३॥
श्रीशुक उवाच
यदा प्रचेतसः पुत्रा दश प्राचीनबर्हिषः ।
अन्तः समुद्रादुन्मग्रा ददृशुर्गां द्रुमैर्वृताम ॥४॥
द्रुमेभ्यः क्रुध्यमानास्ते तपोदिपितमन्यवः ।
मुखतो वायुमग्निं च स्सृजुस्तद्दिधक्षया ॥५॥
ताभ्यां निर्दहृमानांस्तानुपलभ्य कुरुद्वह ।
राजोवाच महान सोमी मन्युं प्रशमयन्निव ॥६॥
माद्रुमेभ्यो महाभाग दीनेभ्यो द्रोग्धमर्हथ ।
विवर्धयिषवो युयं प्रजानां पतयः स्मृताः ॥७॥
अहो प्रजापतिपतिर्भगवान हरिरव्ययः ।
वनस्पतीनोषधीश्च ससर्जोर्जामिषं विभुः ॥८॥
अन्नं चराणामचरा ह्यापदाः पादचारिणाम ।
अहस्ता हस्तयुक्तानां द्विपदां च चतुष्पदः ॥९॥
युयं च पित्रान्वादिष्टा देवदेवेन चानघाः ।
प्रजासर्गाय हि कथं वृक्षान निर्दग्धुमर्हथ ॥१०॥
आतिष्ठात सतां मार्गं कोपं यच्छत दीपितम ।
पित्रा पित्रामहेनापि ज्युष्टं वः प्रतितामहैः ॥११॥
तोकांना पितरौ बन्धु दृशः पक्षम स्त्रिया पति ।
पतिः प्रजांना भिक्षुणां गृहाज्ञानाम बुधः सुहृत ॥१२॥
अन्तर्देहेषु भुतानामात्माऽऽस्ते हरिरीश्वरः ।
सर्व तद्भिष्णयमीक्षध्वमेवं वस्तोषितो ह्यासौ ॥१३॥
यः समुप्ततितं देह आकाशान्मन्युमुल्बणम ।
आत्माजिज्ञासया यच्छेत स गुनानतिवर्तते ॥१४॥
अलं दग्धैर्द्रुमैर्दीनैः खिलानां शिवमस्तु वः ।
वाक्षीं ह्योषां वरा कन्या पत्नीत्वे प्रतिगृहाताम ॥१५॥
इत्यामन्त्र्य वरारोहां कन्यामाप्सरसीं नृप ।
सोमो राजा ययौ दत्त्वा ते धर्मेणोपयेमिरे ॥१६॥
तेभ्यस्तस्यां समभवद्दभः प्राचेतसः किल ।
यस्य प्रजाविसर्गेण लोका आपुरितास्त्रयः ॥१७॥
यथा ससर्ज भुतानि दक्षो दुहितृवत्सलः ।
रेतसा मनसा चैव तन्ममावहितः श्रृणु ॥१८॥
मनसओइवासृजत्पुर्व प्रजापतिरिमाः प्रजाः ।
देवासुरमनुष्यादीन्नभः स्थलजलौकसः ॥१९॥
तमबृंहितमालोक्य प्रजासर्गं प्रजापतिः ।
विन्ध्यपादानुपव्रज्य सोऽचरद दुष्करं तपः ॥२०॥
तत्राघमर्षणं नाम तीर्थं पापहरं परम ।
उपस्पृश्यानुसवनं तपसातोषयद्धरिम ॥२१॥
अस्तौषीद्धंसगुह्नेन भगवन्तमधोक्षजम ।
तुभ्यं तदभिधास्यामि कस्यातुष्यद यतो हरिः ॥२२॥
प्रजापतिरुवाच
नमः परायवितथानुभुतये गुणत्रयाभासनिमित्तबन्धवे ।
अदृष्टधाम्रे गुणतत्वबुद्धिभिर्निवृत्तमानाय दधे स्वयम्भुवे ॥२३॥
नयस्य संख्यं पुरुषोऽवैति सख्युः सखावसन सवंसतः पुरेऽस्मिन ।
गुणो यथा गुणिनो व्यक्तदृष्टेस्तस्मै महेशाय नमस्करोमि ॥२४॥
देहोऽसवोऽक्षा मनवो भुतमात्रा नात्मानमन्यं च विदुः परं यत ।
सर्वं पुमान वेद गुणांश्च तज्ज्ञो न वेद सर्वज्ञमन्तमीडे ॥२५॥
यदोपरामो मनसो नामरुप रुपस्य दृष्टस्मृतिसम्प्रमोषत ।
य ईयते केवलया स्वयंस्थया हंसाय तस्मै शुचिसद्यने नमः ॥२६॥
मनीषिणोऽन्तर्हृदि संनिवेशितं स्वशक्तिभिर्नवभिश्च त्रिवृद्धिः ।
वह्रिं यथा दारुणि पांचदश्यं मनीषया निष्कर्षन्ति गुढम ॥२७॥
स वै ममाशेशविशेषमाया निषेधनिर्वाणसुखनुभुतिः ।
स सर्वनामा स च विश्वरुपः प्रसीदत्तमनिरुक्तात्मशक्तिः ॥२८॥
यद्यन्निरुक्तं वचसा निरुपितं धियाक्षभिर्वा मनसा वोत यस्य ।
मा भुत स्वरुपं गुणरुपं हि वत्तत स वै गुणापायविसर्गलक्षणः ॥२९॥
यस्मिन यतो येन च यस्य यस्मै यद जो यथा कुरुते कार्यते च ।
परावरेषां परमं प्राक प्रसिद्धं तद ब्रह्मा तद्धेतुरनन्यदेकम ॥३०॥
यच्छक्तयो वदतां वादिनां वै विवादसंवादभुवो भवन्ति ।
कुर्वन्ति चैषां मुहुरात्ममोहं तस्मै नमोऽनन्तगुणाय भूम्रे ॥३१॥
अस्त्तीति नस्तीति च वसुनिष्ठयेरेकस्थयोर्भिन्नविरुद्धर्धर्मयोः ।
अवेक्षितं कित्र्चन योगसांख्ययोः समं परं ह्यानुकुलं बृहत्तत ॥३२॥
योऽनुग्रहार्थं भजतां पादमुलमनामरुपो भगवाननन्तः ।
नामानि रुपाणि च जन्मकर्मभि र्भेजे स मह्यां परमः प्रसीदतु ॥३३॥
यः प्राकृतैर्ज्ञानपथैनानां यथाशयं देहगतो विभाति ।
यथानिलः पार्थिवमाश्रितो गुणं स ईश्वरो मे कुरुतान्मनोरथम ॥३४॥
श्रीशुक उवाच
इति स्तुतः संस्तृवतः स तस्मिन्नघमर्षण ।
आविरासीत करुश्रेष्ठ भगवान भक्तवत्सलः ॥३५॥
कृतपादः सुपर्णासे प्रलम्बाष्टमहाभुजः ।
चक्रशंखसिचर्मेषुधनुः पाशगदाधरः ॥३६॥
पीतवासा घनश्यामः प्रसन्नवदनेक्षणः ।
वनमालानिवीतांगो लसच्छ्रीवत्सकौस्तुभः ॥३७॥
महाकिरीटकटकः स्फुरन्मकरकुण्डलः ।
कात्र्चगुंलियवलयनुपुरांगदभुषितः ॥३८॥
त्रैलोक्यमोहनं रुपं बिभ्रतं त्रिभुवनेश्वरः ।
वृतो नारदनन्दाद्यैः पार्षदेः सुरयुथपैः ॥३९॥
स्तुयमानोऽनुगायद्भिः सिद्धगन्धर्वचारणैः ।
रुपं तन्महदाश्चर्यं विचक्ष्यागतसाध्वसः ॥४०॥
ननाम दण्डवद भुमौ प्रहृष्टात्मा प्रजापतिः ।
न किंचनोदीरयितुमशकत तीव्रया मुदा ।
आपुरितमनोद्वारैर्ह्रदिन्य इव निर्झरैः ॥४१॥
तं तथावनतं भक्तं प्रजाकामं प्रजापतिम ।
चित्तज्ञः सर्वभुतानामिदमाह जनार्दनः ॥४२॥
श्रीभगवानुवाच
प्राचेतस ते प्रजानाथ यत्तेऽस्योदुबृहणंतपः ।
यच्छ्रद्धया मत्परया मयि भावं परं गतः ॥४३॥
प्रीतोऽहं ते प्रजानाथ यत्तेऽस्योदबृहणं तपः ।
ममैष कामो भुतांनां यदौ भुयासुर्विभुतयः ॥४४॥
ब्रह्मा भवो भवन्तश्च मनवो विबुधेश्वराः ।
विभुतयोमम ह्योता भुतानां भुतिहेतवः ॥४५॥
तपो मे हृदयं ब्रह्मास्तनुर्विद्या क्रियाऽऽकृतिः ।
अंगनिक क्रतवो जाता धर्म आत्मसवः सुराः ॥४६॥
अहमेवासमेवाग्रे नान्यत किज्चांन्तरं बहिः ।
संज्ञानमात्रमव्यक्तं प्रसुत्पमिव विश्वतः ॥४७॥
मय्यनन्तगुणेऽनन्ते गुणतो गुणविग्रहः ।
यदाऽऽसीत तत एवाद्यः स्वयम्भूः समभुदजः ॥४८॥
स वै यदा महादेवो मम वीर्योपंबृहितः ।
मेने खिलमिवात्मानमुद्यतः सर्गकर्मणि ॥४९॥
अथ मेऽभिहितो देवस्तोऽतप्यत दारुणम ।
नव विश्वसृजो युष्मान येनादावसृजद्विभुः ॥५०॥
एषा पंचजनस्यांग दुहिता वै प्रजापतेः ।
आसिक्री नाम पत्नीत्वे प्रजेश प्रतिगृहाताम ॥५१॥
मिथुनव्यवासयधर्मस्त्वं प्रजासर्गमिमं पुनः ।
मिथुनव्यवायधर्मिण्यां भुरिशो भावयिष्यसि ॥५२॥
त्वत्तोऽधस्तात प्रजाः सर्वा मिथुनीभुय मायया ।
मदीयया भविष्यन्ति हरिष्यन्ति च मे बलिम ॥५३॥
श्रीशुक उवाच
इत्युक्त्वा मिषतस्तस्य भगवान विश्वभावनः ।
स्वप्रोपलब्धार्थ इव तत्रैवान्तर्दधे हरिः ॥५४॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्या संहितायां षष्ठस्कन्धें चतुर्थोऽध्यायः ॥४॥