२४१
अनंत अनंता परी देखतां अंतरीं ।
ह्रदयाभींतरीं मज निववितो माये ॥१॥
चाळवी चक्रचाळ अलमट गोपाळ ।
यानें केला सुकाळ सहज सुखाचा वो माये ॥२॥
सांगवी ते सांगणी उमगूनि चक्रपाणी ।
त्या निर्गुणाचे रहणी मी रिघालें वो माये ॥३॥
भ्रांतिभुली फ़ेडूनियां निवृत्ति ।
रखुमादेविवरु विठ्ठलीं गती जाली वो माये ॥४॥
२४२
पंचविसा वेगळें महत्तत्त्व बोलिजे ।
तें मज अंगविजे ऐसें निवृत्तीं केलें वो माये ॥१॥
सहज बोधें बोधलें न विचारीं आपुलें ।
म्हणोनियां मुकलें अवघ्यांसी वो माय ॥२॥
पांचाहूनी परती मी जाहालिये निवृत्ति ।
चिदानंदीं सरती स्वरुपीं वो माये ॥३॥
ऐसें जाहलें चांग अचिर देवांग ।
रखुमादेवीवरें पांग फ़ेडिला वो माये ॥४॥
२४३
साध्यसाधनकाज निवृत्तिचें गुज ।
केशव सहज सर्वंभूतीं ॥१॥
रामकृष्ण मंत्रें प्रोक्षियेलीं गात्रें ।
हरिरुप सर्वत्र क्षर दिसे ॥२॥
गुरुगम्य चित्त जालें माझें हित ।
दिनदिशीं प्राप्त हरि आम्हां ॥३॥
पूर्णिमाप्रकाशचंद्र निराभास ।
हरि हा दिवस उगवला ॥४॥
चकोरें सेवीति आळीउळें पाहाती ।
घटघटा घेती अमृतपान ॥५॥
ऐसें हें पठण ज्ञानदेवा जालें ।
निवृत्तीनें केलें आपणा ऐसें ॥६॥
२४४
अवेवीं सावेव सम साम्य बुध्दी ।
शांति दया सिध्दि प्रगटल्या ॥१॥
वोळली हे कृपा निवृत्ति दयाळा ।
सर्व रोम पाल्हाळा प्रेमांकुर ॥२॥
दिवसाचें चांदिणें रात्रीचें उष्ण ।
सागितला प्रश्न निवृत्तिराजें ॥३॥
सोहंसिध्दमंत्रें प्रोक्षिलासंसार ॥
मरणाचि येरझार कुंठीयेली ॥४॥
चित्तवित्तगोत आपण पैं जाला ।
देहीं देहभाव गेला माझा ॥५॥
ज्ञानदेवा रसिं स्त्रान दान गंगे ।
प्रपंचेसी भंगे विषयजात ॥६॥
२४५
अरे अरे ज्ञाना झालासि पावन ।
तुझें तुज ध्यान कळों आलें ॥१॥
तुझा तूंचि देव तुझा तूंचि भाव ।
फ़िटला संदेह अन्यतत्त्वीं ॥२॥
मुरडूनियां मन उपजलासि चित्तें ।
कोठें तुज रितें न दिसे रया ॥३॥
दीपकीं दीपक मावळल्या ज्योती ।
घरभरी वाती शून्य झाल्या ॥४॥
वृत्तीची निवृत्ति आपणासकट ।
अवघेंची वैकुंठ चतुर्भुज ॥५॥
निवृत्ति परमअनुभव नेमा ।
शांति पूर्ण क्षमा ज्ञानदेवो ॥६॥
२४६
परेसी जंव पाहे तंव दिसे हें अरुतें ।
तळीं तळाखालतें विश्वरुप ॥१॥
दिव्य चक्षूदृष्टि निवृत्तीनें दिधली ।
अवघीच बुझाली विष्णुमाया ॥२॥
शम दम कळा दांत उदांत ।
शंतित्तत्त्व मावळत उपरमेसी ॥३॥
रयनि दिनमणी गगनासकट ।
अवघेची वैकुंठ तया घरीं ॥४॥
उध्दट कारण केलें हो ऐसें ।
तुष्टोनि सौरसें केलें तुम्हीं ॥५॥
ज्ञानदेव शरण निवृत्तीच्या चरणा ।
कांसवीचा पान्हा पाजीयेला ॥६॥
२४७
ऐसें हें अंडज सांगितलें देवें ।
सांगोनिया भावें गिळियेलें ॥१॥
गिळिला प्रपंच समाप्ति इंद्रियां
वैष्णवी हे माया बिंबाकार ॥२॥
निरशून्य शून्य साधूनि उपरम ।
वैकुंठीचे धाम ह्रदय केलें ॥३॥
जिव शिव शेजे पंक्तीस बैसली ।
पंचतत्वांची बोली नाहीं तेथें ॥४॥
तत्त्वीं तत्त्व गेलें बोलणें वैखरी
वेदवक्ते चारी मान्य झाले ॥५॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति तुष्टला ।
सर्वागें दीधला समबोध ॥६॥
२४८
सत्त्व रज तम प्रकृती अपारा ।
याहि भिन्न प्रकारा हरी रया ॥१॥
दिसोनि न दिसे लोकीं व्यापारी ।
घटमठ चार्‍ही हरी व्याप्त ॥२॥
स्वानुभवें धरी अनुभवें वाट ।
तंव अवचित बोभाट पुढें मागें ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे न कळे याची लीला ।
ते निवृत्तीनें डोळां दाविली मज ॥४॥
२४९
देखिले तुमचे चरण । निवांत राहिलें मन ।
कासया त्यजीन प्राण आपुलागे माये ॥१॥
असेन धणी वरी आपुले माहेरी ।
मग तो श्रीहरी गीती गाईनगे माये ॥२॥
सकळही गोत माझें पंढरिसी जाण ।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाची आण ॥३॥
२५०
तृप्ति भुकेली काय करुं माये ।
जीवनीं जीवन कैसें तान्हेजत आहे ॥१॥
मन धालें परि न धाये ।
पुढत पुढती राजा विठ्ठलु पाहे ॥२॥
निरंजनीं अंजन लेइजत आहे ।
आपुलें निधान कैसें आपणची पाहे ॥३॥
निवृत्ति गार्हस्थ्य मांडले आहे ।
निष्काम आपत्य प्रसवत जाये ॥४॥
त्रिभुवनीं आनंदु न मायेगे माये ।
आपेआपु परमानंदु वोसंडतु आहे ॥५॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुगे माये ।
देहभाव सांडूनि भोगिजत आहे ॥६॥
२५१
सांवळा सकुमार लावण्य त्रिभुवनीं ।
अवचितां आंगणीं देखिला रया ॥१॥
आळवितां नयेचि सचेतनीं अचेत ।
भावेंचि तृप्त माझा हरी ॥२॥
अज्ञानी न दिसे ज्ञानी येऊनि उभा ।
विज्ञानेसी शोभा दावी रया ॥३॥
ज्ञानदेवा सार सावळीये मूर्ति ।
निवृत्तीनें गुंति उगविली ॥४॥
२५२
श्रीगुरुसारिखा असतां पाठीराखा ।
इतरांचा लेखा कोण करी ॥१॥
राजयाची कांता काय भीक मागे ।
मनाचिया जोगे सिध्दि पावे ॥२॥
कल्पतरुतळवटीं जो कोणी बैसला ।
काय वाणी त्याला सांगिजोजी ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे तरलों तरलों ।
आतां उध्दरलों गुरुकृपें ॥४॥
२५३
ब्रह्मीं ब्रह्म होणें हें तो कठीण सांगता ।
आब्रह्मीता जयाचिया सत्ता विस्तारले ॥१॥
सांगतां नये सांगावें तें काय ।
तेथील हे सोय गुरुखुणा ॥२॥
मन हें अमोलिक जरि गुंपे अमूपा ।
तरिच हा सोपा मार्ग रया ॥३॥
बापरखुमादेविवरु ब्रह्मविद्येचा पुतळा ।
तेथील हे कळा निवृत्तिप्रसादें ॥४॥
२५४
परे पडे मिठी तेथे बोलणेचि नुठी ।
आवडी गिळुनियां आतां जिवे नाहीं तुटी ॥१॥
सांगिजे बोलिजे तैसे नव्हेगे माये ।
सुमर मारिलें येणें श्रीगुरुराये ॥२॥
निवृत्ति दासास निधान दुरी ।
आवडी गिळुनि आतां जिवे नाहीं उरि ॥३॥
२५५
समसुख शेजे निमोनियां काय ।
साधिलेंसे बीज निवृत्तिरायें ॥१॥
पृथ्वीतळ शय्या आकाश प्रावरण ।
भूतदया जीवन जीव भूत ॥२॥
निजीं निज आली हरपल्या कळा ।
ब्रह्मानंद सोहळा गुरुशिष्यीं ॥३॥
ज्ञानदेवी काज निरालंबी रुप ।
तळिवरी दीप सतेजला ॥४॥
२५६
रवितेजकिरण फ़ांकलिया तेज ।
उडेरे सहज तिमिर रया ॥१॥
तैसा तूं गभस्ति निवृत्ति उदारा ।
उगवोनि चराचरा तेज केलें ॥२॥
तेजीं तेज दिसे अव्यक्ताचा ठसा ।
उमजोनि प्रकाशा न मोडे तुझा ॥३॥
चंद्रोदयीं कमळें प्रकासिलितें ।
तैसें तुझें भरतें करी आह्मां ॥४॥
वृत्तीची निवृत्ति देखिली म्यां तुझी ।
हरपली माझी चित्तवृत्ति ॥५॥
ज्ञान ऐसें नांव ज्ञानदेवा देसी ।
शेखी तुवां रुपासी मेळविलें ॥६॥
२५७
अरे स्वरुपाकारणें विश्वरुप घेतलें ।
सगुणें झाकिलें निर्गुण रया ॥१॥
तत्त्वीं तत्त्व कवळी उगवे रवीमंडळी ।
अवघीच झांकोळी अपल्या तेजें ॥२॥
द्रष्टाचिये दीप्तीं दृश्यचि न दिसे ।
समरसीं भासे तेज त्याचें ॥३॥
चित्स्वरुपीं नांदे चित्स्वरुपीं भासे ।
ॐकारासरिसें तदाकार ॥४॥
प्रेमकळीं ओतले सप्रमळीत तेज ।
तेथें तूं विराजे ज्ञानदेवा ॥५॥
२५८
स्वामीचे कृपेनें चिदघन ओळलें ।
रसा तळ पाल्हेलें ब्रह्मतेजें ॥१॥
कृपाळु श्रीगुरु ओळला सर्वत्र ।
आपेआप चरित्र दृष्टी दावी ॥२॥
ॐ काराचें बीज समूळ मातृकीं ।
दिसे लोकांलोकीं एकतत्त्वीं ॥३॥
विकारीं साकार अरुपीं रुपस ।
दावी आपला भास आपणासहित ॥४॥
सर्वांग सम तेज ऐसा हा चोखडा ।
पाहतां चहूंकडा दिव्य तेज ॥५॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तिशीं पुशिलें ।
सत्रावी दोहिल पूर्ण अंशीं ॥६॥
२५९
अरे अरे ज्ञाना ज्ञान उघडे बोलसी ।
तुझा तूंचि होशी हरि ऐसा ॥१॥
आपुलें तें झाकी पर तें दावी ।
पंश्यतिये भावीं मध्यमे राहे ॥२॥
तत्त्व तेंचि धरी रजो गुण चारी ।
पंचमा आचारी सांपडती ॥३॥
षड्रसीं भोक्ता हरिरुप करी ।
सप्तमा जिव्हारीं कळा धरी ॥४॥
अष्टमा अष्टसिध्दि अष्टांग नेमेशीं ।
तें जीवेंभावेंसी तूंचि होसी ॥५॥
नवमा नवमी दशमावृत्ती ।
एकादशीं तृप्ती करी ज्ञाना ॥६॥
ऐसा तूं एकादश होई तूंरे ज्ञाना ।
द्वादशीच्या चिन्हा सांगों तुज ॥७॥
निवृत्ति द्वादशगुरुवचनीं भाष्य
एकविध कास घाली ज्ञाना ॥८॥
२६०
अरे अरे ज्ञाना ज्ञान हे निवृत्ति ।
देहीं देहा उपरती तुज प्राप्त ॥१॥
अर्थावबोध अर्थुनि दाविला ।
ज्ञानियां तूं भला ज्ञानदेवा ॥२॥
सोहं तत्त्वसाधनें प्रमाण सर्वत्रीं ।
उभयतां गात्रीं प्रेम तनू ॥३॥
बिंबी बिंबरसीं उपरम देखिला ।
प्रपंच शोखिला तुवां एकें ॥४॥
विष्णुनाम मंत्र सोहं तेज दिवटा ।
उजळून चोहटा शुध्द केला ॥५॥
निवृत्तीचा शिष्य ज्ञानदेवीं भावी ।
शांति समरस बोध उतरे ॥६॥