खंड ६ - अध्याय ११

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ भ्रुशुंडी सांगे देवांप्रत । स्वानंदक्षेत्राचा विस्तार पूर्वोक्त । जैसा वर्णिला शास्त्रांत । चौकोनी क्षेत्र हें गणेशाचें ॥१॥
ब्रह्मभूतमय साक्षात । बारा योजनें हें विस्तृत । गणेशाच्या पूर्वदिशेंत । शंभर धनुष्यें अंतरावरी ॥२॥
द्वार अष्टविंशति प्रमाणयुक्त । त्याच्या अर्ध्यानें विहीन वर्तत । दक्षिणेकडे गणेशापासून असत । द्विगुण ते द्वार पूर्वद्वाराहून ॥३॥
पश्चिमेस जें द्वार शोभन । तें दक्षिणांगाच्या द्विगुणाहून किंचित न्यून । गणेशाच्या उत्तरेस असून । पश्चिमद्वार पावहीनाहून किंचित अधिक ॥४॥
ऐसा हा क्षेत्र विस्तार । देवसत्तमांनो कथिला समग्र । नऊ खंडाहून भिन्न क्षेत्र । गणेशाचें हें असें ॥५॥
अन्य क्षेत्रें प्रल्यकाळांत । लय सारीं पावतात । त्यांचें रक्षण न होत । त्या त्या देवतांकडून ॥६॥
पंचतत्त्वें त्रिगुणांसहित । काळांच्या वेगें लय पावत । जेव्हां महाप्रलय होत । ऐसा सृष्टिलयख्यात असे ॥७॥
तेव्हां आपापल्या देवतांसहित । क्षेत्रें लय पावती निश्चित । ऐसें योगीजन सांगत । यांत संशय कांहीं नसे ॥८॥
महाप्रलयकाळांत । हें गणेशक्षेत्र नाशहीन बनत । आपल्या प्रभावें युक्त । सदासर्वदा तें जाणावें ॥९॥
देवेश तैं विचारिती । क्षर जे तें क्षेत्र म्हणती । ऐशी या शब्दाची व्युत्पत्ती । करिता वेदपारंगत ॥१०॥
तरी हेच क्षेत्र नाशविहीन । योगींद्रा कैसें राहतें नित्यनूतन । स्वानंद सर्वसंयोगें उत्पन्न । निःसंशय हें सत्य असे ॥११॥
परी या क्षेत्रास नामाभिधान । स्वानंद ऐसें लाभलें शोभन । तें कोणत्या कारणें हयाचें ज्ञान । आम्हांसी द्यावें महामुने ॥१२॥
भ्रुशुंडि तेव्हां त्यांस सांगत । गाणेश्वरक्षेत्र सर्वमान्य शोभत । ब्रह्मणस्पतीचें हें क्षेत्र विख्यात । ब्रह्मरूप ज्ञात अस ॥१३॥
जैसा स्वानंदरूप स्मृत । स्वसंवेद्यात्मक विश्वांत । तैसेंच स्वानंदक्षेत्र ज्ञात । ब्रह्माकार या रूपानें ॥१४॥
गणेंशाचा देह सगुणात्मक । मस्तक होतें निर्गुण प्रतीक । त्यांच्या योगें जैसा देह एक । तैसें हे क्षेत्र ज्ञात असे ॥१५॥
भ्रांतिरूप सिद्धि होत । स्वयं देहधारी जगांत । भ्रांतिधारकरूपा वर्तत । बुद्धि क्षेत्र तैसें ज्ञात असे ॥१६॥
संगहीनतेनें स्मृत । स्त्रीपुरुषभावसुक समस्त । गणेशाच्या सिद्धिबुद्धींच्या जगांत । तैसें हे क्षेत्र कीर्तित असे ॥१७॥
अधिक काय करावें वर्णन । गणेशाच्या क्षेत्रांचे शोभन । जें जें असतें तें ब्रह्ममय पावन । प्राकृतरूप तें नसे ॥१८॥
जें जें गणराज संबंधित । तें तं ब्रह्मवाचक असत । लोकादिक मुनींद्र वर्णित । ब्रह्मणस्पति लोक नावें ॥१९॥
या गणेशक्षेत्रापासून । अन्य क्षेत्रें जाहलीं उत्पन्न । आसमंतांत तेथ येतां मरण । देवांनो फलप्रद तीं होतात ॥२०॥
तीं धर्मअर्थकाममोक्षप्रद कथित । गाणेश पांचवें ब्रह्म असत । ब्रह्मभूतप्रद प्रख्यात । ऐसें शास्त्रें सांगती ॥२१॥
द्वारयात्रा करितां लाभत । चारही पुरुषार्थ भक्त । क्षेत्रीं मरण येतां होत । त्या चारांच्याही अतीत नर ॥२२॥
तो तत्क्षणीं त्या संस्कारें होत । ब्रह्मभूत यांत संशय नसत । सुरासुरमयब्रह्मवाचक असत । गाणेश ब्रह्माचें वाचक ॥२३॥
हयाच्या साक्षात्कार शिवादिदेवांप्रत । म्हणोनि हें दैवक्षेत्र ज्ञात । पुढें कमलमस्तकस्थ होत । तदर्नतर आसुर जाहले ॥२४॥
त्याच्या योगें स्वसंवेद्य ज्ञात । सर्वारंभीं तेंच असत । चारांतली द्वारयात्रा भावयुक्त । त्यास सर्व प्राप्त होई ॥२६॥
जो क्षेत्रस्थ नित्य करित । द्वारयात्रा तो क्षेत्रस्थ लोकांत । वंदनीय होऊन अंतीं होत । ब्रह्ममय निःसंशय ॥२७॥
गणेश क्षेत्रासम नसत । अन्य कांहीं ब्रह्मांडांत । चार पुरुषार्थांच्या अतीत । पाचवें हें ब्रह्म चतुर्मय ॥२८॥
पंडित गणेश्वर क्षेत्र वर्णित । तिविध ऐसें ग्रंथांत । बाह्यांतरादि क्षेत्रें तैं सांप्रत । देवनायकांनो ऐका ॥२९॥
गर्भागार आर्धें योजन । गणेशाचें असे निवासस्थान । तेथ गणपतीचे अवतार शोभन । जाहले असती असंख्य ॥३०॥
गणेशभक्त मुद्‍गल राहत । गणराजाच्या सेवेस्तव तेथ । तें चौकोनी चतुर्द्वारयुक्त । भक्तसिद्धिपूरक क्षेत्र ॥३१॥
गणेशापासून पूर्वदिशेंत । सहाशें धनुष्यांहून न्यून अंतरांत । सर्वार्थद द्वार असत । तेथ बुद्धि वसतसे ॥३२॥
ती साक्षात विद्यांनी सेवित । कलांनी विविध तिज पूजित । तो पुरुष ज्ञानवान होत । ऐसा पूर्वद्वार महिमा ॥३३॥
गणेशापासून दक्षिण भागांत । दुप्पट अंतरावर असत । पूर्वद्वाराच्या अंतराहून गर्भाश्रित । दक्षिणद्वार महान ॥३४॥
तेथ प्रमोदकादि गण सतत । ब्रह्ममुखी निमग्न असत । त्यांच्या पूजेनें ते होत । गाणपत्य पददाते ॥३५॥
गणेशापासून पश्चिमभागांत । दक्षिणद्वाराच्या दुप्पट अंतरावर वर्तत । पश्चिम द्वारीं त्या सिद्धि वसत । पूजनें तिच्या सिद्धि लाभ ॥३६॥
पश्चिमद्वारच्या पादन्यून । अंतरावरीं उत्तरद्वार असून । तें गणेशाच्या संमुख शोभन । चौसष्ट योगिनी तेथ राहतो ॥३७॥
त्या सर्व साता परिवारयुक्त । योगसिद्धि तेथ विलसत । त्यांच्या पूजनमात्रें होत । योगज्ञ मानव या जगीं ॥३८॥
त्यास अंतर्धानादिक लाभत । नाना योगसिद्धि संशयातीत । गर्भागाराची जो यात्रा करित । नरोत्तम नित्य अथवा चतुर्थीसी ॥३९॥
त्याचे सर्व अर्थकाम पूर्ण होत । ऐसी गर्भागार यात्रा असत । मानव देह जेव्हां येत । क्षेत्र यात्रा करण्यासी ॥४०॥
तेव्हां भक्तीनें गर्भगृहाची । यात्रा करावी साची । ऐसी अपेक्षा प्रेमाची । भक्तिभावयुक्त सदा ॥४१॥
गर्भागाराच्या पुढें असत । तें क्षेत्र देवालय ख्यात । तेथ स्वर्गस्थ देव वसत । सेवनोत्सुक सर्वदा ॥४२॥
देवांचें आलय तें देवालय । वसतिस्थान तें हृदय । चौरस तीन जोजनें होय । विस्तार त्याचा चार दारें ॥४३॥
पूर्वेस गणेशापासून । चौदाशें धनुष्याहून किंचित्‍ न्यून । पूर्वद्वार तें महान । तेथ भैरवराजेंद्र वसती ॥४४॥
तो नग्न सर्व भयंकर । त्रिशुलधर मोकळे केस उग्र । आपुल्या तेजानें युक्त थोर । त्याच्या पूजनें वांछित लाभ ॥४५॥
नाना कर्मांपासून उद्‍भूत । यातना त्या पूजका न बाधत । पूर्वद्वाराच्या दुप्पट अंतरावर स्थित । दक्षिणद्वार शोभन ॥४६॥
तेथ शिव नीलकंठ देवेश राहत । त्याची पूजा जो नर करित । तो बंधनापासून मुक्त । होतो यांत संशय नसे ॥४७॥
तो विषबाधेपासून मुक्त । ऐसें माहात्म्य येथ ख्यात । दक्षिणद्वाराच्या दुप्पट अंतरीं असत । पश्चिमद्वार सुंदर ॥४८॥
तेथ जो कृत्तिवास राहत । तो द्वारदेव पश्चिम द्वारि स्थित । त्याच्या पूजनमात्रें होत । आसुर कार्य नष्ट सारें ॥४९॥
त्या यात्रामात्रें लाभत । ईप्सित सारें मानवाप्रत । पश्चिमद्वाराच्या पादहीन अंतरावर वर्तत । उत्तरद्वार गणनाथाचें ॥५०॥
त्या उत्तरद्वारांत । देवांनो भीमेश्वर स्थित । त्याची यात्रा जो करित । तो नर सत्ता समन्वित होय ॥५१॥
त्यास आरोग्य निरंतर लाभत । ऐसें हें तृतीय क्षेत्ररूप उक्त । चार द्वारांनी युक्त । मयूरक्षेत्र परमश्रेष्ठ ॥५२॥
ह्या मयूर क्षेत्राच्या आसमंतात । चौकोनी योजनपर ज्ञात । देवक्षेत्र पुनीत । आतां ऐका मृत्युनिर्णय ॥५३॥
क्षेत्राच्या पूर्व विभागांत । नरास जरी मरण येत । तर तो जाईल वैकुंठांत । तें क्षेत्र जाणा वैष्णव ॥५४॥
जो दक्षिणेस योजनमध्यांत मृत । होईल तो जात कैलासांत । तें क्षेत्र शैवक्षेत्र म्हणत । ऐसें परंपरागत असे ॥५५॥
मयूराच्या पश्चिम क्षेत्रांत । योजनस्थ जो नर मृत । तो शक्तिलोकास जात । शाक्त क्षेत्र तें जाणावें ॥५६॥
मयूराच्या उत्तरेस जो योजन स्थित । मरेल तो नर जात सौरलोकांत । तें सूर्यक्षेत्र विख्यात । ऐसें हें माहात्म्य क्षेत्राचें ॥५७॥
प्रमाणासहित तुम्हां सांगितले । त्याचें श्रवण पठण केलें । तरी पाप सारें नष्ट झालें । ऐसा अनुभव येईल ॥५८॥
तेथ जाऊन महेशांनो पूजन । मूर्ति स्थापून करा प्रसन्न । तुष्ट होतो गजानन । सिद्धि पावाल निश्चित ॥५९॥
ओमिति श्रीमदांत्ये पुराणोनिषदि श्रीमन्मौद्‍गले महापुराणे षष्ठे खंडे विकटाचरिते क्षेत्रप्रमाणवर्णनं नाम एकादशोऽध्यायः समाप्तः
। श्रीगजाननार्पणमस्तु ।