अध्याय ४८

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीपंढरीनाथाय नमः ॥    
जय जय करुणासागरा आनंदघना ॥ भक्तवत्सला राजीवनयनां ॥ विधिजनका दानवभंजना ॥ जगज्जीवना जगदीशा ॥१॥
जय जय विश्वव्यापका कमलापती ॥ सज्जनजीवना अनंदमूर्ती ॥ निगुणसगुण विश्वपती ॥ अतर्क्यगति वेदशास्त्रा ॥२॥
जय जय विश्वबाहो अपरिमिता ॥ विश्वचक्षूनें तूं देखता ॥ विश्वपादें गमनकर्ता ॥ निगम वार्ता बोलिले ॥३॥
जय जय चित्स्वरूपा आत्मारामा ॥ गुणनिधाना उत्तमोत्तमा ॥ स्वानंदप्रकाशा पुरुषोत्तमा ॥ अनुपम महिमा पैं तुझा ॥४॥
तुझी ध्यानांत आणितां मूर्ती ॥ श्रुती परतल्या म्हणोनि नेति नेती ॥ कुंठीत झाली पुराणव्युत्पत्ती ॥ शास्त्रसंपत्ति लज्जित ॥५॥
करितां तपें तीर्थाटनें ॥ प्राप्त नव्हेचि अनुष्ठानें ॥ तो तूं निजभक्तांचीं ऐकोनि कीर्तनें ॥ जाशी धांवून त्या ठायीं ॥६॥
करूनि योगाची आटणी ॥ साधक बैसले वज्रासनीं ॥ त्यांसी नेणतां चक्रपाणी ॥ भाविक धुंडोनि पाहासी ॥७॥
तूं सर्व देवांत मुकुटमणि श्रेष्ठ ॥ सकनादिकांसी पूज्य वरिष्ठ ॥ तो तूं भाविकांचें घरीं कष्ट ॥ करिसी स्पष्ट निजांगें ॥८॥
निजभक्तांचें काम करितां ॥ लज्जा न वाटे तुझिया चित्ता ॥ मानापमान नेणवे सर्वथा ॥ पंढरीनाथा तुजलागीं ॥९॥
तुझ्या निजभक्तांची ऐसी निष्ठा ॥ कदा न घालिती तुज संकटा ॥ प्रपंचदुःखाचे दावूनि कष्टा ॥ वैराग्य वरिष्ठा त्या देशीं॥१०॥
त्या वैराग्याचें निजबळ ॥ तुझें भजन करिती सर्वकाळ ॥ कीर्तन गाती भक्त प्रेमळ ॥ सांडोनि तळमळ चित्ताची ॥११॥
तूं अभक्तांच्या हृदयीं रिघोन ॥ त्या भक्तांचें करविसी छळण ॥ मग आपणचि निजांगें उडी घालून ॥ राखिसी सन्मान दासांचा ॥१२॥
अघटित दावूनि करणी ॥ कीर्ति वाढविसी त्रिभुवनीं ॥ ऐसा निजभक्तांचा ऋणी ॥ तूं चक्रपाणी गोविंदा ॥१३॥
त्यांचें वर्णावया सगुण चरित्र ॥ कोणासी करिसी निमित्तमात्र ॥ मी तंव मंदबुद्धि स्वतंत्र ॥ तूं राजीव नेत्र प्रकाशिता ॥१४॥
अनाथनाथा रुक्मिणीपती ॥ आतां नमूं तुज पुढतपुढती ॥ ऐसेंही म्हणतां निजप्रीतीं ॥ कुंठित मति होतसे ॥१५॥
तुझी कृपा न होतांचि जाण ॥ कदापि न करवे तुज नमन ॥ जें त्या काळीं येईल घडोन ॥ तें तुझे सत्तेविण नव्हेचि ॥१६॥
क्षणक्षणा पालटोनि मती ॥ संकल्प विकल्प येतील चित्तीं ॥ तूं तर साक्ष जाणसी श्रीपती ॥ सांगों किती निजसुखें ॥१७॥
न सांगों जरी रुक्मिणीकांता ॥ परी करुणा नयेचि तुज सर्वथा ॥ तान्हें बाळक रुदन न करितां ॥ धरीतसे माता दूर तयासी ॥१८॥
तैशा रीतीं चक्रपाणी ॥ भक्त आळविती तुज करुणावचनीं ॥ मग कृपादृष्टीं विलोकूनी ॥ सप्रेमभजन त्यां देसी ॥१९॥
ऐसीच तुझ्या गृहींची रीती ॥ मागें वर्णिली सभाग्य संतीं ॥ त्या निजभक्तांची अद्भुत कीर्ती ॥ तूंचि श्रीपति वदवीं कां ॥२०॥
मागिले अध्यायीं कथालाघव ॥ रामदासाचा निश्चय दृढभाव ॥ देखूनियां पंढरीराव ॥ जाहले रामराव निजांगें ॥२१॥
आतां सादर होऊनि प्रेमळजनीं ॥ निरूपण रसाळ ऐकावें श्रवणीं ॥ दीड योजन अलकापुरीहूनी ॥ देहू गांग धरणीं पुण्यक्षेत्र ॥२२॥
तेथील निजभक्त तुका वाणी ॥ आंबळे उपनाम त्यालागोनी ॥ तरी व्यवसाय करीत असतां जनीं ॥ असत्य सर्वथा न बोले ॥२३॥
दोघी कांता तयासी असती ॥ घरीं उदंड धनसंपत्ती ॥ परी त्याची अखंड विदेहवृत्ती ॥ स्मरण एकांतीं करीतसे ॥२४॥
माता पित क्रमलियावर ॥ दुःखरूप जाहला संसार ॥ दुष्काळ देशीं पडला थोर ॥ तेणें द्रव्य समग्र आटलें ॥२५॥
धन धान्य जें कांहीं होतें ॥ तें आटोनि गेलें जेथिंच्या तेथें ॥ जैसें पौर्णिमेचें भरतें ॥ सागराआंत सामावे ॥२६॥
कीं वर्षाऋतूचें अभ्र पाहें ॥ शीतकाळीं नाहींसें होय ॥ नातरी होतां सूर्योदय ॥ नक्षत्रें गगनींचि हरपती ॥२७॥
कीं वार्धक्य अंगीं येतां पाहीं ॥ तारुण्यदशा न दिसे देहीं ॥ नातरी उष्णकाळ येतां ठायीं ॥ तृणें सर्वही नासती ॥२८॥
तेवीं स्वदेशीं पडतां दुष्काळ ॥ धनधान्य आटोनि गेलें सकळ ॥ मुलेंमाणसें करिती तळमळ ॥ परी अन्न न मिळे सर्वथा ॥२९॥
ज्येष्ठ कांतेसी पुत्र दोघे जण ॥ कनिष्ठेसी नव्हेतें संतान ॥ भाजीपाला खाती उकडोन ॥ परे दृष्टीसी कण दिसेना ॥३०॥
तरी होणार न चुकेचि सर्वथा ॥ ज्येष्ठ निर्वतली अन्नअन्न करितां ॥ तेणें लज्जित होऊनि चित्ता ॥ प्रपंचममता नाठवे ॥३१॥
संपत्ति वैभव हरपतां जाण ॥ त्यांसवेंचि गेला सन्मान ॥ देखतां हांसती सोयरे पिशुन ॥ तेव्हां लज्जित मन तुकयाचें ॥३२॥
जे राखीत होते बहु मर्यादा ॥ तेचि स्वमुखें करिती निंदा ॥ अन्नवस्त्राची सदा आपदा ॥ उदीमधंदा चालेना ॥३३॥
पुरुष झालिया द्रव्यहीन ॥ त्यासी न पुसती सोयरे पिशुन ॥ जेवीं वृक्षाचीं पत्रें गेलिया झडोन ॥ तेथें विलासी जन न रमती ॥३४॥
कीं रणीं पडतांचि नृपती ॥ देहलोभी रण टाकूनि पळती ॥ तेवीं दरिद्र येतां पुरुषाप्रती ॥ पिशुन करिती अपमान ॥३५॥
हा कठीण काळ येतांचि देखा ॥ परम लज्जित झाला तुका ॥ प्रपंचीं कोणी न दिसे सखा ॥ मग चित्तीं विवेका आठविलें ॥३६॥
कांहीं करितां उदीमाची हातवटी ॥ तंव तेथें अधिक होतसे तुटी ॥ हा कठीण काळ पडतां संकटीं ॥ अनुताप पोटीं उपजला ॥३७॥
म्हणे प्रपंच लटिका मिथ्या माया ॥ नरदेह केवळ नाशवंत काया ॥ म्यां जन्म दवडिला वायां ॥ पंढरीराया विसरोनि ॥३८॥
ढेंकुणांचे बाजे करितां शयन ॥ तेथें सुखनिद्रा न लागेचि जाण ॥ कीं विष कालवूनि रांधिलें अन्न ॥ तें उत्तम भोजन म्हणूं नये ॥३९॥
तेवीं प्रपंचीं म्हणती विषयसुख ॥ ते केवळ म्हणावे अति मूर्ख ॥ जैसा वांझेचा पुत्र उपजतां देख ॥ वायांचि हरिख मानावा ॥४०॥
ऐसा विवेक करूनि मानसीं ॥ वैराग्य जाहलें तुकयासी ॥ सुख दुःख दोनी मानूनि सरशीं ॥ भजन अहर्निसीं करीतसे ॥४१॥
पांडुरंगाचें देऊळ पुरातन ॥ बहुतां दिवसांचें होतें जीर्ण ॥ निजांगें तें लिंपोनि जाण ॥ केलें सारवोन सोज्ज्वळ ॥४२॥
सकळ साधनांमाजी श्रेष्ठ ॥ एकादशीव्रत वरिष्ठ ॥ तें आरंभूनियां एकनिष्ठ ॥ जागरण वरिष्ठ करावें ॥४३॥
कीर्तन करावें निजमतें ॥ परी आधीं अभ्यासीं नव्हतें चित्त ॥ कोणी सप्रेम गाती संत ॥ धरावें ध्रुव त्यांमागें ॥४४॥
मागील संत झाले श्रेष्ठ ॥ त्यांचीं वचनें केलीं पाठ ॥ त्याहूनि मार्गं नाहीं वरिष्ठ ॥ भाव एकनिष्ठ धरियेला ॥४५॥
भूतमात्रासी देखोनि दृष्टीं ॥ त्यांची करुणा येतसे पोटीं ॥ त्यासी परोपकारें काया कष्टीं ॥ संतप्त पोटीं निववित ॥४६॥
ते जरी म्हणाल कैसिया रीतीं ॥ सकळीक ऐका मथितार्थी ॥ कोणी प्रवासी पाहतां वस्ती ॥ त्यांसी मंदिराप्रति आणावें ॥४७॥
क्षुधार्थियासी असल्या अन्न ॥ तरी घालावें त्यासी भोजन ॥ नसेल तरी कष्ट करून ॥ आणावें मेळवून त्यासाठीं ॥४८॥
कोणी तृषाक्रांत झालिया वनीं ॥ त्यासी नेऊनि पाजावें पाणी ॥ कोणी चालत आले दुरूनी ॥ त्यांसी रबडूनि निववावें ॥४९॥
कोणाचे मस्तकीं असला भार ॥ तो आपण घ्यावा सत्वर ॥ तें ओझें वाहूनि पाठीवर ॥ विसांवा क्षणभर त्या द्यावा ॥५०॥
कोणी रोगी प्रवासीं असला भार ॥ जवळी नसतां सुहृद आप्त ॥ त्यावरी होऊनि कृपावंत ॥ औषध देऊन पथ्य करवीं ॥५१॥
गाईवृषभांसी निर्बळपणीं ॥ मोकलूनि देती निर्दय धनी ॥ ते निजकरें कुरवाळोनी ॥ चारा पाणी त्यांस द्यावें ॥५२॥
गृहासी येतां वैष्णवजन ॥ तयांसी घालूनि लोटांगण ॥ सद्भावें धुवोनियां चरण ॥ तीर्थ प्राशन करावें ॥५३॥
हें शारीरतप करितां निश्चितीं ॥ यावरी जाहली कवित्वाची स्फूर्ती ॥ जे श्रुतिशास्त्रांनीं वर्णिली कीर्ती ॥ ते प्राकृतमतीं बोलत ॥५४॥
येथील मागील निरूपणासरिसें ॥ दृष्टांतीं आलें अनायासें ॥ तें कथानक अतिसुरसें ॥ श्रोती सावकाशें परिसावें ॥५५॥
एकदां नामा वैष्णवभक्त ॥ पांडुरंगासी वचन बोलत ॥ शतकोटि कवित्व प्राकृत ॥ तुझी कीर्ति वर्णीन मी ॥५६॥
ऐकोनि म्हणे रुक्मिणीकांत ॥ नामया त्वां प्रतिज्ञा केली व्यर्थ ॥ कलीमाजी आयुष्य वर्षें शत ॥ त्यांतही आघात सर्वथा ॥५७॥
आणी प्रतिज्ञा करूनि बोलसी आतां ॥ परी सिद्धीस न जाय हे सर्वथा ॥ मग नामदेव चरणीं ठेवूनि माथा ॥ रुक्मिणीकांता विनवित ॥५८॥
मी तुझ्या आश्रयें बोलिलों देवा ॥ तो निजांगें पण सिद्धीस न्यावा ॥ तूं काय एक न करसी देवा ॥ आमुचा केवा तो किती ॥५९॥
ऐकूनि नामयाचें करुणाउत्तर ॥ प्रसन्न जाहला शारंगधर ॥ मस्तकीं ठेवूनि अभयकर ॥ सरस्वतीस काय आज्ञापी ॥६०॥
तुवां बैसोनि जिह्वाग्रीं ॥ कवित्व वदवावें अति कुसरी ॥ जे श्रुतीचे गर्भ आहेत अंतरीं ॥ ते प्राकृत वैखरी वदावे ॥६१॥
मग ब्रह्मतनया करी विनवणी ॥ नामदेव वदतील प्रसादवाणी ॥ परी याचा चपळत्वें लिहिणार कोणे ॥ चक्रपाणी योजावा ॥६२॥
मुखांतूनि निघतांचि अक्षरें ॥ तत्काळ लिहावीं निजकरें ॥ परतोनि पुसिल्या उत्तरें ॥ तरी नयेचि सर्वथा ॥६३॥
यावरी म्हणे घननीळ ॥ मी लिहित बैसेन सर्वकाळ ॥ आणिक लेखक तों ये वेळ ॥ न दिसे चपळ सर्वथा ॥६४॥
मग विलास भोग सर्व टाकूनी ॥ नामयाचें कवित्व चक्रपाणी ॥ हातीं घेऊनि दऊत लेखणी ॥ निजांगें लिहित बैसले ॥६५॥
ज्याची वेदशास्त्रें करिती स्तुती ॥ व्यासवाल्मीकादि वर्णिती ॥ तो नामयाचें कवित्व लिही निश्चितीं ॥ नवल मजप्रती वाटलें ॥६६॥
सांडोनियां वैकुंठभुवन ॥ सांडोनि क्षीरसागर शेषशयन ॥ हातीं घेऊनि दऊत लेखण ॥ जगज्जीवन तिष्ठती ॥६७॥
काय निघेल मुखांतूनी ॥ तेथें अवधान देत चक्रपाणी ॥ निद्रा आळस सर्व टाकूनी ॥ असती निशिदिनीं सावध ॥६८॥
ऐसे बहुत दिवस श्रीपती ॥ नामयाचे बैसोनि संगतीं ॥ तों कवित्वसंख्येची पाहतां गणती ॥ जाहली किती ऐका ते ॥६९॥
चाळीस लक्ष चौर्‍याण्णव कोटी ॥ नवलक्ष लळित आलें शेवटीं ॥ इतुकी संख्या देखोनि दिठी ॥ जाहले जगजेठी विस्मित ॥७०॥
म्हणती धन्य नामयाचा प्रेमा ॥ अद्भुत वर्णिला माझा महिमा ॥ सर्वथा पार न लागे निगमा ॥ त्या मज पुरुषोत्तमा वश केलें ॥७१॥
ऐसें म्हणूनि जगजेठी ॥ निजकरें नामयाची पाठी थापटी ॥ म्हणे कांहीं प्रेमा राहिला पोटीं ॥ तो पुढें गोष्टीं वदवीन ॥७२॥
आतां माझें स्वरूप आठवोनि मनीं ॥ सप्रेम पहा दृष्टी भरोनी ॥ ऐसें बोलतां चक्रपाणी ॥ नामा चरणीं लागला ॥७३॥
त्वां शतकोटींचा केला पण ॥ तो सिद्धीसी न्यावया जगज्जीवन ॥ बाकी राहिलें कवित्वलेखन ॥ तें करीं संपूर्ण निजांगें ॥७४॥
मग नामयाचा धरूनि हात ॥ तुकयाचें स्वप्नीं आले त्वरित ॥ म्हणे वाउगें न बोलावें निश्चित ॥ करावें कवित्व ममाज्ञा ॥७५॥
प्रमाणाची संख्या शतकोटी ॥ ते सिद्धी पाववीं तूं शेवटीं ॥ ऐसें म्हणोनि जगजेठी ॥ पाठ थापटी निजकरें ॥७६॥
जागृत होऊनि जंव पाहात ॥ तंव दृष्टीसी न दिसे रुक्मिणीकांत ॥ नामदेवही नाहीं तेथ ॥ चमत्कार अद्भुत देखिला ॥७७॥
मग तेचि आज्ञा वंदोनि शिरीं ॥ आरंभिली कवित्वकुसरी ॥ त्याविण वाउगी वैखरी ॥ गोष्टी दुसरी न बोले ॥७८॥
कीर्तन करितां प्रेमेंकरूनी ॥ प्रासादिक रसिक वदे वाणी ॥ प्रेमळ भक्त आवडीकरूनी ॥ ऐकती श्रवणीं सद्भावें ॥७९॥
कोणी विकल्पी जे विचक्षण ॥ ते म्हणती हें कवित्व नूतन ॥ आम्हांसी न वाटे प्रमाण ॥ न करूं श्रवण सर्वथा ॥८०॥
मागील संतांचीं टाकूनि वचनें ॥ आपुलीं कासया दाविसी भूषणें ॥ आइतीं टाकोनि पक्वान्नें ॥ हात पोळवणें कासया ॥८१॥
म्हणाल आज्ञाकर्ता रुक्मिणीरमण ॥ त्याचें कवित्व कां निंदिती जन ॥ तरी भाविकांपाठीं पुरातन ॥ विकल्पी असती बहुसाल ॥८२॥
मागें त्रेतायुगीं वाल्मीकीन ॥ भविष्य केलें रामायण ॥ तेव्हांही होते अभक्त जन ॥ ते अप्रमाण मानिती ॥८३॥
मग अवतार घेऊनि जानकीपती ॥ लीला दाविली तैशाचि रीतीं ॥ ते अनुभवासी येतां प्रचीती ॥ यथार्थ मानिती सकळिक ॥८४॥
द्वापारीं बोलिले कवि व्यास ॥ परी कौरवांसी न वाटे विश्वास ॥ मग घडोनि आलिया अनायास ॥ धृतराष्ट्र संजयास नमस्कारी ॥८५॥
एवं भावार्थियामागें विकल्पी नर ॥ लागले असती अपरंपार ॥ म्हणोनि तुकयाचे अभंग साचार ॥ निंदिती पाम निजमुखें ॥८६॥
सूर्याचा प्रकाश देखोनि दृष्टी ॥ डुडुळ उगेचि जल्पती पोटीं ॥ कीं पूर्वेसी चंद्र येतां निकटी ॥ तस्करांसी भेटी नावडे ॥८७॥
दातयाची ऐकोनि कीर्ती ॥ कृपण उगेचि त्या धिक्करिती ॥ कीं दिच्य औषधी चमकतां रातीं ॥ रोग तळमळती चित्तांत ॥८८॥
पंडिताची देखोनि वक्तृता ॥ अजापाळ म्हणती हे बडबड वृथा ॥ कीं गंधर्व सुस्वर गायन करितां ॥ तेथें गर्दभ भुंकतां न राहती ॥८९॥
बकुळीचा सुगंध येतां पाहे ॥ तो पुंगळवेलीस मानेल काये ॥ सुंदर कपिला असली गाय ॥ तरी यवन काय पूजिती ॥९०॥
ब्राह्मण प्रतिमेची पूजा करिती ॥ आणि अविंध तिये फोडूं पाहाती ॥ तेवी भाविक तुकयाचें कीर्तन ऐकती ॥ विकल्पी निंदिती निजमुखें ॥९१॥
परी दोनी मानून तै समान ॥ करीतसे तो श्रीहरिभजन ॥ कोणी हरिदास करितां कीर्तन ॥ तरी सादर श्रवणीं ऐकावें ॥९२॥
दिवसेंदिवस अधिकचि प्रीतीं ॥ या नांवें चढती वाढती भक्ती ॥ निद्रा किंचित न लागे रातीं ॥ करितां एकांती हरिभजन ॥९३॥
आषाढी कार्तिकी पंढरीसी ॥ नेमें वारी धरिली ऐशी ॥ मग पंधरा दिवशीं एकादशीसी ॥ जाय दर्शनासी निजभावें ॥९४॥
निरपेक्षिता तरी किती ॥ एके दिवसीं शिवाजी नृपती ॥ तुकोबाची ऐकूनि कीर्ती ॥ दर्शनाप्रति पातले ॥९५॥
तेथें अविंधांचें प्राबल्य थोर ॥ सिंहगडीं होता नृपवर ॥ कोणासी न कळतां साचार ॥ पुण्यासी सत्वर पातला ॥९६॥
तेथें एका वाणियाचें घरीं ॥ तुका वैष्णव कीर्तन करी ॥ राजयासी कळतां सत्वरी ॥ संतोष अंतरीं वाटला ॥९७॥
मग निशीमाजी कोणा न कळत ॥ लपोनि आले नगरांत ॥ यवनांचें भय वाटे बहुत ॥ कीं नेती त्वरित धरूनि ॥९८॥
तुकोबाचें घेऊन दर्शन ॥ गडावरी जावें परतोन ॥ ऐसा मनीं हेत धरून ॥ आला लपोन नृपनाथ ॥९९॥
रुप्याचें तबक सोज्ज्वळ जाण ॥ तयांत घातल्या मोहरा होन ॥ तुकयापुढें द्रव्य ठेवून ॥ केलें नमन साष्टांग ॥१००॥
तें राजद्रव्य देखोनि त्वरित ॥ थरथरां कांपे विष्णुभक्त ॥ मग शिवाजीसी काय बोलत ॥ तें परिसा संट भाविक हो ॥१॥
कासया पाहिजे द्रव्यठेवा ॥ एक विठ्ठलचि आम्हांसी व्हावा ॥ त्याविण आणिक प्रपंचहेवा ॥ आमुच्या जीवा नावडे ॥२॥
जैशा जोहारियाच्या साटोवाटी ॥ गारा आणिल्या उठाउठीं ॥ तेवीं आमुची घ्यावया भेटी ॥ कनकओंटी आणिली ॥३॥
तुझी विशाळ ऐकतों मती ॥ आजि उदारत्व कळलें नृपती ॥ आम्हां वैष्णवांसी नावडे चित्तीं ॥ तें पुढें निजप्रीतीं ठेविलें ॥४॥
तुवां आणिलें द्रव्य होन ॥ हें आम्हां गोमांसासमान ॥ ऐसें ऐकोनि निर्वाणवचन ॥ लज्जित मनीं नृपनाथ ॥५॥
पुढती रायासी बोले वचन ॥ आमचें व्हावें समाधान ॥ ऐसें इच्छित असेल तुझें मन ॥ तरी ते ऐकें खूण सांगतों ॥६॥
तुम्हीं करावें विठ्ठलनामस्मरण ॥ तेणेंचि आम्ही सुखसंपन्न ॥ येर संपत्ति देशील धन ॥ तें मृत्तिकेसमान नृपनाथा ॥७॥
गळ्यांत कंठी मिरवा तुळसी ॥ व्रत करावें एकादशी ॥ तेणेंचि समाधान आम्हांसी ॥ द्रव्यराशी न घेतां ॥८॥
चित्तीं धरूनि प्रेम उल्हास ॥ म्हणावें विठोबाचा दास ॥ हेचि आमुची आहे आस ॥ पुरवा सावकाश धणीवरी ॥९॥
ऐसी निरपेक्ष देखोनि स्थिती ॥ मनांत आश्चर्य करी नृपती ॥ मग अनन्यभावें लोटांगण प्रीतीं ॥ नृपें मागुती घातलें ॥११०॥
ते दिवसीं असे हरिदिनी ॥ कीर्तन ऐके प्रेमेंकरूनी ॥ तों दोन सहस्र पठाण चाकणाहूनी ॥ अविंधें त्वरित पाठविले ॥११॥
हेर ठेविले होते पाळती ॥ त्यांनीं सांगितलें यवनांप्रती ॥ कीं पुण्यासी आला नृपती ॥ दर्शनासी रातीं तुकयाचें ॥१२॥
मग स्वार पाठविले त्या दुर्जनीं ॥ कीं त्यासी आणावें शीघ्र धरूनी ॥ नानापरींचीं शस्त्रें घेऊनी ॥ आले धावूनि अर्धरात्रीं ॥१३॥
जेथें मांडिली होती कथा ॥ तो वाडा वेढिला सभोंवता ॥ आंतील मनुष्य बाहेर निघतां ॥ ते जाऊं सर्वथा न देती ॥१४॥
म्हणती शिवाजीसी ओळखोनि सत्वर ॥ बांधोनि आणावें बाहेर ॥ रायासी कळला समाचार ॥ कीं वेढिलें मंदिर परचक्रें ॥१५॥
कोणी म्हणती नृपवरासी ॥ आतां उठोनि पळा वेगेंसीं ॥ तेणें भय उपजलें मानसीं ॥ विचार तयासी पडियेला ॥१६॥
देखोनि श्रोतयांचें दुश्चित चित्त ॥ तुकयासी कळला वृत्तांत ॥ म्हणें काय गुजगुज करितां मनांत ॥ सांगा त्वरित मजपासीं ॥१७॥
ऐकोनि तुकयाचें वचन ॥ हळूचि सांगती सज्ञानी जन ॥ कीं राजयासी न्यावयाकारण ॥ परचक्र दारुण पातलें ॥१८॥
म्हणोनि आतां सत्वरगती ॥ येथोनि पळवावा नृपती ॥ आज्ञा द्याल आम्हांप्रती ॥ तरीच वांचती प्राण याचे ॥१९॥
तयांसी तुका बोले काय ॥ कीर्तनांतूनि सर्वथा उठों नये ॥ धर्मनीति तों ऐसी आहे ॥ नेणतां काय सकळिक ॥१२०॥
ऐसें ऐकोनि नृपती ॥ निश्चय करूनि बैसला एकचित्तीं ॥ म्हणे तारिता मारिता रुक्मिणीपती ॥ त्याविण त्रिजगतीं असेना ॥२१॥
आजि एकादशी पर्वकाळ सुदिन ॥ संनिध संत वैष्णवजन ॥ येथें कीर्तनांत आले जरी मरण ॥ तरी भाग्य धन्य पैं माझें ॥२२॥
इकडे बाहेरी परदळ विचार करिती ॥ कीं धरूनि आणावा सत्वर नृपती ॥ वाड्यांत हेर उदंड येती ॥ परी कोणीच नोळखती रायासी ॥२३॥
यवनासी सांगती जाऊन ॥ कीर्तनीं बैसले बहुत जन ॥ तयांत शिवाजी आहे कोण ॥ आम्हांकारण कळेना ॥२४॥
ऐकोनि पायिकांचें वचन ॥ क्रोधें संतापला तो दुर्जन ॥ म्हणे कथेत बैसले जितुके जन ॥ तितुकें मारून टाकावे ॥२५॥
त्यांत सहजचि राजा सांपडला ॥ ऐसा निश्चय दृढ केला ॥ तों अंतरसाक्ष तुकयाला ॥ वृत्तांत कळला ते समयीं ॥२६॥
मग ध्यानांत आणोनि पंढरीनाथ ॥ नामापरींची करुणा भाकीत ॥ जय जय अनाथनाथ कृपावंट ॥ धांवें सत्वर ये समयी ॥२७॥
तुझ्या कीर्तनासी आले सज्जन ॥ तयांसी तत्काळ ओढवलें विघ्न ॥ आतां हें अरिष्ट निवारण ॥ तुजविण कोण करील ॥२८॥
जेथें तुझें नामसंकीर्तन ॥ तेथून विघ्नें जाती पळोन ॥ ऐसें संत बोलिले वचन ॥ तें असत्य होऊन आलें कीं ॥२९॥
माझें चित्त पाहासी जगज्जीवना ॥ परी मी भीत नाहीं आपुल्या मरणा ॥ परी दुःख होईल संतसज्जनां ॥ तें माझिया नयना न देखवे ॥१३०॥
आमुची जातिपरंपरा ऐसी ॥ रुक्मिणीपती तूं काय नेणसी ॥ विक्षेप झाला जो भजनासी ॥ याहूनि मरण आम्हांसी कोणतें ॥३१॥
ऐसें ऐकोनि करुणावचन ॥ तत्काळ आले जगज्जीवन ॥ तुकयासी देऊनि आलिंगन ॥ म्हणे त्वां कीर्तन करावें ॥३२॥
परचक्र आलें महाविघ्न ॥ तें मी निजांगें करितों निवारण ॥ तूं स्वस्थ करूनि आपुलें मन ॥ सप्रेम भजन करावें ॥३३॥
ऐसें म्हणोनि घनसांवळा ॥ शिवाजी राजा आपण जाहला ॥ अश्वारूढ होऊनि ते वेळां ॥ सत्वर चालिला बाहेरी ॥३४॥
कीर्तनीं बैसले लोक समस्त ॥ तयांसी न कळतां हा वृत्तांत ॥ कौतुक मांडिलें अत्यद्भुत ॥ तें परिसा निजभक्त भाविक हो ॥३५॥
ज्या वाडियांत होतें हरिकीर्तन ॥ तेथें अकस्मात प्रकटले जगज्जीवन ॥ आपणचि स्वमुखें हांक मारून ॥ म्हणे जातो पळून नृपनाथ ॥३६॥
दोनसहस्र पठाणीं वेढोनि वाडा ॥ घातला होतां त्यांनीं गराडा ॥ तितकेही होऊनि मागांपुढां ॥ पाहाती रोकडा नृपनाथ ॥३७॥
क्षण एक पडोनि तयांचे दिठीं ॥ चपळत्वें चालिले उठाउठीं ॥ सैन्य लावूनि आपुले पाठीं ॥ लाघव जगजेठी दावित ॥३८॥
नगरवासी लोक समस्त ॥ जागृत होऊनि अति त्वरित ॥ माड्या माळवदीं उभे राहात ॥ काय बोलत परस्परें ॥३९॥
राजा पुढें जातो पळोन ॥ तयामागें लागले यवन ॥ आतां न वांचतील त्याचे प्राण ॥ अनर्थ होईल दिसताहे ॥१४०॥
अविंधाच्या सैन्यांतून ॥ पाळती हेर जे ठेविले जाण ॥ त्यांसी दिसे जगज्जीवन ॥ जैसा नृपवर शिवाजी ॥४१॥
एक म्हणती धरा धरा ॥ राजा पळोन जातो खरा ॥ हडबड झाली महावीरां ॥ म्हणोनि सत्वरा धांवती ॥४२॥
एकाजवळीच दिसे पाहीं ॥ धरूं जातां कांहींच नाहीं ॥ एक म्हणती पळोनि कायी ॥ आतांच लवलाहीं मारावा ॥४३॥
एक म्हणती घाला वेढा ॥ काय पाहतां रे मागांपुढां ॥ एक म्हणती तुम्हां भ्याडां ॥ वीर रोकडा धरवेना ॥४४॥
आपण दोन सहस्र शूर ॥ इतक्यांतूनि पळतो एकला वीर ॥ कासया वागवितां हतियार ॥ प्राण सत्वर द्याना कां ॥४५॥
एक म्हणती उगवेल दिवस ॥ मग राजयास धरूं सावकाश ॥ आतां आमुचे डोळां न दिसे ॥ व्यर्थ कासावीस कां होतां ॥४६॥
क्षण एक ठायीं राहिले स्थिर ॥ तांव कौतुक करी शारंगधर ॥ आपण प्रकट झाले सत्वर ॥ म्हणती धरा रे सांपडला ॥४७॥
मागुती सकळ लागले पाठी ॥ तरी तयांसी नातुडे जगजेठी ॥ क्षण एक संनिध पडोनि दृष्टी ॥ धरितां निकटीं आतुडेना ॥४८॥
मग शुक्लपक्षींचें पडिलें चांदण ॥ त्या प्रकाशें धांवती यवन ॥ प्रहररात्रींत पांच योजन ॥ अरण्यांत नेऊन घातले ॥४९॥
ज्या डोंगरीं लागलें कंटकवन ॥ महाभयानक ओसाड अरण्य ॥ त्या स्थळाप्रति नेऊनि सैन्य ॥ मग जगज्जीवन परतले ॥१५०॥
तेथें सकळ वीर सभोंवतें पाहाती ॥ तों कोठेंचि न दिसे शिवाजी नृपती ॥ म्हणती आपुल्यास पडली भ्रांती ॥ धांवलों रातीं व्यर्थचि ॥५१॥
एक म्हणती तरळली दृष्टी ॥ तेणें वायांचि झालों कष्टी ॥ एक म्हणती सन्निध स्पष्टी ॥ आम्ही तंव दृष्टी देखिला ॥५२॥
परतोनि चालिले मागुती ॥ तंव मावळोनि गेला निशापती ॥ अंधारीं कांहींच न दिसे रातीं ॥ मार्ग निश्चितीं सांपडेना ॥५३॥
एकापुढें एक अश्व हांकिती ॥ अडखळोनि तेचि ठायीं पडती ॥ येरयेरांसी काय बोलती ॥ बरवी गति दिसेना ॥५४॥
अंगासी लागतां काटवण ॥ तेणें वस्त्रें गेलीं फाटून ॥ एक दीर्घस्वरें करिती रुदन ॥ जातील प्राण म्हणोनि ॥५५॥
हिंव सुटलें अति प्रबळ ॥ तेणेंचि सैन्य झालें विकळ ॥ ओसाड अरण्यांत करिती तळमळ ॥ अश्व तंव सकळ पळाले ॥५६॥
अद्भुत केलें जगज्जीवनें ॥ कोणासी न मारितां जीवेंप्राणें ॥ नागडे फिरती यवन ॥ आली नागवण सकळांसी ॥५७॥
शस्त्रें हातींचीं पडलीं सत्वरी ॥ अश्व तों जाहले रानभरी ॥ कांटवणीं राहिलीं वस्त्रें दूरी ॥ केले भिकारी सकळिक ॥५८॥
ऐसा दुर्जनांसी दंड करूनी ॥ परतोनि आले चक्रपाणी ॥ तुकयाचें कीर्तनीं येऊनी ॥ प्रेमरंगणीं नाचती ॥५९॥
श्रवणासी बैसले लोक समस्त ॥ तयांसी न कळतां हा वृत्तांत ॥ विघ्न टाळीत पंढरीनाथ ॥ माव अघटित करूनियां ॥१६०॥
तुकयाचे कानीं जगज्जीवन ॥ येऊनि सांगे वर्तमान ॥ आतां निर्भय करून मन ॥ करावें कीर्तन आवडी ॥६१॥
मग जयजयकारें पिटोनि टाळी ॥ हरिनामें गर्जती सकळ मंडळी ॥ वैष्णव नाचती कीर्तनमेळीं ॥ तुष्टला वनमाळी म्हणोनि ॥६२॥
रायासी सांगती सकळ जन ॥ परचक्र आले होतें दारुण ॥ तयाचें न करितां निवारण ॥ गेलें पळोन आपोआप ॥६३॥
आश्चर्य करी नृपवर ॥ म्हणे मज पावला रुक्मिणीवर ॥ अरिष्ट आलें होतें थोर ॥ आम्हां अनिवार सकळांसी ॥६४॥
यापरी मानूनि समाधान ॥ श्रवण करिती हरिकीर्तन ॥ चार प्रहर झालें जागरण ॥ तों उदयासी अरुण पातला ॥६५॥
मग उजळोनि मंगळारती ॥ ओंवाळिला रुक्मिणीपती ॥ हरिनामें गर्जोनि क्षितीं ॥ दंडवत प्रीतीं घातलें ॥६६॥
बिर्‍हाडासी हातां नृपनाथ ॥ ग्रामांत नरनारी काय बोलत ॥ तुम्हांऐसाचि रात्रीं पळत ॥ गेला त्वरित नगरांतूनि ॥६७॥
हें यवनांनीं देखोनि दृष्टी ॥ पळतचि गेले त्याचिया पाठीं ॥ कैसे वांचलेत संकटीं ॥ आश्चर्य पोटीं वाटतें ॥६८॥
राजा चमत्कारला मनीं ॥ म्हणे ईश्वराची अघटित करणी ॥ वांचविलें अरिष्टापासोनि ॥ चक्रपाणी कृपाळें ॥६९॥
एके दिवसीं शिवाजी नृपती ॥ विचार करीं आपुलें चित्तीं ॥ तुकोबासी देतां धनसंपत्ती ॥ परीं ते न घेती सर्वथा ॥१७०॥
परी दीनरूप धरूनि आपण ॥ नेऊनि द्यावें त्याचें घरीं धान्य ॥ येरवीं तों माझें राजान्न ॥ तें तो न घेचि सर्वथा ॥७१॥
ऐसी युक्ती योजूनि जाण ॥ वस्त्रें नेसला फाटकीं जीर्ण ॥ वृषभावरी धान्य दोन मण ॥ चालिला घेऊन तेधवां ॥७२॥
दोन घटिका लोटतां यामिनी ॥ तुकोबाचिया पातला सदनीं ॥ तों ते बैसले होते वृंदावनीं ॥ हातीं स्मरणी घेऊनियां ॥७३॥
तों राजा येऊनियां सत्वरी ॥ गोणे लोटोनि टाकिली द्वारीं ॥ म्हणे स्वामी म्यां करूनि मजुरी ॥ धान्य मेळवूनि आणिलें ॥७४॥
तुमचे चरणीं दह्रूनि हेत ॥ येथें घेऊनि आलों किंचित ॥ मी अनाथ दीन आहें बहुत ॥ हें सांठवा गृहांत आपुल्या ॥७५॥
मग नमन करूनि सत्वरीं ॥ राजा गेला ते अवसरीं ॥ तुकयासी कळलें निजअंतरीं ॥ कृत्रिम परी म्हणोनियां ॥७६॥
म्हणे ओळख सांगतां रायाकारण ॥ त्याचें प्रेमाचें होईल खंडन ॥ म्हणोनि उगेंचि धरून मौन ॥ नामस्मरण करितसे ॥७७॥
मग निजकांतेप्रति बोलत ॥ धान्य आणिलें तों नृपनाथें त्वरित ॥ गृहांत ठेविलें जरी समस्त ॥ तरी खंडेल सुकृत आपुलें ॥७८॥
जरी एका दिवसापुरतें अन्न ॥ निजकरें घेसील त्यांतून ॥ वरकड द्विजांसी बोलावून ॥ त्यांजकारणें अर्पावें ॥७९॥
ऐसी ऐकोनियां गोष्टी ॥ कांता सक्रोध जाहली पोटीं ॥ आपुल्या करें ललाट पिटी ॥ म्हणे मी करंटी अभाग्य ॥१८०॥
अवचित गोणी आली घरा ॥ तें धान्य खाऊं नेदीच पोरां ॥ वांटिली गांवींचिया द्विजवरां ॥ म्यां काय संसारा करावें ॥८१॥
यावरी कांतेसी उत्तर देत ॥ जैसें आपुलें आहे संचित ॥ तो वांटा टाकोनि निश्चित ॥ घ्यावें बहुत कोठोनि ॥८२॥
एके दिवसीं देवालयांत ॥ तुकोबा आनंदें कीर्तन करीत ॥ तों नवल वर्तलें अद्भुत ॥ तें परिसा चरित्र भाविक हो ॥८३॥
टाळ मृदंग वाजविती सुस्वर ॥ तेणें नादें कोंदलें अंबर ॥ तटस्थ होऊनि नारीनर ॥ ऐकती सादर हरिलीला ॥८४॥
तेथें एक कांसार भाविक सज्जन ॥ ऐकावया येतसे कीर्तन ॥ त्याचिया मुलास व्यथा दारुण ॥ होताती प्राण कासाविस ॥८५॥
कांता म्हणे तयासी ॥ आजि तुम्हीं न जावें हरिकीर्तनासी ॥ तेणें नायकोनि तिचें वचनासी ॥ गेला कीर्तनासी सत्वर ॥८६॥
तों मागें लेंकुराचे जातां प्राण ॥ माता दीर्घस्वरें करी रुदन ॥ तैसेंच प्रेत खांद्यावरी घेऊन ॥ कीर्तनांत आणोन टाकिलें ॥८७॥
कांसारीण म्हणे तुकोबासी ॥ त्वां आमची पाठ घेतली कैसी ॥ वेड लावूनि भ्रतारासी ॥ मायालोभासी सांडविलें ॥८८॥
तुझी कथा ऐकिलियानें ॥ माझे बाळकाचे गेले प्राण ॥ आमचें गह्रीं पूर्वींपासून ॥ नाहीं धारजिण हरिनाम ॥८९॥
ऐसें बोलोनि उद्धत ॥ कीर्तनरंगीं ठेविलें प्रेत ॥ तेणें श्रोतयांचें दुखवोनि चित्त ॥ राहिले निवांत अवघेचि ॥१९०॥
जैसें भणंग पक्वान्न जेवित ॥ त्यांत मृत्तिका पडली अकस्मात ॥ तेवीं कीर्तनामाजी आणितां प्रेत ॥ रंग समस्त वितुळला ॥९१॥
लोक म्हणती ऐक कांसारिणी ॥ तूं येथें कुणप आलीस घालूनी ॥ परी याजपासीं नाहीं मृतसंजीवनी ॥ मग लेंकरूं उठवूनि देईल ॥९२॥
ऐसें बोलतां सकळ लोकां ॥ प्रतिउत्तर देतसे तुका ॥ हरिनामापरिस सुधारस फिका ॥ जो इंद्रादिकां दुर्लभ ॥९३॥
विश्वास न मानी तुमचा जीव ॥ तरी तत्काळ पाहा याचा अनुभव ॥ ऐसें म्हणोनि भक्त वैष्णव ॥ अपूर्व लाघव दाविलें ॥९४॥
श्रोतयांसी म्हणे तये क्षणीं ॥ विठ्ठल विठ्ठल वदा वाणीं ॥ हेचि अमृतसंजीवनी ॥ विकल्प मनीं न धरावा ॥९५॥
ऐसें बोलतां सभारंगणीं ॥ विठ्ठलनामाच्या उठल्या ध्वनी ॥ नादें ब्रह्म मुसावोनि ॥ गगन भरोनि कोंदलें ॥९६॥
मंडप तिवाशा गालिचे ॥ विठ्ठलनाम गर्जती वाचे ॥ खडे पाषाण ते भूमीचे ॥ बोलती वाचे हरिनाम ॥९७॥
दिंड्या पताका टाळांतूनी ॥ विठ्ठलनामाच्या निघती ध्वनी ॥ तेव्हां सुरवर आकाशीं येउनी ॥ तो आनंद नयनीं पाहाती ॥९८॥
जाणते नेणते थोर लहान ॥ विठ्ठल म्हणती प्रेमेंकरून ॥ भाळे भोळे सकळ जन ॥ प्रेमेंकरून डुल्लती ॥९९॥
एकमेकांकडे लोक पाहाती ॥ तंव अवघ्या दिसती विठ्ठलमूर्ती ॥ याती वर्ण वेगळे न दिसती ॥ अद्भुत स्थिती बाणली ॥२००॥
तंव अद्भुत नवल वर्तलें तेथ ॥ प्रेत उठोनि बैसलें सावचित्त ॥ मग सावध म्हणती लोक समस्त ॥ देखतां विस्मित ते जाहले ॥१॥
सन्निध होती त्याची माता ॥ संतोष वाटला तिचिया चित्ता ॥ म्हणे मी अज्ञानपणें नेणतां ॥ निंदिलें वृथा तुकयासी ॥२॥
कौतुक देखिलें सकळ जनीं ॥ विश्वास बैसला त्यांचें मनीं ॥ म्हणती अमृतसंजीवनी ॥ हरिनामाहूनि असेना ॥३॥
पुढिले अध्यायीं कथा सुंदर ॥ वदविता श्रीरुक्मिणीवर ॥ महीपतीसी देवोनि अभयकर ॥ बैसविलें अंतर निजकृपें ॥४॥
स्वस्ति श्रीभक्तविजय ग्रंथ ॥ ऐकतां तुष्टेल जगन्नाथ ॥ प्रेमळ ऐका भाविक भक्त ॥ अष्टचत्वारिंशाध्याय रसाळ हा ॥२०५॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥    ॥ श्रीरुक्मिणीपांडुरंगार्पणमस्तु ॥    ॥ शुभं भवतु ॥    ॥ श्रीरस्तु ॥    ॥    ॥    ॥    ॥    ॥    ॥
श्रीभक्तविजय अष्टचत्वारिंशाध्याय समाप्त