श्रीगणेशाय नमः ॥
नाहीं अंगी चातुर्य बळ । नव्हे बुध्दिमंत कवि कुशळ ।
म्हणवी संतांचा लडिवाळ । चिंतेनें काळ सारितो ॥१॥
नाहीं अक्षर वळलें शुध्द । छप्पन्न भाषा नानाविध ।
बोलतां नये गींर्वाण शब्द । बरळे अबध्द हे वाचा ॥२॥
क्षेत्रवासही नाहीं साचा । वस्तीकर कुग्रामींचा ।
आश्रय अचूक लेखकाचा । तोही साच नसेचि ॥३॥
शरीर आरोग्य नसेचि पाहें । क्षणक्षणा रोग उद्भवे ।
सर्व प्रकारें पांगुळ आहे । विठ्ठल माये जाणसी तूं ॥४॥
तुझा भरंवसा धरोनि मनें । ग्रंथासि प्रारंभ केला जाण ।
वागवोनी दीनाचा अभिमान । शेवट करणे श्रीहरी ॥५॥
प्रभंजनाच्या योगेकरून । डोले तृणाचें बुझावणें ।
त्याचें अंगीं कर्तेपण । स्वतंत्र कोठोन असेल ॥६॥
कां कळसुत्री हालवोनि दोरी । बाहुलें नाचवी नानापरीं ।
तेवी बैसोनि हृदयमंदिरीं । आठवण श्रीहरी देशील ॥७॥
तुझी कृपा नसतां निश्चित । तरी हे शब्द न मानिती संत ।
जैसें सुगंधविण कस्तुरीतें । कोण पुसतें बाजारीं ॥८॥
मयूर पिच्छासि वेगळाले । सर्वांगासि असती डोळे ।
तेवीं तुझें कृपेविण सकळ । शब्द निष्फळ भासती ॥९॥
यालागीं आपुल्या कृपावरें । भक्त चरित्रें वदवीं सविस्तर ।
जेणें श्रोतयाचें अंतर । प्रेम पाझरें ऎकतां ॥१०॥
मागिले अध्यायीं कथा सुंदर । सेवक होऊनि रुक्मिणीवर ।
हिंडोनिया घरोघर । उगविला उधार तुकयाचा ॥११॥
गांवकरियांची ऎकोनि मात । विस्मित होय प्रेमळ भक्त ।
म्हणे काय करितो पंढरीनाथ । हे मज निश्चित कळेना ॥१२॥
मग मूथ घालोनि बैलावर । तेथोनि निघे वैष्णव वीर ।
मार्गीं चालतां सप्रेमभर । करित गजर नामाचा ॥१३॥
नामरूपीं जाहले चित्त । म्हणोनि जडला देहातींत ।
तो मार्गी एक ठक आडवा येत । तुकयासि बोलत तेधवा ॥१४॥
त्याणे पितळेचि कडी घडोनि बरी । सोन्याचा मुलामा केला वरीं ।
तुकयासि दावी ते अवसरीं । म्हणे घ्याल तरी मी देतो ॥१५॥
ऎकोनि म्हणे भक्त प्रेमळ । इतुकें द्रव्य नाहीं जवळ ।
उधार उकळिला होता सकळ । तो काढोनि तत्काळ दाखविला ॥१६॥
मग ठक बोले वचन । आहे तें माझे आंगीं लावणें ।
राहिलें ते हळूच घेईन । तुम्हां कारणें जाणतों मी ॥१७॥
वचन ऎकोनि देखा । मोजोनियां तयांसि दीधला पैका ।
ठक गेला मार्गे आणिका । येतसे तुका घरासि ॥१८॥
चित्तीं संतोष मानीत पाहीं । म्हणे सावकारासि द्यावें कांहीं ।
धान्यासि जाहाली महागायी । खर्चासि नाहीं तें आलें ॥१९॥
कपट भाव कोणाचे मनीं । हें तो सर्वथा नेणे स्वप्नीं ।
जनार्दनचि भरला जनीं । निश्चय मनीं दृढ केला ॥२०॥
जैसा धर्मराज कुंतीसुते । त्रिभुवन धुंडोनि पाहतां त्यांतें ।
एकही नष्ट न दिसे त्यांते । तैसीच स्थित तुकयाची ॥२१॥
संतोष मानुनि निज अंतरीं । तुकाराम पातले घरीं ।
वृत्तांत कळतांच सत्वरी । आले घरीं लोक तेव्हां ॥२२॥
दावणीसि बांधूनि ढॊरें । तुका बैसे त्या समोर ।
काय आणिले दावी सत्वर । सावकार ऎसे बोलती ॥२३॥
म्हणे द्रव्य देवोनि म्यां सत्वरी । विकत सोनें घेतलें घरीं ।
हे तुम्ही घ्या कर्जावारी । खर्चासि घरीं कांहीं द्या ॥२४॥
ऎसें म्हणोनि भाविक भक्त । कडीं काढोनि त्यांसि दावित ।
देखोनियां परीक्षवंत । मग ते हांसत गदगदां ॥२५॥
सुलाखूनि दाविती ते वेळे । तों तयामाजी दिसे पितळ ।
सावकार पिटिती कपाळ । कांता हळहळ करी तेव्हां ॥२६॥
म्हणती मरमर पापिया । चित्तीं आठविसी पंढरीराया ।
त्याणें निरसिली तुझी माया । नको त्या निर्दया भजूं आतां ॥२७॥
पंडित म्हणोनि मति मूढा । हातीं धरोनि आणिला वेडा ।
कां परीस देऊनि घेतला खडा । विवेक रोकडा तुज नाहीं ॥२८॥
ठकाच्या विश्वासें साचार । आमुचें तुवां बुडविलेंस घर ।
कैसा चालविसी संसार । आम्हांसि साचार कळेना ॥२९॥
ऎसें बोलोनि त्या अवसरा । पिशुन गेले आपुल्या घरा ।
मंदिरीं चिंता करिती दारा । आतां या संसारा काय करूं ॥३०॥
दोघी कांता तुकयासि पाहीं । वडिलांचें नांव रखुमाबायी ।
धाकटी म्हणती अवलायी । उपनांव जिजायी दुसरें ॥३१॥
धाकटी अवली साचार । जाणे तार्किक विचार ।
म्हणे कैसा चालेल संसार । चिंतातुर मानसीं ॥३२॥
भ्रतारासि लागलें पिसें । भजन करितो रात्रंदिवस ।
धंदा करितां नयेचि यश । आटता यास काळ आला ॥३३॥
तरी आपुल्या नांवें देऊनि खत । भांडवल काढोनि द्यावें यातें ।
नफा मिळेल तो निश्चित । संसारातें लाविन मी ॥३४॥
ऎसें म्हणोनि ते अवसरीं । गेली सावकाराचें घरीं ।
म्हणे माझी पत असेल जरी । तरी द्रव्य पदरीं घालावें ॥३५॥
अवलायीचे बंधु धनवंत । यास्तव भीड पडली त्यांतें ।
वाणी म्हणे लागेल तें । न्यावें त्वरित जिजायी ॥३६॥
रौप्यमुद्रा दोन शत । घेऊनि तयासि दीधलें खत ।
जिजायी आली मंदिरांत । काय बोलत पतीतें ॥३७॥
म्यां तरी आपुल्या आंगावर । सावकाराचें फोडिलें घर ।
तुम्हीं व्यवसायांबरोबर । जावें दूर उदिमासी ॥३८॥
मीठ भरोनि तये क्षणीं । बालेघाट प्रांतीं चालिले वाणी ।
तुम्ही त्यांसवें जावोनी । आणा मेळवोनी द्रव्य कांहीं ॥३९॥
रौप्यमुद्रा दोन शत । तुकयापासीं तेव्हां देत ।
ते घेऊनि वैष्णव भक्त । निघे त्वरित त्यां सवें ॥४०॥
अवली तुकयासि सांगे जातां । भांडवल जतन करा आतां ।
अभिशाप येईल माझिया माथा । असें सर्वथा न करावें ॥४१॥
तुम्हीं लागलां हरिस्मरणीं । यास्तव पाते जन धरी कोणी ।
मग म्यां आपुल्या नांवें खत देउनी । कर्ज काढोनी आणिलें ॥४२॥
याचकांसि वांटाल भांडवल हें । तरी माझा स्वभाव विदित आहे ।
ऎसें बोलोनियां पाहे । कांता जाय घरासी ॥४३॥
असो तुका ते अवसरीं । मीठ भरोनि वृषभावरी ।
व्यवसायांच्या बरोबरी । गेला सत्वरी तेधवां ॥४४॥
बालेघात प्रांतीं ते वेळे । मीठ विकोनि भरला गूळ ।
शहरासि चालिले वाणी सकळ । भक्त प्रेमळ तयांसवें ॥४५॥
धुळींत मुक्ताफळ पडिलें जाण । कोण ओळखे त्याजकारणें ।
नातरी पितळा माजी कांचन । परीक्षकाविण कळेना ॥४६॥
पाषाणांत परीस खरा । कोण जाणे चमत्कारा ।
गारांमाजी सांपडे हिरा । वैष्णव वीर तेविं झालें ॥४७॥
नातरी कोकशास्त्राच्या पुस्तकांत । बांधिलें जैसें वेदांत ।
काय वन-सभेंत महापंडित । महत्त्वा विरहित ज्या रीतीं ॥४८॥
कां अमित मिळाले तस्कर । त्यांत धनवंत सावकार ।
नातरी जारिणींत साचार । सांपडे सुंदर पतिव्रता ॥४९॥
वेडियांत योगी महापुरुष । कां मद्यामध्यें अमृत जैसें ।
निंदकामाजी प्रेमळ दिसे । मान्य तयास कोण करी ॥५०॥
तेवीं असत्य व्यवसायांचा मेळा । त्यांत भक्तिज्ञान वैराग्य पुतळा ।
तुकयासि निंदिती वेळोवेळां । अनुताप कळा ज्यां नाहीं ॥५१॥
एकमेकासी बोलती देखा । आपुले संगतीसि आला तुका ।
व्यवहार करूंचि नेणे लटिका । मिळेल पैका कैशा रीतीं ॥५२॥
सांडोनि प्रपंच तळमळ । चित्तीं आठवे वैकुंठपाळ ।
भजन करितो सर्वकाळ । उठतें कपाळ आमुचें ॥५३॥
ऎशा रीतीं व्यवसायी । कुचीत करिती आपुले ठायीं ।
परी तुका तो देहींच विदेही । हर्ष शोक नाही आणुमात्र ॥५४॥
असो हें भाषण ये समयीं । शहरासि गेले व्यवसायी ।
तेथें गूळ विकूनि सर्वही । द्रव्य लवलाही घेतले ॥५५॥
तयांसवेंचि वैष्णवभक्त । आपुला माल विकिला तेथ ।
द्रव्य घेऊनियां समस्त । परतोनि त्वरित चालिले ॥५६॥
मार्गी चालतां ते अवसरी । व्यवसायासी उतरले बाजारीं ।
चरित्र वर्तलें ते अवसरीं । ते सादर चतुरीं परिसावें ॥५७॥
काष्ठाचा नांगर गळ्यांत । खांडश्मश्रु वाढविली बहुत ।
ब्राह्मण आला मालें मागत । करा साहित्य म्हणतसे ॥५८॥
शेटे सावकार म्हणती तया । उदंड येती मागावया ।
आम्हांपासी नाही द्यावया । जाय लवलाह्यां येथुनी ॥५९॥
कृपण बोलती ऎशारीतीं । कोणी चवल-पावला देती ।
हें तुकयानें देखोनि निश्चिती । तयाप्रती पुसतसे ॥६०॥
सांग आद्यंत वर्तमान । ऎकोनि बोले तो ब्राह्मण ।
पाटिलकीचें असतां वजन । टाइजीं हिरोन घेतले ॥६१॥
दिवाणांत लांच देऊनि सहज । बंदिखानीं घातलें मज ।
पंचाइतीं पाडिला उमज । त्यांणीं लाज जर रक्षिली ॥६२॥
राजा अविवेकी बहुत । मी ब्राह्मण दुर्बळ अनाथ ।
तीन शतें हरकी लाविली मातें । पन्नास तयातें दीधले ॥६३॥
बाकी राहिले यास्तव देख । कुटुंबासहित मागतों भीक ।
सवें प्यादा दीधला एक । हा तरी सुख पडो नेदीं ॥६४॥
विप्रवाणी ऎकोनि ऎसी । दया उपजली तुकयासी ।
मग अश्वासिले ब्राह्मणासि । चिंता मानसी करूं नका ॥६५॥
दोनशे पन्नास मुद्रा सत्वर । देऊनि तोषविला द्विजवर ।
पाहोनि अघटित विचार । वाणीं सर्वत्र हासंती ॥६६॥
म्हणे धडाचि कांट्यावरी घालिताहे । याच्या सोबतीसि राहूं नये ।
जिजायीस सांगतां पाहे । मोकलील धाय ते घरीं ॥६७॥
रांडा पोरांसि खावया नाहीं । धन वाटितो भलतेचि ठायीं ।
ऎसें म्हणोनि व्यवसायी । जाती सर्वही तेधवां ॥६८॥
विप्र कार्याचे निमित्ते । तेथें राहिला वैष्णव भक्त ।
प्यादिया हातीं निश्चित । द्रव्य दिवाणांत पाठविलें ॥६९॥
नापिक बोलावूनि विष्णुदासें । ब्राह्मणाचें तेथें उतरिलें केश ।
बोलावूनि त्याच्या कांतेस । स्वयंपाकास घातली ॥७०॥
पदरींची सामग्रीं देऊन । जेवविले दहा ब्राह्मण ।
उभयतां संतोष मनें । आशीर्वचन बोलती ॥७१॥
देवाधिदेव रुक्मिणीवर । तुज सांभाळो निरंतर ।
तूज ऎसा विष्णु भक्त उदार । पृथ्वीवर दिसेना ॥७२॥
बारा वर्षे मालें मागतां जाण । आम्हांसि न मिळें इतके धन ।
तुझें ईश्वर करो कल्याण । ऎसें तो ब्राह्मण बोलिला ॥७३॥
तुका आनंदयुक्त मने । सत्कर्मी लागलें धण ।
परीं घरीं अवलीयेचे भय दारुण । म्हणे काय जावोन सांगावे ॥७४॥
जाणोनि तुकयाचें अंतर । काय म्हणत सारंगधर ।
म्हणे नका मुद्दल साचार । यानें समग्र वेंचिलें ॥७५॥
व्यसवायी सांगतां जाऊन । अवली होईम क्रोधायमान ।
मग तुकयासि करील ताडण । सावकार ऋण मागतील ॥७६॥
याचा चुकवावया आघात । काय करितसे पंढरीनाथ ।
तुकयाचें रूप धरूनि त्वरित । रुपये देत सावकारा ॥७७॥
मुद्दल व्याज देऊनि त्वरित । मागोनि घेतलें खत ।
पांच होन अवलीतें । द्याजी म्हणत नेऊनी ॥७८॥
सावकार म्हणे ते अवसरीं । तुम्हीं नेऊनि द्यावें घरीं ।
देव म्हणे कोपेल मजवरी । भय अंतरीं वाटतें ॥७९॥
म्हणे बहुत दिवस जाऊनि पाहीं । कांहींच जोड केली नाहीं ।
रोखा आणि होन लवलाहीं । नेऊनि ये समयीं तुम्हीं द्या ॥८०॥
ऎसें म्हणोनि तिये क्षणीं । सत्वर गेला कैवल्यदानी ।
होन आणि खत घेऊनि वाणी । गेला सदनीं अवलीच्या ॥८१॥
सकळ वृत्तांत सांगितला । ते म्हणे तो कोठें गेला ।
सवेंचि म्हणे असेल बैसला । चित्तीं विठ्ठला आठवोनि ॥८२॥
ऎसें विंदान केलें देवें । परी कोणासि न कळेचि लाघव ।
मायामोहें भ्रमला जीव । कोणासि देव दिसेना ॥८३॥
कित्येक दिवस लोटतांचि देखा । घरासि आला वैष्णव तुका ।
जाहला वृत्तांत सांगती बायका । विचार निका कळेना ॥८४॥
वाणी सांगती गार्‍हाणें । नफा मुद्दल तुकयानें ।
याणें द्रव्याचें देऊनि दान । बंदिवान सोडविला ॥८५॥
एक म्हणती देवें वरिलें ऋण । एक म्हणती सत्य वचन ।
ढोंग करोनि जिजाईनें । लौकिक जाण राखिला ॥८६॥
अवली म्हणे कपटी काळा । याची सर्वथा न कळे लीला ।
वेड लाविलें भ्रताराला । नाहीं राहिला लौकिक ॥८७॥
वाणियांनीं सांगीतला वृत्तांत । हें जघन्य जाहलें लोकांत ।
भांडवल पुढें न देती ते । मागील वृत्तांत जाणोनी ॥८८॥
तों पुढें वरग पडिलें कठिण । दो पायल्यांची जाहली धारण ।
पर्जन्य निःशेष गेला तेणें । चार्‍याविण बैल मेले ॥८९॥
संसारदुःख बहुत जाण । पुढें देखिलें तुकयानें ।
तें श्रवण करितांचि प्रीतीनें । संकटें दारुण निरसती ॥९०॥
वाताहत होतांचि धन । लौकिकीं दिसे भाग्यहीन ।
जे राखीत होते सन्मान । स्वमुखें हेळण ते करिती ॥९१॥
कठीण काळ येताचि खरा । जनांत उडाला पातेरा ।
कोणी येऊं न देती घरा । दुःख अंतरां होय तेणें ॥९२॥
घरीं अन्न किंचित नसे । पोरांसि पडती उपवास ।
उसने कोणीच न दे त्यास । दुष्काळ बहुत देखोनी ॥९३॥
त्याची विपत्ती देखोनियां । कोठें जातसे मागावया ।
तंव श्रोते आशंकित होऊनियां । प्रश्न वक्तयाते करिती ॥९४॥
तुकयासि विरक्ति बाणलियावरी । तरीं कां जातसे घरोघरीं ।
ऎसा प्रश्न केला चतुरीं । तरी तेचि परी अवधारा ॥९५॥
माशी भक्षिल्या होत वमन । परी पित्त उसळें क्षण क्षण ॥
मग बोटें घालूनि काढितां जाण । अरोग तेणें होय काया ॥९६॥
तैशाच रीतीं साधक जन । संसारासि विटविती मन ।
लोकनिंदा होय जेणें । तेचिकारण योजिती ॥९७॥
मागें एकदोन वेळां निश्चित । संकटीं रक्षिलें पंढरीनाथें ।
ते कीर्ती प्रगटतां जनांत । म्हणतील संत मजलागीं ॥९८॥
ते निरसावयालागीं जाण । लोक निंद्य व्हावे आपण ।
सर्व पदार्थी विटवावें मन । हिंडे म्हणोन घरोघरीं ॥९९॥
सोइरे धाइरे मित्र आप्त । तयांसि म्हणे वैष्णव भक्त ।
मुलें माणसें उपवासि मरत । उपाय त्वरित करावा ॥१००॥
पिशुन म्हणती ते अवसरीं । दुष्काळ पडिला असे भारी ।
ऎसेंचि जाहलें घरोघरीं । किती विस्तारीं सांगावें ॥१०१॥
सावकारापासी मागतां ऋण । ते म्हणती ऊठ येथुन ।
आधीं घेतलें तें दे आणून । मग घेऊन जा पुढतीं ॥२॥
एक तुकयासि पाहती दृष्टी । कपाळासि घालिती आंठी ।
म्हणती आपल्या संसाराला लावोनि कांटी । आमुच्या पाठीं लागसी कां ॥३॥
ऊठ तेथुनि चांडाळा । आम्हासि आणिला कंटाळा ।
हातीं धरोनि ते वेळा । भक्त प्रेमळा भवंडिती ॥४॥
मग इष्ट मित्र सोइरे सज्जन । काकुळती येत त्यांजकारणें ।
कांहीं कर्ज काढोनि देणें । सत्वर वारीन तुमचें ॥५॥
दुष्काळीं वांचवाल आतां । तरी तुम्हींच आमची माता पिता ।
करुणा दाविली समस्तां । परी दया सर्वथा त्यांसि नये ॥६॥
ऎकोनि लोकांची दुरुत्तरें । लज्जित तुकयाचें अंतर ।
मग एकांति जाऊनि साचार । म्हणे कैसा विचार करूं आतां ॥७॥
पांडुरंग आणिता ध्यानांत । तों ऎवज आठवला मनांत ।
घरीं गोण्या ताट मूठ होतें । तें विकिलें त्वरित वाणियासी ॥८॥
त्याचें आठ शेर धान्य । आलें तेव्हां महा प्रयत्नें ।
करोनियां पातळ तरण । कुटुंब रक्षण करीतसे ॥९॥
तेंही धान्य तेव्हां सरलें । इष्टमित्रीं उपेक्षिलें ।
न जावेंचि ऎसें जाहलें । कोठे वहिलें सर्वथा ॥११०॥
जातां धनवंतांच्या घरां । ते उठवोनि लाविती सत्वरा ।
लौकिकीं उडाला पातेरा । संसार मातेरा जाहला कीं ॥११॥
जनांत पावला अपमान । कंटाळले सोइरे सज्जन ।
महाकाळ पडिला पूर्ण । जाहली धारण शेराची ॥१२॥
तेंही न मिळेचि कोणाप्रती । प्राणी मृत्युसदनासि जाती ।
बहुत आटिलें तुकयाप्रती । म्हणे कैसी गती करूं आतां ॥१३॥
कलियुगी अन्नमय प्राण । ऎसें बोलती सर्वत्र जन ।
दो चौंदिवशीं मिळे तरण । भाजीपान भक्षिती ॥१४॥
तुकयाची ज्येष्ठ कांता । निवर्तली अन्न अन्न करितां ।
तेणें लज्जा वाटे चित्ता । म्हणे संसार वृथा गेला कीं ॥१५॥
सोयरे धायरे ग्रामवासी । काय बोलती तुकयासी ।
आतां सावध होऊनि मानसी । सांगतों तुजसी तें ऎक ॥१६॥
तूं सर्वकाळ विठ्ठलाचें । सप्रेम नाम जपतोसि वाचें ।
त्यास्तव निर्मूळ संसाराचें । होतसे साचे जाण पां ॥१७॥
आमुचें नायकसी साचार । म्हणवोनि घात जाहला थोर ।
पुढेंही देखसी चरित्र । दुष्टोत्तरें बोलती ॥१८॥
जैसें खांडुक झालें हाडावर । त्यावरी फासण्याचे मार ।
परी तुका शांतीचा पूर्ण सागर । लोकांसी उत्तर बोलतसे ॥१९॥
होणार तें न चुकेचि सर्वथा । व्यर्थ कासया वाणी वेंचितां ।
बरें जे न भजती पंढरीनाथा । ते काय मरतां वांचती ॥१२०॥
महादुष्काळीं अन्नाविण । प्राणी उदंड पावले मरण ।
ते काय करिती हरिस्मरण । निमित्ताकारणें कोणत्या ॥२१॥
ऎशा रीतीं वैष्णववीर । तयांसि दीधलें प्रत्युत्तर ।
पुढें वर्तलें काय चरित्र । तें ऎका सादर निजकर्णी ॥२२॥
तुकयाचा ज्येष्ठ पुत्र जाण । संतोबा त्याचें नामाभिदान ।
त्याचे ठायीं प्रीती गहन । तो मृत्यूसदन पावला ॥२३॥
प्रपंच दुःख महाभारी । ज्याचेनि घेत सुखारी ।
तो निमोनि गेलिया निर्ध्दारी । खेद अंतरीं बहु झाला ॥२४॥
कांता पुत्र जाहलीं शांत । तेणें दुःखित वैष्णवभक्त ।
म्हणे जळो या प्रपंचाची मात । त्याग समस्त करावा ॥२५॥
प्राणियासि संसारी बैसतां आंच । हें महामूळ अनुतापाचें ।
संत सज्जन ते विषयींचे । दृष्टांत साचे अवधारा ॥२६॥
हालाहल घेतांचि शंकराचें । दहन होय सर्वांगाचें ।
येव्हडी तयासि बैसतां आंच । मग श्रीरामाचें भजन करी ॥२७॥
त्रितापें प्राणी पोळला जरी । तरी अनुताप होय अंतरीं ।
पांडवां विपत्ति नानापरी । यास्तव श्रीहरि चित्तीं वसे ॥२८॥
हिरण्यकशिपें नानारीतीं । छळिलें जेव्हां प्रल्हादाप्रती ।
मग अनुतापें हांक मारितां निश्चिती । खांबांत श्रीपती प्रगटला ॥२९॥
असो हे दृष्टांत अनेक । प्राणी भोगिती त्रिविध नरक ।
मग पश्चात्तापें करूनि देख । मोक्षसुख पावती ॥१३०॥
तुकयासि जाहली तैसी गती । संसारीं पाहिली नाना विपत्ती ।
ते सकळित सांगतों यथामती । तरी सादर श्रोती परिसिजे ॥३१॥
तेरावें वर्षी पितयानें । संसार गळा घातला जाण ।
तेथें दक्षता येतां दिसोन । समाधान वडिलासी ॥३२॥
सतरावे वर्षी तत्त्वतां । क्रमोनि गेलीं मातापिता ।
वडील बंधूची कांता । तेही अवचितां निमालीं ॥३३॥
अठरावे वर्षी जाणा । सावजी गेला तीर्थाटणा ।
त्याच्या वियोगे करूनि जाणा । शोक निज मना वाटत ॥३४॥
विसव्यांत पुत्रकांता स्वयमेव । देखोनि संसारीं धरिली हांव ।
येथूनि मन विटवावें । मग देवाधिदेवें काय केलें ॥३५॥
एकविसाव्यांत विपरीत काळ । तुकयासि पातला तत्काळ ।
तेव्हां निघतांचि दिवाळें । सोइरे सकळ हांसती ॥३६॥
अज्ञान प्रकृती ते स्त्री निश्चित । तेही निमाली अन्नअन्न करीत ।
महामोह पुत्र समस्त । लौकिकीं विपरीत हे वार्ता ॥३७॥
पूर्वार्ध संपलें ऎशा रीतीं । दुःखें देखिलीं नानारीतीं ।
संसाराची आस्था होती । तेही भ्रांती निरसली ॥३८॥
अविद्या रात्रीं सरोनि जातां । ज्ञानसूर्य प्रकटे अवचितां ।
आनंद सर्वथा न समाये ॥३९॥
समुद्र मंथितां तये वेळां । विबुधांसि श्रम जाहला ।
शेवटीं अमृतां पाहतां डोळां । आनंदला शचीनाथ ॥१४०॥
कीं करितां दधि कडसणी । कष्ट वाटती तये क्षणीं ।
शेवटीं नवनींत पाहतां नयनीं । घर चारिणी संतोषे ॥४१॥
नातरी कृषिकर्माची खटपट । ते तरी बहुतचि दिसती कष्ट ।
शेवटी पीक येतां घनदाट । चित्तीं कुणबट संतोषती ॥४२॥
कां इक्षुदंड गाळितां साचार । तयासि आयास लागती फार ।
शेवटी रूपासि येतां साकर । चवी खाणार जाणती ॥४३॥
तैसें प्रथमारंभीं साधकासि दुःख । परी परीणामीं तें अनुपम सुख ।
तें अनुभवें जाणती सम्यक । ज्यांणीं विवेक जागविला ॥४४॥
असोत आतां भाषणें बहुत । दृष्टांत देणें कविचे मत ।
आतां अनुसंधानीं लावूनि चित्त । ऎका निज भक्त भाविकहो ॥४५॥
दारा पुत्र हातांचि नास । अनुताप जाहला तुकयास ।
मग एकांतीं जाऊनि उदास । विचार मनास करितसे ॥४६॥
म्हणे संसाराची भरोवरि । करो पाहील आजवरी ।
तो अधिकचि दुःखाच्या परी । त्या कोठवरी आठवूं ॥४७॥
कोळसा उगाळितांचि निश्चित । तो अधिकचि काळें दिसे आंत ।
तेवीं संसारीं दुःखाचें पर्वत । अनुभवें प्रचीत आली कीं ॥४८॥
कीं ढेकणांचे बाजेवरी । निद्रा निवांत लागेल जरी ।
तरीच सौख्य या संसारीं । स्वप्नदृष्टीं देखिजे ॥४९॥
नातरी बचनागाचें महुरपणा । प्रथमारंभींच पाहोनि घेणें ।
परी परिणामीं न टळेचि मरण । सत्य जाण त्रिवाचा ॥१५०॥
संसारीं असतां देव जोडे । ऎसा निश्चय दृढ घडे ।
तरी शुकदेव कां होऊनि वेडे । बैसती कडेकपाटीं ॥५१॥
माझें आयुष्य तो किती । तेही वेंचिलें संसार भ्रांती ।
आतां उरल्याकाळीं निश्चिती । रुक्मिणीपती भजावा ॥५२॥
ऎसा निश्चय करोनि चित्तीं । जातसे भांबनाथ पर्वतीं ।
जेवीं पतिव्रता निघतां सती । त्याग करिती सर्वस्वे ॥५३॥
मायबाप पुत्र वित्त । नाठवी जैसे मनांत ।
भेटावया प्राणनाथ । उडी अग्नींत घालितसे ॥५४॥
तैशाच परी वैष्णव तुका । पर्वतावरी जावोनि देखा ।
अंतरीं आठवोनि वैकुंठनायका । करुणा अनेका भाकित ॥५५॥
ध्यानासि जाणोनि पांडुरंग मूर्ती । लाविलीं दोन्हीं नेत्र पातीं ।
म्हणे देवाधिदेवा रुक्मिणींपती । माझी विनंती अवधारीं ॥५६॥
कैसें करावें तुझें ध्यान । हें मी सर्वथा कांहींच नेणें ।
कैसें पहावें तुज कारणें । हें मज दाखवणें याचकासी ॥५७॥
कैसी करावी तुझी स्तुती । सेवा करूं निश्चिती ।
कोणत्या भावें रुक्मिणीपती । भेटसी मजप्रती सांग ॥५८॥
गीतीं गाऊं कैशा रीतीं । ध्यानासि कैसी आणावी मुर्ती ।
जनांत रहावें कवणें स्थितीं । हें मजप्रती सांग तूं ॥५९॥
तूं तरी अलक्ष्य अगोचर । तरी कैसा लक्षासि आणूं मी पामर ।
यमधर्म वरुण कुबेर । तयांसि पार नाकळें तुझा ॥१६०॥
चंद्र सूर्य तारागण निश्चिती । भ्रमणा करिती तुज भोंवतीं ।
इंद्रादि देव पार नेणती । तेथें मी किती मशक ॥६१॥
ब्रह्मा तुझें पोटींचे बाळ । शोधीत गेला नाभि कमळ ।
परी त्यासि सर्वथा अंत न कळे । मग स्तवीत तत्काळ तुज देवा ॥६२॥
तुझ्या दर्शनाची धरूनि आर्त्ती । स्मरण करिती शंकरपार्वती ।
तयांसि तूं दुर्लभ वैकुंठपती । तेथे माझी आर्ती केविं पुरे ॥६३॥
ऎशा कल्पना आणोनि चित्तीं । मनीं आठविली पांडुरंग मूर्ती ।
देखोनि त्याची सप्रेम भक्ती । करी श्रीपती काय तेव्हां ॥६४॥
सप्त दिवसापर्यंत जाण । नेत्र झांकिले एकाग्र मनें ।
नसेचि फळ अथवा जीवन । नामस्मरण करितसे ॥६५॥
शरीर वाचा एकाग्र मन । करुणा भाकी निजप्रीतीनें।
तो कौतुक दावी रुक्मिणीरमण । तें परीसा सज्जन भाविकहो ॥६६॥
कृष्णवर्ण अति विशाळ । सर्परूप धरूनि घननीळ ।
तुकया भोंवता ते वेळ । महाकाळ फिरे जैसा ॥६७॥
विशाळ फडी उभारोनी । धुधुक्कार टाकी तये क्षणी ।
तुका भय न धरीच मनीं । नेत्र झांकोनी तटस्थ ॥६८॥
तो आकाशवाणी आकस्मात् । तुकयासि बोले निज गुह्यार्थ ।
महासर्प होऊनियां येथ । रुक्मिणीकांत आले कीं ॥६९॥
तरी तूं नेत्र उघडोनि आतां । दृष्टीसीं पाहे प्रेमळ भक्ता ।
चित्तीं भय न धरीं सर्वथा । ऎसी वार्ता ऎकिली ॥१७०॥
ऎसी वार्ता ऎकोनि निश्चित । चित्तीं म्हणतसे प्रेमळ भक्त ।
सर्परूप धरिलें भगवंतें । मी न पाहें निश्चित त्या लागीं ॥७१॥
जनीं भरला जनार्दन । ऎसें बोलती श्रुति पुराण ।
विश्व देखती अवघे जन । ते कैसेनि तरले म्हणावे ॥७२॥
जळ अवघेंचि असे एक । परी चातक न घेती भूमीचें उदक ।
तेंवीं मी पांडुरंग उपासक । रूपें अनेक न पाहें ॥७३॥
जें ध्यान वर्णिलें श्रुतींपुराणीं । संतीं साठविलें हृदय भुवनीं ।
तैसा होईल कैवल्यदानी । पाहेन नयनीं मग मी तया ॥७४॥
ऎसा अंतर्भाव तुकयाचा । जाणोनि नाथ वैकुंठींचा ।
बाहेर प्रगट होय साचा । प्रेम भक्तीचा बांधला जो ॥७५॥
तत्काळ चतुर्भुज घनःश्याम । शंख चक्र गदा पद्म ।
निज भक्तांचे देखोनि प्रेम । तो आत्माराज प्रगटला ॥७६॥
तुका उघडी नेत्र पातीं । तों पुढें उभा रुक्मिणीपती ।
दिव्य कुंडले कानीं तळपती । मकराकृती सुढाळ ॥७७॥
तो देवाधिदेव पंढरीरायें । तुका उचलोनि घेतला कडिये ।
जैसी तान्हयापासीं निज माये । संबोखित आहे निज प्रीतीं ॥७८॥
म्हणे तूं माझा लडिवाळ । आतां उघडोनि पाहें डोळे ।
तुज न विसंबे सर्वकाळ । ऎसें घननीळ बोलिले ॥७९॥
तुकयाची विदेह स्थित । मागुतीं जाहला समाधिस्थ ।
मग सावध करि रुक्मिणीकांत । म्हणे पाहे निश्चित मजकडे ॥१८०॥
मग नेत्र उघडोनि ते समयीं । पाहे तों सगुण शेषशायी ।
पहिल्यापरी विशेष कांहीं । लाभ ये ठायीं देखिला ॥८१॥
अलक्ष्य चिंतित होता कोडें । त्याहूनि विशेष गुण रूपडे ।
तुका बैसोनि वाडें-कोडॆं । निज निवाडें पाहत ॥८२॥
ऎका मागील अनुसंधान । संसारी उदास होऊनि जाण ।
तुकयानें सेविलें अरण्य । न कळे ठिकाण कोणासी ॥८३॥
त्याचा धाकटा सहोदर । कान्हया नाव त्या साचार ।
तो गिरिगव्हरें थोर । धुंडीत साचार अहर्निशीं ॥८४॥
चित्तीं निश्चय केला पूर्ण । होईल तुकयाचे दर्शन ।
तरीच सेवीन मी अन्न । निश्चय पूर्ण हा केला ॥८५॥
श्रीरामाच्या वियोगे करून । भरतें मांडिलें निर्वाण ।
तैसा कान्हयाचा निश्चय पूर्ण । मजकारणें भासत ॥८६॥
अघोर वन महापर्वत । धुंडिले सप्त दिवसपर्यंत ।
मग भांबनाथासि अकस्मात । कान्हया येत तेधवां ॥८७॥
तों देव भक्त दोघेजण । पाहूनि जाहलें समाधान ।
देहींच विदेही होउन । तन्मय पूर्ण तो झाला ॥८८॥
आयास न करितां साचार । दृष्टीसीं पाहीला रुक्मिणीवर ।
झळकत दिव्य पीतांबर । मकराकार कुंडलें ॥८९॥
मुगुटीं फांकती रत्न किरळा । तेणे वासरमणी लोपोनि गेला ।
कौस्तुभ वैजयंती रुळे गळां । तुका घेतला कडियेवरी ॥१९०॥
देवभक्तांची जाहली मिळणी । कान्हया देखे नेत्र भरोनि ।
मग साष्टांग दंडवत घातलें धरणीं । वाहती नयनीं अश्रुपात ॥९१॥
तों तुकयासि म्हणे करुणाकर । इच्छा असेल तो माग वर ।
ऎकोनि म्हणे भक्त चतुर । तुमचा विसर न व्हावा ॥९२॥
माता न विसंबे तान्हयासी । कीं हरिणी जैसी पाडसासी ।
तैशाच रीतीं हृषीकेशी । मज दीनासी सांभाळी ॥९३॥
यावरी म्हणे जगज्जीवन । तुम्हांसाठीं मज रूपासि येणें ।
युगायुगीं अवतार घेणें । अन्य कारण काय असें ॥९४॥
मी पुंडलिकाचियेसाठीं । उभा राहिलों भीमातटीं ।
भाविक भक्तांसि देतसे भेटी । करद्वय कटीं ठेविलें ॥९५॥
तुझा पुर्वज विश्वभंर । त्याणें माझी भक्ति केली फार ।
मग तयासि देऊनि वर । देहूसि साचार राहिलों ॥९६॥
ऎसें बोलतां शेषशायी । तुका सत्वर लागला पायीं ।
कान्हया म्हणे ते समयीं । धन्य नवायी अगाध ॥९७॥
मग उजळोनि मंगळारती । ओवाळिला रुक्मिणीपती ।
पुढिले अध्यायीं रसोत्पत्ती । सादर संतीं परिसिजे ॥९८॥
ऎकतां संतांचे चरित्र । तयासि भेटेल राजीव नेत्र ।
सात्विक बुध्दि होऊनि पवित्र । आत्मवत जगत्र भासेल कीं ॥९९॥
तुकयाची संसार स्थिती । सप्रेम भावें गाती ऎकती ।
तयांसि तुष्टोनि रुक्मिणीपती । संसार विपत्ती होऊं नेदी ॥२००॥
जैसी तैसी आर्षवाणी । संत सादर ऎकती श्रवणीं ।
जेवीं बाळक बोले बोबडे वचनी । तेंचि पडताळोनी पुसे माता ॥२०१॥
तैशा रीतीं मी अज्ञान । न्युन अधिक कांहींच नेणें ।
परी तुम्हीं आपुल्या कृपादानें । सरतीं वचनें करावीं ॥२॥
बुध्दीमतींसि उन्मेष लहरी । तुम्ही देतसां सर्वोपरी ।
महीपतीसि करूनि निमित्तधारी । ग्रंथ विस्तारीं वाढवितां ॥३॥
स्वस्तिश्री भक्तलीलामृत ग्रंथ । श्रवणेंचि पुरती मनोरथ ।
प्रेमळ परीसोत वैष्णवभक्त । अठ्ठाविसावा अध्याय रसाळ हा ॥२०४॥ अ० ॥ २८ ओव्या ॥ २०४॥