श्रीगणेशायनमः ।
निजभक्त कथा करितां श्रवण । तरी सकळ तीर्थांचें घड स्नान ।
तेथें पर्वकाळही संपूर्ण । कर जोडून तिष्ठति ॥१॥
सत्पात्रीं दानें बोललीं पाहीं । श्रवणमात्रें घडती तींही ।
नाना उपचारें शेषशायी । सर्व वैभवीं पूजिला ॥२॥
जे भक्त कथा ऐकती भावें । तयांसि सत्कर्मे घडलीं सवें ।
योग तपें यांचेचि नांवें । श्रवणीं बैसावें एकनिष्ठ ॥३॥
श्रवण झालिया होय मनन । मनना पाठीं निदिध्यासन ।
मग साक्षात्कारासि येऊन । होय विज्ञान साधकां ॥४॥
नवविधा श्रीहरीची भक्ती । परी श्रवण वरिष्ठ सर्वांत म्हणती ।
शुकमुखें भागवत ऐकतां प्रीतीं । तरला परीक्षिती नृपराज ॥५॥
मागिले अध्यायीं कथा गोमटी । चांगदेवाचे शिष्य कपटी ।
त्यांनीं वाळूवर पालथी घातली वाटी । झाला धूर्जटी साक्षात ॥६॥
चांगयाचे भक्‍तीस्तव पाहे । वाटीचा ईश्वर जाहला आहे ।
मग चांगावटेश्वर नांव पावलाहे । दर्शनेंचि होय मुक्‍त प्राणी ॥७॥
आसनीं शयनीं साचार । ध्यानीं मनी वटेश्वर ।
स्वप्न सुषुप्ति जागर । विसर क्षणभर असेना ॥८॥
विधियुक्त अर्चन निश्चित । त्रिकाळ करी यथास्थित ।
यात्रा येतसे नित्यानित्य । दर्शन घेती शिवाचें ॥९॥
यावरी चांगदेवाचें मनीं । हेत उपजला तयेक्षणीं ।
चौदा विद्या अभ्यास करुनी । चमत्कार नयनीं पाहावा ॥१०॥
जो का योगभ्रष्ट स्वर्गवासी । शापें उतरला भूलोकासी ।
तयासि अभ्यास करावयासी । कष्ट सायासीं न लागती ॥११॥
निमित्तमात्र व्हावया कारण । जो ग्रंथ पाहे विलोकून ।
तो मुखोद्गत होय संपूर्ण । वरदें करुन शिवाच्या ॥१२॥
त्या चौदा विद्या कोणकोण । ऐसें आशंकित होईल मन ।
तरीं हें ऐकावया संपूर्ण । गजानन मूळ ज्याचें ॥१३॥
प्रथम विद्या सुभाष्ययुक्‍त । श्रुति अभ्यास केला समस्त ।
चार्‍ही वेद मुखोद्गत । अंगिरा सुत ज्या परी ॥१४॥
दुसरी सारविद्या ते कवण । न्याय आणि व्याकरण ।
षट्‌शास्त्रेंही चांगयानें । निज प्रीतिनें अभ्यासिलीं ॥१५॥
तिसरी विद्या म्हणजे गणक । भूगोळ उतरावा तात्काळिक ।
भूत भविष्य सांगतां कवतुक । तें ज्योतिष लटिकें न होय ॥१६॥
चौथी विद्या रसक्रिया थोर । ज्यालागीं धन्वंतरि अवतार ।
महारोग परिहार । चिकित्सासर त्यातें म्हणती ॥१७॥
पांचवें म्हणजे नाडी ज्ञान । रोगाची परीक्षा कळे त्याणें ।
धातुपुष्ट किंवा क्षीण । पाहोनि देणें औषध ॥१८॥
साहावी धनुर्विद्या निर्धारीं । बोलिली असे शास्त्राधारीं ।
अस्त्रें अस्त्रनिवारण करी । निवडोनि वैरी मारावे ॥१९॥
आठवें तें कामशास्त्र जाण । अवलोकिलें चांगयानें ।
त्याचा अनुभव सकळां कारणें । नलगे सांगणें सर्वथा ॥२०॥
नृत्य कला संगीत सकळ । अवसान दावितां न चुकेचि ताल ।
घागर्‍या वजवोनि दावणें मंजुळ । तेंही सकळ अभ्यासी ॥२१॥
साहा राग छत्तीस भार्या । एकवीस मूर्छनांचिया क्रिया ।
ही दाहावी विद्या अभ्यासुनियां । गायन चांगया करीतसे ॥२२॥
जैसे क्षितीवर चालती नर । तैसेंचि वागावें उदकावर ।
हेदमविद्या अकरावी थोर । तीही सत्वर अभ्यासिली ॥२३॥
परकाया प्रवेश करणें । त्याचाही अभ्यास केला पूर्ण ।
वस्तु मात्राची परीक्षा घेणें । मनींची खूण जाणावी ॥२४॥
ह्या तेरा विद्या अभ्यासोनि थोर । निजांगे पाहिला चमत्कार ।
तेणें जनांत प्रशंसा वाढली फार । परोपकार दाखवितां ॥२५॥
चौदा विद्या दाविते वज्रासन । योग अभ्यासीं लाविजे मन ।
त्याचाही अभ्यास करुन । षटचक्रें जाण भेदिलीं ॥२६॥
योग संपूर्ण झालिया त्यासी । मग अष्टसिद्धि वोळंगल्या दासी ।
जे जे इच्छा धरितां मानसी । ते ते अनायासीं होऊनि ये ॥२७॥
ह्या चौदा विद्या चौसष्ट कळा । अवगत असल्या जरी सकळा ।
परी चित्तीं नसली एक प्रेम कळा । तरी त्या विकळा अवघ्याची ॥२८॥
सकळ औषधी परिकर । अभ्यासें जोडतील सत्वर ।
परी दुर्लभ अमृत तुषार । प्रेतासि साचार जीववीजो ॥२९॥
तैशाचि कळा चौसष्ट । अभ्यासितां जोडती स्पष्ट ।
परी भक्ति प्रेमायां वरिष्ठ । जेणें वैकुंठपीठ वश्य होय ॥३०॥
त्या सकळ विद्या चांगयानें । अभ्यासिल्या नीज प्रीतीनें ।
परी एकल्या आत्मज्ञानेंविण । निष्फळ शून्य अवघेंची ॥३१॥
पुढें ज्ञानदेवाची होतां भेटी । ते कळा साधेल गोमटी ।
परी प्रस्तुत आतां जी वर्तली गोष्टी । तो कर्णपुटीं ऐकावी ॥३२॥
सिद्धाई प्रख्यात होतां जाण । यात्रेस येती बहुत जन ।
म्हणती शिवाचा अवतार पूर्ण । चांगदेव निधान मृत्युलोकीं ॥३३॥
ज्याचे भक्‍तीस्तव साचार । वाटींत प्रगटला ईश्वर ।
छप्पन्न देशी साचार । कीर्ति सत्वर प्रगटली ॥३४॥
तपती चांगदेवाची क्षिती । लोक दुरुन यात्रेस येती ।
जो जे कामना धरी चित्तीं । ती पूर्ण होई तात्काळ ॥३५॥
ज्याची जैसी भावना चित्तीं । ते दर्शनें मनोरथ पूर्ण होती ।
अंधास नेत्र तत्काळ येती । बधिर ऐकती कर्णद्वारें ॥३६॥
गलित कुष्ट कोणाप्रती । त्याचीही होय सुंदर कांती ।
वांझ स्त्रिया दर्शनासि येती । त्या पुत्र लाधती तत्काळ ॥३७॥
वटेश्वराच्या दर्शनें साचार । दुर्बळ होती सावकार ।
म्हणती ऐसा सिद्धपुरुष थोर । नाही साचार मृत्युलोकी ॥३८॥
भाविक लोक असती कोणी । चांगदेव जपताती निशिदिनीं ।
महादोषाची होतसे धुणी । सबंध पळोनि जाय मग ॥३९॥
चांगा वाटेश्वर प्रगटला सिद्ध । यात्रा भरतसे नानाविध ।
देव ऋषिमुनि प्रसिद्ध । येती स्वछंदें दर्शना ॥४०॥
ब्राह्मण शूद्र नाना याति । वैश्य क्षत्रिय दर्शना येती ।
अठरा वर्ण तेही मिळती । विस्तारें किती सांगावें ॥४१॥
आणि पृथ्वीपती मांडलिक । सर्व साहित्य घेऊनि देख ।
येऊनि वटेश्वरा सम्यक । पाहती कौतुक दृष्टीसी ॥४२॥
पहा सिद्धीचा कामनिक महिमा । आणि द्यावया नाहीं उपमा ।
विषयी जनांचा लागला प्रेमा । आपुलाल्या प्रेमा एक येती ॥४३॥
टाळ विणे मृदंग घोष । दिंडया पताका बहुवस ।
कीर्तन करिती हरीचे दास । नाद ब्रह्ममुखें आणूनिया ॥४४॥
शतएक वर्षे पाही । ऐसी वाढली सिद्धायी ।
तों देहास काळ आलिया पाही । ज्ञान दृष्टी तिही जाणीतले ॥४५॥
मग चांगदेवें मांडिली युक्त । आत्मा ब्रह्मांडासि नेला त्वरित ।
शरीर दिसतसे काष्टवत । हें लोक समस्त पाहती ॥४६॥
दशमद्वारीं नेऊनि समीर । ते ठायीं केला स्थिर ।
अचेतन देह सर्वत्र । श्वास अणुमात्र तो नये ॥४७॥
नव दिवस ऐशारीती । लोटूनि गेल्या तितुक्याच राती ।
काळाची घंडी निघूनि जाती । तो काळ मागुती फिरविला ॥४८॥
शिष्य संप्रदायिक बहुवंस । शरीर रक्षितां रात्रंदिवस ।
तो अकस्मात श्वासोछ्‌वास । येताच उल्हास तयासी ॥४९॥
निद्रिस्त जैसा होय जागृत । तैसाचि चांगल्या देहावर येत ।
ऐसें कौतुक देखोनि तेथ । आश्चर्य करीत लोक तेव्हां ॥५०॥
मग पूर्ववत जैशा रीतीं । सिद्धायीची वर्ते स्थिती ।
तैसाच दाखवीतसे पुढती । आश्चर्य करिती लोक तेव्हां ॥५१॥
शतायुष्य पुरुषाकारणें । कलियुगामाजी असे जाण ।
ऐसें वेदवचन प्रमाण । तें असत्य जाण होऊं नेदी ॥५२॥
शत वर्षे होतांचि निश्चित । चांगदेव दुसरे स्थळी राहत ।
तेथेंही यात्रा असे भरत । दर्शना येत जनलोक ॥५३॥
एक संवत्सर लोटल्यावरी । मागुतीं येतसे तापींतीरीं ।
तेथें वटेश्वराची सर्वोपचारीं । पूजा करी एकनिष्ठ ॥५४॥
शतवर्षे भरतां जाणा । पुढती करी काळवंचना ।
पुनरपि आणूनि देहभाना । कौतुकें नाना दाखवी ॥५५॥
एकसहस्त्र चारशतेंवरी । चांगदेव वाचले याचपरी ।
कीर्ति प्रगटली देशांतरीं । उपमा दुसरी असेना ॥५६॥
चौदाशें वर्षांत साचार । एक एक संवत्सर ।
चौदा स्थळीं योगेश्वर । सहपरिवारें राहतसे ॥५७॥
मागुतीं परतोनि सत्वरीं । येत असे तापीतीरी ।
वटेश्वराची पूजा करी । नानाउपचारें करोनिया ॥५८॥
चौदाशे वर्षांत साचार । चौदाशें वर्षे क्रमिलीं बाहेर ।
तितुकीं हीं स्थळें भिन्नाकार । पृथ्वीवर असती ॥५९॥
नव्याण्णव वर्षेवरि । चांगदेव राहती वटेश्वरी ।
सकळ सिद्धि राबती घरीं । हें चराचरीं विख्यात ॥६०॥
तों प्रतिष्ठानींचा द्विजवर । पंथ क्रमीत जात सत्वर ।
तों यात्रा भरली वाटेवर । पुसतसे द्विजवर त्यांलागीं ॥६१॥
कोठूनि झालें जी आगमन । कोठपर्यंत असे जाणें ।
यात्रेकरी सांगती वर्तमान । ऐकतसे ब्राह्मण निजप्रीतीं ॥६२॥
तापीं संगमीं साचार । चांगदेव सिद्ध पुरुष थोर ।
याणें चौदाशें वर्षेवर । कलेवर रक्षिलें ॥६३॥
त्याचें दर्शन घेतांचि जाणा । पुरतसे चित्ताची कामना ।
ऐकूनि यात्रेकरीयांच्या वचना । उल्हास ब्राह्मणा वाटला ॥६४॥
म्हणे ऐसा जो कां योगेश्वर । त्याचें दर्शन घ्यावें सत्वर ।
याहूनि लाभ नसे थोर । केला विचार मानसीं ॥६५॥
सद्भाव धरुनि अंतरीं । ब्राह्मण येतसे वटेश्वरीं ।
तों असंख्यात यात्रा तापीतीरीं । मग नवल करी देखोनियां ॥६६॥
चांगयापासी येऊनि सत्वर । घातला साष्टांग नमस्कार ।
स्वरुप पाहे दृष्टीभर । तों शिवाकार दिसतसे ॥६७॥
सर्वांगीं विभूति लेपन । आणि रुद्राक्ष माळांची भूषणें ।
व्याघ्रांबर केलें परिधान । जैसा कैलासरमण दूसरा ॥६८॥
ज्या दैवतांची करितां भक्ती । तरी तदाकार होतसे वृत्ती ।
ध्यानींमनीं स्वप्नीं जागृती । वटेश्वर चित्ती बैसला ॥६९॥
ऐसी देखोनि त्याची स्थित । ब्राह्मण जाहला संतोषयुक्त ।
पुढती घालूनि दंडवत । सन्निध बैसत तेधवा ॥७०॥
म्हणे धन्य आजिचा सुदिन । जाहले स्वामींचें दर्शन ।
पाप तापाचें निरसन । दुःख दैन्य तें गेलें ॥७१॥
आजि पूर्व उदयासि आलें । कीं सकळ तीर्थांसि स्नान घडलें ।
कीं योगयोग सुफळ जाहलें । देखिलीं पाउलें संताची ॥७२॥
ऐसी ऐकूनि स्तुती । चांगदेव संतुष्ट होती ।
मग स्वमुखें करुनि पुसती । ब्राह्मणाप्रती तेधवां ॥७३॥
कोण तुमचा असे देश । कोणते क्षेत्रीं करितां वास ।
चाललां कोणत्या व्यासंगास । हें साकल्य आम्हांस सांगावें ॥७४॥
तुमचे देशींचा भूपती । प्रजा पाळितों कवणें रीती ।
कांहीं अपूर्व देखिलें असेल क्षिती । तें आम्हांप्रती सांगावें ॥७५॥
ऐसें पुसतांचि योगेश्वर । उत्तर देतसे द्विजवर ।
प्रतिष्ठान गंगातीर । ब्रह्मक्षेत्र म्हणती जें ॥७६॥
तये ठायीं वास्तव्य पूर्ण । आणिक व्यासंग नेणेंचि जाण ॥
गांवांत करुनि भिक्षाटण । कुटुंब रक्षण करीतसे ॥७७॥
तेथें या संवत्सरी निश्चित । एक अपूर्व वर्तली मात ।
जें मागें झालेंच नाही सत्य । पुढेंही न होत सर्वथा ॥७८॥
संन्याशाच्या पोटिचीं जाण । चार मुलें जाहली लहान ।
त्यांनीं रेडियाच्या मुखें करुन । ऋग्वेद संपूर्ण बोलविला ॥७९॥
हें आपुल्या दृष्टीं देखिलें जाण । तें स्वामीस केलें निवेदन ।
चांगदेवें ऐकूनि वचन । आश्चर्य मनीं करीतसे ॥८०॥
स्वमुखें पुसतसे ब्राह्मणासी । कांता त्यागी तो संन्यासी ॥
तयासि मुलें जाहलीं कैसी । हें साकल्य आम्हांसी निवेदी ॥८१॥
ऐसें पुसतां योगेश्वर । उत्तर देतसे द्विजवर ।
म्यां चरित्र ऐकिलें होतें समग्र । तें ऐका साचार स्वामिया ॥८२॥
एक आपेगांव गंगातीर । तेथील वृत्तिवंत द्विजवर ।
पुण्यशील परमपवित्र । असे साचार त्याठायीं ॥८३॥
गोविंदपंत नाम निश्चिती । निरुबाई त्याची शक्‍ती ।
परम सुशीळ पुण्यमूर्ती । असतसे प्रीती उभयतां ॥८४॥
गैनीनाथ जो सिद्ध पुरुष । घेतला तयाचा उपदेश ।
तो मूर्तिमंत वैराग्य डोळस । आले उदरास तयाच्या ॥८५॥
नवमास भरतांच पाही । प्रसूत जाहली निरुबाई ।
पुत्रमुख पाहतां ते समयी । उल्हास जीवी उभयतां ॥८६॥
बारा दिवस लोटतांचि जाण । विठोबा ठेविलें नामाभिधान ।
निजपुत्राचे सद्गुण । सुखी देखोनि संपन्न उभयतां ॥८७॥
तो दिवसें दिवस थोर झाला । आठवे वर्षीं व्रतबंध केला ।
अध्ययन सांगताचि त्याला । वेदशास्त्रीं जाहला निपुण ॥८८॥
मग माता पितयांसि पुसोनि जाणा । विठोबा चालिला तीर्थाटणा ॥
अनुताप धरुनियां मना । सचैल स्नान करीतसे ॥८९॥
रामकृष्ण नारायण । अच्युत अनंत जनार्दन ।
जिव्हेसि अखंड नामस्मरण । सप्रेम मन सर्वदा ॥९०॥
मग प्रथम द्वारकेसि जाऊन । गोमती तीरीं केलें स्नान ।
घेऊनि श्रीविष्णु दर्शन । तेथुनि गमन करितसे ॥९१॥
पश्चिम तीर्थे जीं समस्त । पुराण प्रसिद्ध नामांकित ।
तीहीं पाहुनि विधियुक्त । भीमाशंकरी त्वरीत पावला ॥९२॥
यावरी इंद्रायणीचें तीरीं । विठोबा आला अळंकापुरीं ।
स्नान करुनि सत्वरीं । अर्चन करी विष्णूचें ॥९३॥
तों तेथील कुळकर्णी सिदोपंत । स्नानासि आले होते त्वरित ।
त्यांणीं मंदिरासि नेऊनि विठोबातें । भोजन घालीत निज प्रीतीं ॥९४॥
साकल्य वर्तमान पुसोनि । निद्रा करविली वृंदावनीं ।
तों पांडुरंग मुर्ती येऊनि स्वप्नीं । तया लागुनी बोलतसे ॥९५॥
तुझी कन्या उपवर । ती या ब्राह्मणासि दे सत्वर ।
मूर्तीमंत चार अवतार । उदरीं येणार ययाच्या ॥९६॥
ऐसें सांगतां पंढरीनाथ । सिदोपंत झाले जागृत ।
मग ज्योतिषी बोलावूनि त्वरित । पुसतां घटितार्थ येतसे ॥९७॥
उभयपक्षीं साहित्य करुन । सिदोपंती केलें कन्यादान ।
चारी दिवस यथा विधीनें । सोहळे पूर्ण सारिले ॥९८॥
मग कुटुंबासहित त्या अवसरा । सिदोपंत चालिले पंढरपुरा ।
कन्या जामात घेऊनि वोहरा । श्रीरुक्मिणीवरा भेटवीत ॥९९॥
उत्साह झालिया दिवस चार । सिदोपंत चालिले सत्वर ।
परी जामाताचें ऐसें अंतर । कीं रामेश्वर पहावा ॥१००॥
तयांचें अंतर जाणोनिया । आज्ञा दिधली तीर्था जावया ।
सिदोपंत कन्येसि घेऊनियां । आपुल्या ठायांते आले ॥१॥
विठोबा गमन करुनि त्वरित । दक्षिण तीर्थे पाहिलीं समस्त ।
पूर्ण करुनि आपुला हेत । अळंकापुरींत पावला ॥२॥
सिदोपंतासि भेटता जाण । चित्तास वाटलें समाधान ।
म्हणे माता पितयांचें घ्यावें दर्शन । आज्ञा देणें मज आतां ॥३॥
जाणोनि तयांचें अंतर । सिदोपंत चालिले सत्वर ।
कन्येस घेऊनि बरोबर । गंगातीर पावले ॥४॥
गोविंदपंताची घेऊनि भेटी । वस्त्रें भूषणें दीधलीं गोमटीं ।
आद्यंत सांगतांचि गोष्टी । आनंद पोटीं त्यासि झाला ॥५॥
पुत्र सून देखूनि नयनीं । निरुबाई संतोषली मनीं ।
मग सिदोपंत आज्ञा घेऊनी । आपुले स्थानीं तो गेला ॥६॥
कांहीं दिवस लोटतां जाण । मातापिता मेलीं दोन ।
हें सिदोपंतासि वर्तमान । कोणी येऊन सांगितलें ॥७॥
त्याचा परामर्श घ्यावया पाहीं । सिदोपंत आले आपेगांवीं ।
तों विठोबासि संसार चिंता नाहीं । वैराग्य देहीं सर्वदा ॥८॥
मग म्हणे जामातासी । तुम्हीं चलावें आम्हांपासीं ।
नानापरीं प्रार्थूनि त्यासी । अलंकावतीसी पातले ॥९॥
म्हणे पुत्र संतती होय जोंवर । तों पर्यंत असावें स्थिर ।
मग चित्तासि येईल साचार । तैसा विचार करावा ॥११०॥
मानूनि तयाच्या वचनासी । विठोबा राहिला क्षेत्रवासी ।
आषाढी कार्तिकी पंढरीसी । वारी नेमेंसीं चालवी ॥११॥
विष्णु अर्चन हरीकीर्तन । सर्वदा करी नामस्मरण ।
ऐसें लोटता बहु दिन । परी पोटीं संतान न होय ॥१२॥
मग एकदां पुसे कांतेप्रती । उदास झाली माझी वृत्ती ।
तरी संन्यास घ्यावया निश्चितीं । आज्ञा मज प्रती देई कां ॥१३॥
रखुमाबाई न बोलेचि वचन । पितयासि सांगे वर्तमान ।
म्हणती पुत्र जाहल्यावीण । आज्ञा न देणें सर्वथा ॥१४॥
तों रखुमाबाई दुश्चित असतां अंतरा । विठोबा पुसे त्या अवसरा ।
मी स्नानासि जातों गंगातीरा । जावें सत्वरा म्हणतसे ॥१५॥
निरोप लाहोनिया निमित्त । वाराणसीस गेला त्वरित ।
स्नान करुनि अनुताप युक्त । पुराण ऐकत बैसला ॥१६॥
तेथें गीता व्याख्यान करितां थोर । संन्यास महिमा ऐकिला फार ।
मग म्हणे पुरे हा संसार । अनंत अपार दुःख राशी ॥१७॥
श्रीपादाश्रमी संन्यासी । सद्भावें शरण गेला त्यांसी ।
म्हणे दीक्षा अनुग्रह देऊनि मजसी । आपुले सेवेसी लावावें ॥१८॥
पूर्व अनुसंधान पुसतां त्यास । म्हणे मी एकला एकट असें ।
दारा पुत्र नाहीं पाश । मग अनुग्रह तयास दीधला ॥१९॥
विठ्ठले संन्यास घेतल्यावरी । देशींचे आले यात्रेकरी ।
त्याणी वृत्तांत सांगता सत्वरी । सिदोपंत अंतरीं उद्विग्न ॥१२०॥
रखुमाबाई चिंतातुर तेव्हां । म्हणे आतां कोणता उपाय करावा ।
मग अश्वत्याची मांडिली सेवा । सप्रेम भाव धरुनी ॥२१॥
उग्र अनुष्ठान करिता थोर । तिसीं पावला लक्ष्मीवर ।
श्रीपाद संन्यासी पारावर । बैसले सत्वर येऊनी ॥२२॥
रखुमाई दैखोनि यतीश्वर । सद्भावें केला नमस्कार ।
पुत्रवती होई सत्वर । इतुकें उत्तर बोलिले ॥२३॥
रखुमाई हांसे तयेक्षणीं । श्रीपाद पुसती तिज लागुनी ।
माते कां हांसलीस ये क्षणीं । हें मज लागोन सांगावें ॥२४॥
म्हणे भ्रतार जावोनि वाराणसी । तो तंव जाहला संन्यासी ।
तुम्ही आशिर्वाद दीधला मजसी । सत्य वचनासी केविं होय ॥२५॥
तरुण स्त्री संतानहीन । ऐसियासि संन्यास दीधला ज्याणें ।
तरी गुरुशिष्य उभयतां कारणें । दंड करणें शास्त्ररीतीं ॥२६॥
खाणाखुण पुसतां निवाडे । तो शब्द येतसे आपणाकडे ।
म्हणे पुसावयासी गेलों कोडें । तों वेहरण मजकडे आलें कीं ॥२७॥
रखुमाईस पुसिलें ते क्षणी । तुझीं आप्ते आहेत कोणी ।
ते म्हणे सर्व आहेत याठिकाणीं । मग पितयासि घेउनी ती आली ॥२८॥
सिदोपंती करुनि नमस्कार । घरासि नेला यतीश्वर ।
अर्ध्य पाद्य करुनि उपचार । भोजन सत्वर सारिलें ॥२९॥
श्रीपाद म्हणती ते अवसरी । आमुचा मठ काशीपुरीं ।
हेत धरुनि रामेश्वरीं । अळंकापुरीं पातलों ॥१३०॥
तों तुमचे आत्मजेनें येथ । साकल्य सांगीतला वृत्तांत ।
आतां वाराणसीसं फिरोनि त्वरित । जाणें लागत आम्हांसी ॥३१॥
तुम्ही रखुमाईस बरोबर । घेऊनि चलावें सत्वर ।
इच्या दोषें साचार । सुकृत हरे आमुचें ॥३२॥
ऐसें बोलितां संन्यासी । सिदोपंत संतोषे मानसीं ।
सवें घेऊनि निज कन्येसी । आनंद वनासीं पातले ॥३३॥
विठोबास दीधला संन्यास । तेव्हां चैतन्य नाम ठेविलें त्यास ।
बाहेर बैसवोनि सिदोपंतास । सद्गुरु पुसतसे त्या लागीं ॥३४॥
तुझीं कोणी होतीं घरीं । हें सत्यचि सांग ये अवसरी ।
चैतन्य भयभीत अंतरीं । मधुरोत्तरीं बोलत ॥३५॥
चरणीं ठेवूनियां माथा । म्हणे स्वामी त्यागूनि आलों कांता ।
मग रखुमाईस बोलावूनि तत्वता । म्हणे अंगीकार आतां करी इचा ॥३६॥
अविधि कर्माचें भय मानसीं । सर्वथा न धरी चित्तासी ।
आमुची आज्ञा प्रमाण तुजसी । हृषीकेशी साह्य असे ॥३७॥
ऐसें सद्गुरुंनीं सांगतां । चैतन्यें चरणीं ठेविला माथा ।
मग हातीं धरुनि निजकांता । जाहला निघता तेथुनी ॥३८॥
मग येऊनि अळंकापुरीं । गृहस्थाश्रम अंगीकारी ।
स्वयाती निंदिती नाना परी । वाळीत सत्वरीं घातलें ॥३९॥
जन निंदेचे येतां लोट । शांति सागरीं भरितसे घोंट ।
काम क्रोधांची मोडली वाट । करणी अचाट निरुपम ॥१४०॥
भिक्षा मागोनि नगरांत । अन्न मेळवी पोटा पुरतें ॥
कोपट बांधूनि अरण्यांत । कांतेसहित राहिला ॥४१॥
बारा वर्षें लोटतां ऐसीं । तिघे पुत्र जाहले त्यासी ।
एक कन्या गुणराशी । तिच्या उपमेसी असेना ॥४२॥
प्रथम अवतार मृडानी पती । त्याचें नाम ठेविलें निवृत्ति ।
विष्णु अवतार जन्मला क्षितीं । तयासि म्हणती ज्ञानदेव ॥४३॥
विरंचि अवतार सोपान । आदिमाय मुक्ताई जाण ।
ऐसें होतांचि संतान । संतोष मन रखुमाईचें ॥४४॥
मग भ्रतारासी बोले उत्तर । मुलें तों जाहलीं उपवर ।
तरी ब्राह्मण मेळवूनियां थोर । व्रतबंध विचार पुसावा ॥४५॥
मग ब्रह्मसभा करुनिया थोर । तयांसि केला नमस्कार ।
म्हणे धर्मशास्त्र पाहूनि सत्वर । आम्हांसि विचार सांगावा ॥४६॥
सांगाल जैसें प्रायश्चित्त । तें साहीजण करुं निश्चित ।
ऐसी ऐकूनियां मात । शास्त्र पंडित बोलती ॥४७॥
तुवां संन्यास घेतल्यावर । केला कांतेचा अंगीकार ।
तरी देहांत प्रायश्चित बोलिलें थोर । आणखी विचार असेना ॥४८॥
ऐसी ऐकूनियां वाणी । अनुताप जाहला तये क्षणीं ।
दारापुत्र सर्व टाकूनी । आनंद वनीं चालिला ॥४९॥
मग एकमेकासीं विप्र बोलत । अनुताप हेंचि प्रायश्चित्त ।
गुरुकृपेनें अकस्मात । शुचिर्भूत झाला कीं ॥१५०॥
मग ब्राह्मणांसि म्हणतसे निवृत्ती । माता पिता गेलीं निश्चिती ।
आम्हां चौघां कोण गती । ते समस्तीं सांगिजे ॥५१॥
ऐकोनि म्हणती द्विजवर । तुह्मी प्रतिष्ठानासि जावे सत्वर ।
तेथील न्याय करितील विप्र । तें प्रमाणपत्र आम्ही मानूं ॥५२॥
ब्राह्मण श्रेष्ठ होते थोर । त्यांणीं पैठणकरांसि दीधलें पत्र ।
हें संन्यासि याचें पोटिचे पुत्र । प्रायश्चित्त साचार सांगावें ॥५३॥
पत्र घेऊनि आपुलें हातीं । ब्राह्मणासि नमस्कार केला प्रीती ।
गोदातीरासि सत्वर येती । चार्‍ही मूर्ती निजभावें ॥५४॥
गंगा उतरुनियां त्वरित । स्नान करिती अनुतापयुक्त ।
म्हणती दीन पतित अनाथ । उद्धरी माते आम्हांसी ॥५५॥
स्नान करुनि ऐशा रीतीं । क्षेत्रामाजी प्रवेशती ।
मग ब्राह्मणांसि नमस्कार करुनि प्रीती । वृत्तांत सांगती तेधवां ॥५६॥
पत्र वाचोंनियां सत्वर । समस्तांसि कळला विचार ।
हे तो संन्यासियाचे पुत्र । शास्त्रीं विचार पाहती ॥५७॥
निवृत्ति ज्ञानदेव सोपान । मुक्‍ताबाई गुणनिधान ।
चोघे उभे कर जोडून । बैसले ब्राह्मण त्यांपुढें ॥५८॥
ग्रंथाभाष्या पाहोनि त्वरित । ब्राह्मण तयांसि उत्तर देत ।
शास्त्र पाहतां प्रायश्चित्त । नाहीं दीसत तुह्मांसी ॥५९॥
परी तरणोपाय व्हावया जाण । एक आहे सिद्धांत खूण ।
तुह्मी श्रीहरीसि जाऊनि शरण । अनुतापें भजन करावें ॥१६०॥
ब्रह्मभाव धरुनि चित्तीं । भावें वंदाव्या सकळ याती ।
अंत्यजही देखिल्या क्षितीं । दंडवत प्रीतीं घालावें ॥६१॥
गोखर अजा आणि श्वान । ये स्थळीं सारिखें चैतन्य घन ।
म्हणोनि वंदावे निज प्रीतीनें । अभेदपणें मानसी ॥६२॥
आणिक श्रीहरीचे गुणानुवाद । गावे ऐकावे सप्रेम छंद ।
तेणें चित्तासि होऊनि बोध । निर्वाणपद पावती ॥६३॥
ऐसी ऐकूनि विप्रवाणी । निवृत्तिराज संतोषे मनीं ।
ज्ञानदेव सोपान तये क्षणीं । म्हणती उत्तम स्वामीनीं सांगीतलें ॥६४॥
ऐसें ऐकूनि नामाभिधान । काय म्हणती ब्राह्मण ।
ज्ञानदेव तुमचें नामाभिधान । काय पाहोन ठेविलें ॥६५॥
श्रुतीचा अभ्यास केला प्रीतीं । किंवा शिकला पुराण व्युत्पत्ती ।
म्हणूनि ज्ञानदेव तुह्मांसि म्हणती । ऐसें बोलती धरामर ॥६६॥
मग परस्परें बोलती उत्तर । काय प्रमाण नामावर ।
अमुचा रेडा येतसे थोर । पखाल त्यावर घातली ॥६७॥
त्याचेंही ज्ञान नामाभिधान । ऐसें बोलतांचि ब्राह्मण ।
मग ज्ञानदेव बोलती वचन । आत्मा परिपूर्ण तो माझा ॥६८॥
रेडिया आणि अम्हांत कांहीं । भेद पाहतां किंचित् नाहीं ।
तों विप्र बोलती ते समयीं । तरी चमत्कार कांहीं दाखवा ॥६९॥
रेडिया तुम्हांत नाहीं भेद । तरी याच्या मुखें बोलवा वेद ।
ऐकोनि द्विजवरांचे शब्द । भक्त अभेद काय करिती ॥१७०॥
रेडियाचे मस्तकीं ठेऊनि हात । म्हणती वेद बोलावे त्वरित ।
तों कौतुक वर्तलें अद्भुत । ब्राह्मण समस्त ऐकती ॥७१॥
वेदाचा आरंभ ते अवसरीं । स्वमुखें पशु करितसे सत्वरीं ।
विधि उपन्यास वदे वैखरी । आश्चर्य अंतरीं करिताती ॥७२॥
चार्‍ही वेद बोलोनि मुखीं । सकळ द्विजां केलें सुखी ।
ऐसें कौतुक मृत्युलोकीं । न देखों शेखीं सर्वथा ॥७३॥
आम्ही उपनिषद्भाग समस्त । पढिंनलों असें वेदांत ।
परी आंगी ऐसें सामर्थ्य । नाहीं किंचित सर्वथा ॥७४॥
हे परलोकींचे तारु सत्य । देवत्रय मूर्तिमंत ।
यांसि कासया प्रायश्चित्त । जगदुद्धारार्थ अवतरले ॥७५॥
आम्ही आणिकासी सांगो फार । परी आपण नाचरों अणुमात्र ।
प्रतिष्ठा मानसीं साचार । इच्छितां समग्र जन्म गेला ॥७६॥
ऐसा अनुताप धरुनि मनीं । विप्र येती लोटांगणीं ।
मग ज्ञानदेव उठवी तयांलागुनी । मिठी चरणीं घालीतसे ॥७७॥
सप्रेम भाव धरोनि प्रेमा । म्हणे स्वामींच्या पायांचा महिमा ।
सामर्थ्य सर्वथा नसेचि आम्हां । श्रीआत्मारामा विदित ॥७८॥
ऐका सभाग्य श्रोतेजन । आठवा मागील अनुसंधान ।
प्रतिष्ठानीचा जो ब्राह्मण । चांगदेवासि निरुपण सांगतसे ॥७९॥
विप्र म्हणतसे तये वेळां । ऐसी तयाची अगाध लीला ।
म्यां साक्षात कौतुक पाहिलें डोळां । तें तुम्हां जवळां सांगीतलें ॥१८०॥
ऐसी ऐकोनियां कथनी । चांगदेव आश्चर्य करिती मनीं ।
सप्रेम अश्रु लोटती नयनीं । अघटित करणी ऐकोनियां ॥८१॥
म्हणे आम्हींही अभ्यास केला बहुत । चौदा विद्या मुखोद्गत ।
चौसष्ट कळा ही अवगत । परी हें सामर्थ्य असेना ॥८२॥
काळ वंचना करोनि निश्चित । वांचलों वर्षे चौदा शत ।
सिद्धाई दाखविली बहुत । परी हें सामर्थ्य असेना ॥८३॥
ब्राह्मण म्हणे चांगया कारणें । आणिक चरित्र वर्तलें गहन ।
तें यथार्थ सांगतों तुम्हा कारणें । सादर श्रवण करावें ॥८४॥
निवृत्ति ज्ञानदेव पाही । सोपान आणि मुक्‍ताबाई ।
एक्या ब्राह्मणाचे गृहीं । राहिले सर्वही सुखरुप ॥८५॥
तो गृहस्थ भाविक होता थोर । उदार आणि सत्ववीर ।
जाणोनि ईश्वरी अवतार । करीतसे आदर तयांचा ॥८६॥
भोजन आणि उपहार । घालीतसे नाना प्रकार ।
रात्रीं होतसे कीर्तन गजर । लोक समग्र ऐकती ॥८७॥
एक मास लोटतां त्याचे घरीं । तों पितृतीथ आली सत्वरीं ।
साहित्य करुनि बरव्या परी । गेला घरीं ब्राह्मणाच्या ॥८८॥
म्हणे आजि वडिलांची पुण्यतीथ । तुम्ही भोजनासि यावें निश्चित ।
ऐसें विनवितांचि गृहस्थ । उपाध्ये बोलत काय त्यासीं ॥८९॥
संन्यासियाचीं मुलें पाहीं । तुवां ठेविलीं आपुले गृहीं ।
कर्म मार्ग बुडविला तिहीं । ऐकतां सर्वही हरि कथा ॥१९०॥
यास्तव तुझिया गृहासीं । आम्ही न येवों आजि भोजनासीं ।
ऐसें बोलतां ब्राह्मणासीं । गृहस्थ मानसीं चिंतातुर ॥९१॥
मग येऊनि आपुलें सदनीं । उगाचि निवांत बैसला शंकोनी ।
ज्ञानराज पुसती त्या लागोनी । चिंता मनीं किमर्थ ॥९२॥
म्हणे आजि वडिलांचीं पुण्यतीथ । ब्राह्मण भोजनासि नाही येत ।
यास्तव होऊनि चिंताक्रांत । उगाचि निवांत बैसलों ॥९३॥
ज्ञानदेव विष्णूची साक्षात । जाणती सर्वांचें मनोगत ।
म्हणती आमुचें वास्तव्य आहे येथें । घातलें वाळी तयासाठीं ॥९४॥
तुम्ही उद्वेग न धरोनि चित्तीं । घरीं करावी पाकनिष्पत्ती ।
साक्षात् पितर भोजनासि येती । श्रीसद्गुरु निवृत्ती प्रसादें ॥९५॥
ऐसी ऐकोनि वचनोक्ती । गृहस्थ हर्षयुक्त चित्तीं ।
स्वयंपाक करोनि नाना रीतीं । पूजा आयती सिद्ध केली ॥९६॥
तिळदर्भ तुळसी सुमन । यव अक्षता गोपीचंदन ।
धोत्रजोडे दक्षिणा सुवर्ण । साहित्य संपूर्ण आणिलें ॥९७॥
घरधनी करोनि स्नान । पितरासि मांडिले आसन ।
कुतुपकाल होतांचि पूर्ण । जाहलें विंदान अघटित ॥९८॥
आगत म्हणतां ज्ञानदेव । कौतुक वर्तलें अभिनव ।
साक्षात पितर उतरले सर्व । सप्रेम भाव तयांचा ॥९९॥
पितर स्वरुपी जनार्दन । आसनावरी बैसती येऊन ।
विधियुक्त मंत्र म्हणोन । गृहस्थ पूजन करीतसे ॥२००॥
वेदघोषाची उमटतां ध्वनी । गांवींचे ब्राह्मण विस्मित मनीं ।
माडया माळवदीं उभे राहोनी । मग विलोकूनी पाहती ॥१॥
तो देह धरोनि साक्षात । पितर जेवीत बैसले तेथ ।
म्हणती ज्ञानदेव परब्रह्म मूर्तिमंत । करणी विचित्र पैं त्याची ॥२॥
पशुमुखें वदविल्या श्रुती । साक्षात् पितर आणिले क्षीतीं ।
विश्वोद्धार करावया प्रांती । अवतार संतीं घेतला ॥३॥
आपण धरोनि कर्माभिमान । वायांचि टाकिलें आमंत्रण ।
तों आंगेंचि येऊनि पितृगण । दक्षिणा घेऊन गेले की ॥४॥
असो इकडे गृहस्थानें । पितर पूजिले यथाविधीनें ।
जें जें रुचे तें तें सेविती अन्न । ऐसें महिमान संतांचें ॥५॥
सकळांसी तृप्ति झालिया जाणा । दीधली कर शुद्धि तांबूल दक्षिणा ।
स्वस्थाने वास बोलतां वचना । आपुल्या स्थाना ते गेले ॥६॥
सकळ पैठणीचे द्विजवर । स्तव करीती वारंवार ।
म्हणती ज्ञानदेवा तुझा पार । विरंचि हर नेणती ॥७॥
दोन मास पैठणीं राहून । करिती वेदांत व्याख्याने ।
रात्रीं करिती हरि कीर्तन । सप्रेम जन वेधले ॥८॥
रेडा स्वमुखें वदला श्रुती । तो मागून घेतला ब्राह्मणां प्रती ।
मग सकळांसि पुसो निश्चितीं । आळंदीसि जाती चौघेजण ॥९॥
ब्राह्मण म्हणे चांगयास । या गोष्टीस लोटला एक मास ।
मी साक्षात पाहूनी दृष्टीस । तुमचे भेटीस पातलो ॥२१०॥
ऐसी ऐकूनि विप्रवाणी । चांगदेव विस्मित झाले मनीं ।
म्हणती अघटित ईश्वराची करणी । एकाहूनी एक विशेष ॥११॥
माझें गायन रसाळ पूर्ण । हा नारदासि चढला अभिमान ।
मग अस्वला मुखें श्रीकृष्ण । राग संपूर्ण आळविले ॥१२॥
कां माझें पात्र बहु थोर । ऐसें बोलिला रत्‍नाकर ।
मग त्याचे अगस्ति मुनविरें । आचमन सत्वर केलें कीं ॥१३॥
मीच एक सृष्टीचा कर्ता । ऐसें बोलिला विधाता ।
मग विश्वामित्रें आपुल्या सत्ता । सकळ पदार्थ निर्मिलें ॥१४॥
माझें रुप सुंदर म्हणोनी । सत्यभामेंसि अहंता मनीं ।
मग जानकीचें रुप धरितां रुक्मिणी । बैसली होउनी गर्व रहित ॥१५॥
तेवीं आम्हीं सिद्धाई केली बहुत । वर्षे वांचलों चौदा शत ।
परी ज्ञानदेवाची करणी अघटित । ऐकोनि चित्त मुरालें ॥१६॥
अहो भक्तलीलामृत ग्रंथ पूर्ण । वदवित श्रीरुक्मिणी रमण ।
महीपति त्याचा बंदिजन । गातसे सद्गुण कीर्तनीं ॥२१७॥
स्वस्ति श्रीभक्तलीलामृत ग्रंथ । श्रवणेंचि पुरती मनोरथ ।
प्रेमळ परिसोत भाविक भक्त । तृतीयाध्याय गोड हा ॥२१८॥
अध्याय तृतीय संपूर्ण ॥अ०॥३॥ओ०॥२१८॥६॥