श्रीगणेशायनमः ॥
जयजय क्षिराब्धिवासा शेषशयना । लक्ष्मीकांता मन मोहन ।
अनाथ बंधु करुणाधना । जगज्जीवना श्रीविठ्ठला ॥१॥
तुझी होताचि कृपादृष्टी । तुटे भवबंध फांसाटी ।
जैसा लोहासि परीस झगटे शेवटीं । मग काळिमा दृष्टीसीं दिसेना ॥२॥
कां अंधाराच्या ठिकाणीं । अकस्मात प्रगटे वासरमणी ।
मग तमाचाचि प्रकाश होउनी । दिशा उजळोनी लखलखिती ॥३॥
कां अमंगल नाला तयावर । अकस्मार आला गंगेचा पूर ।
मग तेंचि पाणि होय पवित्र । अना विचार असेना ॥४॥
तेंवी तुझ्या कृपावलोकनें । तत्काळ निरसे संसार भान ।
त्यांचे दोष न राहती जाण । जे अनन्य शरण तुज आले ॥५॥
अत्यंजादिक हीन याती । स्त्रिया शुद्र नाना रीतीं ।
वेदीं निंदिलें ज्याप्रती । ते त्वां श्रीपती उध्दरले ॥६॥
गजेंद्र पशु दुर्दुर मंडूक । संकटीं बाहाती तुज कौतुकें।
तयासि पाहोनि वैकुंठ नायक । सायुज्य सुख भोगविसी ॥७॥
श्रुति शास्त्रांमाजी जे निंद्य जाण । आणि आवडीनें गाती तुझें गुण ।
उंचासि वंद्य होती जाण । ऎसें महिमान नामाचें ॥८॥
महाकवि वाल्मीक पवित्र । तेणें वर्णिलीं वानरांचीं चरित्रें ।
तुवां आपल्या कृपेनें राजीव नेत्रें । कुळ पवित्र तें केलें ॥९॥
ताक पिणार गौळी अमंगळ जाण । ते भागवतीं वर्णिलें द्वैपायनें ।
निंद्य तें होतीं वंद्य जाण । जे सद्भावें शरण तुज येती ॥१०॥
अनंत भक्त तारिले किती । त्यांची सर्वथा नव्हे गणती ।
म्हणोनियां महीपती । शरण निजप्रीतीं पातला ॥११॥
मागिले अध्यायीं कथा कैसी । अमाईस लाविले सद्गतीसी ।
सुने वार्ता ऎकोनि ऎसी । विस्मित मानसीं ते होय ॥१२॥
विठोबा तिचा निज कुमर । माते प्रती बोले उत्तर ।
आपण न येतां साचार । कैसा विचार हा झाला ॥१३॥
असत्य म्हणावें जरी कांहीं । तरी ग्रामवासी लोक सर्वही ।
जेविले खायिले ये ठायीं । ते सकळ गाही पुरतसे ॥१४॥
ऎसे पुत्राचे स्पष्टोत्तर । ऎकोनि माता देत प्रत्युत्तर ।
हा द्वंद्वी आम्हांसि साचार । रुक्मिणीवर असें कीं ॥१५॥
तुझा आजा विश्वंभर जाण । त्यानें आराधिला रुक्मिणी रमण ।
त्याचे भक्तीस्तव पूर्ण । मूर्ति सगुण आली कीं ॥१६॥
हरि मुकुंद नामाभिधान । तयासि पुत्र दोघेजण ।
तिहीं करुनि राजसेवन । संपत्ति धन मेळविलें ॥१७॥
आम्हीं जावा दोघीजणी । अमाई सासू सुलक्षणीं ।
तीघीं होतों याठिकाणीं । मग नेलें पाठवुनी मूळ आम्हां ॥१८॥
कांहीं दिवस राहतां तेथ । तंव स्वप्नीं येवोनी पंढरीनाथ ।
अमाईसी म्हणे घात । होईल निश्चित आजि तुझा ॥१९॥
तिचें नायकतीच कोणी । मग उभयतां बंधु पडिले रणीं ।
आम्हीं सासू सुना दोन्ही । आलों पळोनि या ठायां ॥२०॥
अमाईनें करूनि रुदन । पांडुरंगासी केलें भांडण ।
मग देवें आपुलें रूप धरून । फेडिलें ऋण पैं तिचें ॥२१॥
ऎकोनि मातेची वचनोक्ती । विठोबास क्रोध होऊनि चित्तीं ।
स्नान करोनि सत्वर गती । देऊळाप्रती तो गेला ॥२२॥
मग उभा राहोनियां समोर । देवाप्रती बोले उत्तर ।
तुवां आमुचा घात केला थोर । हें काय बरें विठ्ठला ॥२३॥
आजा लागला तुझे आंगीं । बापही मारविला समरंगी ।
ऎसी आपकीर्ती केली जगीं । आतां तुजसंगीं न राहे ॥२४॥
ऎसें बोलोनियां उत्तर । तत्काळ हातीं घेतलें शस्त्र ।
फाडुं पाहे आपुले उदर । तो सारंगधर हात धरीं ॥२५॥
विठोबा म्हणे सोडी हरी । मी तरी नायके ये अवसरीं ।
तुझी कीर्ती चराचरीं । ते श्रवणद्वारीं ऎकिली म्यां ॥२६॥
प्रल्हाद वैष्णव निजभक्त । प्रेमें तुझें भजन करित ।
त्याचा त्वां मारिला तात । प्रकट खांबांत होऊनियां ॥२७॥
अंगदाचा पिता वाळी भला । निरपराधें तुवां मारिला ।
मग मोहन घालोने त्यांजली । सेवक आपुला केला कीं ॥२८॥
तैसा माझा तात निश्चिती । तुवां मारिला रुक्मिणीपती ।
आतां मी न राहें निश्चिती । नाहीं खंती जीवित्वाची ॥२९॥
देखोनि त्याचें निर्वाण । दयेनें द्रवला करुणाघन ।
विठोबासि हातीं धरून । निजप्रीतीनें आलिंगीं ॥३०॥
स्वहस्तें नेत्र पुसोनियां । म्हणे वृथा श्रम करिसी कासया ।
होणार तें गेलें होऊनियां । वैष्णवी माया ओडंबर ॥३१॥
विश्वंभरें गोवूनि भाकेसी । कुळऋणी केलें असे मजसीं ।
तें फेडावया निश्चयेंसी । देहुग्रामासी राहिलों ॥३२॥
मी भक्तकैवारी सारंगधर । तुवां द्वंद्वी नाम ठेविलें बरें ।
जेंवीं सुधारसासि म्हणती जहर । तैसा विचार त्वां केला ॥३३॥
कां वासरमणी प्रगटतां पाहे । तयासि राहू म्हणावें काये ।
क्षीरसागरासि देऊं नये । उपमा थिल्लर जीवनाची ॥३४॥
अश्वत्थ विष्णूचा अंश थोर । दर्शनेंचि दुरित संसार ।
तयासि नाम ठेविलें हिंबर । तैसाच विचार करिसी तूं ॥३५॥
सकळ योगियांचा नाथ । स्मशानवासी उमाकांत ।
तयासि नाम ठेविलें भूत । अज्ञान नेणत महिमेतें ॥३६॥
तेवीं मी भक्तकैवारी । गदा चक्र वागवितों करीं ।
आणि तूं द्वंद्वी म्हणतोसि ये अवसरीं । नवल अंतरीं मज वाटे ॥३७॥
मी तुझे कुळीचा सेवाऋणी । हे भाक घे आतां मजपासोनि ।
ऎसें बोलतां चक्रपाणी । विठोबा चरणीं लागला ॥३८॥
निजकृपेनें घननीळ । नवविधा मार्ग दाविले प्रांजळ ।
माता पुत्र जाहली प्रेमळ । भजन सर्वकाळ ते करिती ॥३९॥
मागील दुःख नाठवोनि अंतरीं । चालविती पंढरीची वारी ।
योगक्षेम तो निर्धारीं । चालवी श्रीहरी तयांचा ॥४०॥
त्या विठोबाचा पुत्र जाण । पदाजी त्याचें नामाभिमान ।
त्यानेंही करोनि सप्रेम भजन । रुक्मिणीरमण आराधिला ॥४१॥
पदाजीचा पुत्र शंकर । त्यानें पूजिला रुक्मिणीवर ।
कान्हया शंकराचा कुमर । बोल्होबा पुत्र तयाचा ॥४२॥
त्या बाल्होबाचें पोटीं परम । वैष्णव भक्त तुकाराम ।
ज्याचें चरित्र अनुक्रमें । ऎका सप्रेम भाविकहो ॥४३॥
बोल्होबा सकाम होऊनि चित्तीं । पांडुरंगाची करीतसे भक्ती ।
म्हणे देवाधिदेवा रुक्मिणीपती । मनोरथ पुरती तें करी ॥४४॥
म्हणाल कैसी भक्ती केली त्याणें । साक्षात्कार कोणत्या गुणें ।
तें सविस्तर यथामतीनें । करा श्रवण भाविक हो ॥४५॥
बोल्होबा सप्रेम होऊनि अंतरीं । एकांतीं नित्य भजन करी ।
आषाढी कार्तिकीसि निर्धारीं । चालविती वारी पंढरीची ॥४६॥
क्षुधार्थितासि घालीत अन्न । तृषाक्रांतासी देत जीवन ।
साधुसंत वैष्णव जन । त्यांचें पूजन करावें ॥४७॥
प्रपंच व्यवहार कांहीं करितां । तेथें न बोले असत्य वार्ता ।
सर्व भूमीं निजात्मता । द्वैत सर्वथा न देखे ॥४८॥
हें सात्विक तप करितसे जाण । परी चित्तीं वसे मनकामना ।
म्हणे रुक्मिणीकांता जगज्जीवना । करुणाघना श्रीविठ्ठला ॥४९॥
तुवां मागें अनाथनाथें । पुरविले भक्तांचे मनोरथ ।
ते कीर्ती त्रिभुवनांत । पुराणीं गर्जत पवाडे ॥५०॥
ज्याची जैसी मनकामना । ते त्वां पुरविली जगज्जीवना ।
तुझी कीर्ती करुणाघना । माझिया मना आठवे ॥५१॥
उपमन्यु ब्राम्हण कुमर । दुग्ध मागतां वाटीभर ।
जाणोनि तयांचे निज अंतर । क्षीरसागरीं बैसविला ॥५२॥
ध्‍रुव बाळक अति अज्ञान । राज्यपद इच्छिलें त्याणें ।
देखोनि तयांचे निर्वाण । जाहलासि प्रसन्न श्रीहरी ॥५३॥
तयासि आश्वासुनि हातें । अढळपदीं बैसविलें निश्चित ।
शशीसूर्त तारागण समस्त । प्रदक्षिणा करित तयासीं ॥५४॥
तुझे उदारत्व श्रीहरि । वंदू न शके प्राकृत वैखरीं ।
साचार शीणले मापारी । परी लेखा सत्वरी नोहे त्यां ॥५५॥
ऎशा रीतीं नित्य नित्य । बोल्होबा विनवीत रुक्मिणीकांत ।
हरिजागर एकादशी व्रत । असे करित निजप्रेमें ॥५६॥
चोवीस वर्षें ते अवसरीं । केली पंढरीची वारी ।
मग प्रसन्न जाहला श्रीहरी । कैशा परी तें ऎका ॥५७॥
बोल्हाबाची निजकांता । परम भाविक पतिव्रता ।
म्हणे देवाधिदेवा रुक्मिणीकांता । आमुच्या आर्ता पुरवीं तूं ॥५८॥
ऎसीं दंपती दोघेजण । एकचित्ते असती जाण ।
तो तिन्हीं देव स्वप्नांत येऊन । दीधले दर्शन त्यांलागीं ॥५९॥
ब्रह्मा विष्णु वृषभध्वज । म्हणती प्रसन्न जाहलों तुज ।
काय कामना असेल सहज । तरी तें आज निवेदीं ॥६०॥
बोल्होबा सावध होऊनि अंतरीं । त्रिमूर्तीसि नमस्कार करी ।
म्हणे पुत्रकामना संसारीं । ये अवसरीं इच्छितसें ॥६१॥
शिव ब्रह्मा दोघे बोलती । तुझें मनोरथ पूर्ण होती ।
यावरी म्हणे वैकुंठपती । कैशा रीतीं पुत्र देऊं ॥६२॥
बोल्होबा बोले प्रतिवचन । विश्वोध्दारक वैष्णव जाण ।
कीर्तनीं गायील तुझे गुण । तें पुत्रनिधान मज देयी ॥६३॥
दामशेट गुणाबाईचा प्रेमा । पाहूनि पुत्र दीधला नामा ।
तैशाच रीतीं पुरुषोत्तमा । माझिया कामा पुरवीं तूं ॥६४॥
ऎसें बोलतां निजप्रीतीं । अवश्य म्हणे रुक्मिणीपती ।
तुझें मनोरथ पूर्ण होती । निश्चय चित्तीं असोंदे ॥६५॥
सकळ संतांचा मुगुटमणी । पुत्रमिषें देखशील नयनीं ।
मग देवासि प्रदक्षिणा करोनि । लोटांगण घातलें ॥६६॥
ऎसा दृष्टांत होतां मानसीं । बोल्होबा आले जागृतीसी ।
मग सावध करोनि कनकाईसी । वृत्तांत तिजसी सांगितला ॥६७॥
स्वल्प काळें उभयतांनीं । पुत्र सोहळा देखिला नयनीं ।
कनकाई असतां गर्भिणी । प्रसूत जाहली तेधवां ॥६८॥
वरद पुत्र दीधला शिवें । सावजी ठेविलें त्याचें नांव ।
पुढें चरित्र वर्तलें अपूर्व । तें ऎसा वैष्णव निजप्रीतीं ॥६९॥
तंव कोणे एके अवसरीं । वैकुंठीं असतां श्रीहरी ।
भोंवतीं सकळ संतमंडळी बरी । आनंद मेळीं बैसले ॥७०॥
ते जरी म्हणाल कोण कोण । तरी ऎका तयांची नामाभिधानें ।
श्रवण करितां मोहभ्रम जाण । जाय निरसोन तत्काळ ॥७१॥
सनकादिक नारद तुंबर । प्रल्हाद ध्‍रुव आणि अक्रूर ।
उध्दव अंबरीष वैष्णव वीर । शुक योगींद्र परीक्षिती ॥७२॥
भीष्म आणि रुक्मांगद जाण । पुंडलीक भक्त निधान ।
निवृत्ति ज्ञानदेव सोपान । मुक्तानिधान वैष्णवी ॥७३॥
नामा कबीर वैष्णव वीर । भानुदास चांगा वटेश्वर ।
सावता माळी नरहरी सोनार । विसोबा खेचर एकनाथ ॥७४॥
सेनान्हावी चोखामेळ । गोरा कुंभार भक्त प्रेमळ ।
ज्यांणीं भजन करोनि सर्वकाळ । वैकुंठपाळ वश केला ॥७५॥
बंका आणि बहिरा पिसा । जनक प्रेमळ भागवत परसा ।
तुळसीदास कमाल तैसा । वैकुंठाधीशा आवडती ॥७६॥
कान्हो पाठक सुरदास जाण । नामयाचे पुत्र चौघेजण ।
नरसीमेहता शिरोमण । वासरा तो खाण वैराग्याची ॥७७॥
रामदास रामानंद स्वामी यतीश्वर । जोगा रोहिदास वैष्णव वीर ।
सर्वसिध्दि नागनाथ थोर । आणि विश्वंभर भक्तराज ॥७८॥
चैतन्य राघव चैतन्य । अमाबायी गुण निधान ।
गोणायी राजायी गिराबाई पूर्ण । जनी कान्होपात्रा ते ॥७९॥
ऎसी सकळ भक्तमंडळीं । मध्यें बैसला वनमाळी ।
कैसा शोभला ते वेळीं । जैसा ग्रह मंडळीं चंद्रमा ॥८०॥
तापसिया माजी पिनाकधर । कीं पर्वतांमाजी मेरु थोर ।
सिध्दांमाजी अनसूया कुमर । वैकुंठ विहार तेविं दिसे ॥८१॥
सकळ सौंदर्याची खाणी । चराचर जाहलें ज्या पासूनी ।
तयासी उपमा देतां कोणी । कवीची वाणी कुंठित ॥८२॥
ऎसा श्रीहरी निरुपम । जो भक्तकामकल्पदुम ।
सकळ भक्तांसि आत्माराम । बोले सप्रेम तेधवां ॥८३॥
या विश्वंभराच्या वंशीं देख । बोल्होबा भक्त प्रेमळ भाविक ।
त्यासि पुत्र देऊं केला एक । विश्व तारक जगद्गुरु ॥८४॥
तो कोणता द्यावा हा विचार । भक्तांसि पुसे सारंगधर ।
ऎसें ऎकोनि वैष्णव वीर । जयजयकार करिताती ॥८५॥
तों सकळ भक्तांत शिरोमण । संमुख नामा प्रेमळ पुर्ण ।
तयासि उठवोनि जगज्जीवन । एकांति नेऊन सांगत ॥८६॥
हरि म्हणे नामया कारणें । मज युगायुगीं अवतार घेणे ।
करावें धर्माचें संस्थापन । संहारून दुष्टांसी ॥८७॥
आणि तुम्ही अवतार घेऊनि क्षितीं । सप्रेम करावी माझी भक्ती ।
दीन जन उध्दरती । तें भजन प्रीतीं सांगावे ॥८८॥
तरी ते आतां ऎकगा भक्त सखया । माझा सपेम विसांविया ।
तुवां अवतार घेऊनियां । भजन क्रिया सांगावी ॥८९॥
चहूं मुक्तीवरील भक्ती । बोलीलों गीता भागवती ।
ते करोनियां यथास्थिती । माझी कीर्ती वाखाणी ॥९०॥
तूवां मागें घातला पण । कीं शतकोटि ग्रंथ मदर्पण ।
कांहीं शेष राहिलें जाण । तें तूं करणें मम आज्ञा ॥९१॥
शब्द ब्रह्म गूढार्थ थोर । ते तूं मथूनि काढी सविस्तर ।
सप्रेम क्षुधित जेवणार । तयांसि आदरें वाढीं कां ॥९२॥
भक्तिमार्गावरी साचार । हरिनाम पोही घाली सत्वर ।
सप्रेम भक्ती हेंचि नीर । देऊनि चराचर निववी तूं ॥९३॥
तुझ्या साह्यास ये अवसरीं । मोक्ष देतो बरोबरी ।
हा होऊनि आज्ञाधारी । धाडिसी तेथें जाईल कीं ॥९४॥
आणि मुक्तिचा‍र्‍ही आंदण्या होती । तेथें ऋध्दि सिध्दि सहज येती ।
तुज तों नाहीं यांची प्रीतीं । परी उपयोगी पडती जनाच्या ॥९५॥
तरी आतां जावोनि मृत्युलोका । माझी कीर्ती ऎकवी लोकां ।
दशगुणे तुझा प्रेमा हो कां । सप्रेम सुखा पात्र जो ॥९६॥
ऎसा आशिर्वाद निजप्रीतीं । नामयासि देत लक्ष्मीपती ।
अवश्य म्हणोनि सप्रेम मूर्ती । काय वचनोक्ती बोलत ॥९७॥
म्हणे कलियुग खोटें साचार । त्यावरी तुझा बौध्द अवतार ।
आम्हांसि संकट पडलें जर । तरी कोणासि उत्तर बोलावें ॥९८॥
ऎसें नामया बोलत । काय म्हणती वैकुंठनाथ ।
तुम्हांसि संकट पडतां निश्चित । मी निजांगे अनंत निवारीं ॥९९॥
सांडोनि बौध्द अवतार पण । तत्काळ रूप धरीन सगुण ।
तुजसीं बोलेन अमृत वचन । निश्चय मन असों दे ॥१००॥
ऎसें बोलतां शेषशायीं । सप्रेम नामा लोळत पायीं ।
मग उचलोनि चहूं बाहीं । आलिंगूनि हृदयी धरियेला ॥१०१॥
देवाच्या साम्यतेसि देखा । हृदयीं निजभक्त होता तुका ।
तो नामयाचें हृदयीं देखा । घालीत भक्तसखा श्रीहरी ॥२॥
कां नामयाच्या हृदय घटीं । प्रेमामृत सांठवी जगजेठी ।
कां षड्‍ गुण ऎश्वर्य राहटी । घालितसे पोटीं जगदात्मा ॥३॥
नातरी अवतार शक्ति । उत्पत्ति प्रळय जिचेनि होती ।
कीं मोक्षावरी जे भक्ती । अर्पीत श्रीपती नामय ॥४॥
जो प्रकाशवीण प्रकाश जाण । निजभक्त तुका गुप्त ठेवण ।
विष्णूच्या हृदयीं ऎक्य होऊन । समरपणें मिसळला ॥५॥
तो आलिंगनाचे निमिषें देखा । नामयाच्या हृदयीं घातला तुका ।
म्हणे साह्य होऊनि एकमेका । सप्रेम सुखा भोगिजे ॥६॥
ऎसें बोलतां सारंगधर । नामा विनवी जोडोनि कर ।
कोठें मी घेऊं अवतार । कुळ पवित्र तें सांगा ॥७॥
विष्णूची भक्ति ज्याच्या कुळीं । अखंड वाचेनि नामावळी ।
जेथें तुझीं मूर्ती सांवळी । जन्म ते स्थळी दे देवा ॥८॥
ऎसें पुसतां नामयासी । काय म्हणे वैकुंठवासी ।
ज्याणें भक्तीभावें गोंविलें मजसी । तें स्थळी तुजसी सांगतों ॥९॥
हा माझा विश्वंभरदास । आतां वैकुंठीं केला वास ।
याणें भक्तिभावें सायास । गोविलें आम्हास नामया ॥११०॥
तें म्हणतील कैशापरी । तरी तेंही सांगतों अवधारी ।
कीर्तन करोनि सप्रेम गजरी । चालविली वारी पंढरीची ॥११॥
मग भक्तिभावें करोनि सहज । मी प्रसन्न जाहलों गरुडध्वज ।
आपुल्या गांवासि नेऊनि सहज । गोंविलें मज भाकेसी ॥१२॥
याच्या वंशी बोल्होबा भक्त । त्याणें आराधिलें माते ।
मग मी प्रसन्न जाहलों त्यातें । वर त्वरित माग म्हणें ॥१३॥
मग तो वचन बोलिला मातें । पुत्र द्यावा कीं विष्णुभक्त ।
जो जगतारक मूर्तिमंत । विश्वहेतार्थ जगद्गुरु ॥१४॥
ऎसें बोलतां भक्तराया । मग आम्हीं प्रसन्न जाहलों तया ।
तें वचन सत्य करावया । अवतरे नामया ते ठायीं ॥१५॥
अवश्य म्हणोनि वैष्णववीर । सद्भावें करूनि नमस्कार ।
मृत्युलोकीं उतरतां साचार । प्रकाशें अंबर कोंदलें ॥१६॥
देखोनि लोक आश्चर्य करिती । म्हणती नक्षत्र स्वाती ।
कनकाईचे उदरीं निश्चिती । अपांपती तोचि कीं ॥१८॥
त्या उदरशुक्तिकेंत तत्काळ । नामयाचें प्रेम पडिलें जळ ।
त्यांत तुका जन्मला मुक्ताफळ । जो हरी प्रेमळ भक्त याचे ॥१९॥
नवविध भक्ति केली सायासें । तीच पूर्ण जाहले नवमाद ।
कनकाईचे भाग्य विशेष । विष्णुभक्त उदरास आला कीं ॥१२०॥
डोहाळे होती तयाचे ऎसे । संसाराचा येतसे त्रास ।
म्हणे एकांती जावोनि करावा वास । श्रीहरि भजनास बैसावें ॥२१॥
असो दिवस भरलिया निश्चित । कनकाई एकांतीं मंदिरांत ।
तों असंभाव्य प्रभा पडत । उगवे आदित्य ज्या रीतीं ॥२२॥
कनकाई पुत्रमुख पाहत । तंव तेजोमय मूर्ति दिसत ।
तो शांतिसुखाचा कोंभ निश्चित । नातरीं मूर्तीमंत वैराग्याची ॥२३॥
कीं भक्तिनिधान प्रगटलें साचें । कीं सच्चिदानंद नामयाचें ।
कां तें भांडार प्रेमाचें । उघडलें साचे दिसताहे ॥२४॥
कनकाईचें विस्मित अंतर । तटस्थ घटिका राहिली चार ।
कांहीं न बोलवे उत्तर । तृष्णा अहंकार निरसले ॥२५॥
ते स्वानंद जळाच्या डोहीं । बुडोनि गेले ते समयीं ।
देहभावना किंचित नाहीं । हेचि नवायी अगाध ॥२६॥
पुत्र प्रगटतां विष्णुभक्त । तत्काळ जाहला शक्तिपात ।
स्वरूपी तेज समरस होत । आनंदयुक्त मानसीं ॥२७॥
बंद हृदयीं प्रगटोनि पांडुरंगमूर्ती । बाळकासि सांगे एकांती ।
म्हणे जैसी लौकिकास्थिती । तैशाच रीतीं वर्तावें ॥२८॥
प्रपंचाची हातवटी । दाखवूनियां जनाच्या दृष्टीं ।
मग विवेक वैराग्य देखसी शेवटीं । प्रेम पोटीं भक्तीच्या ॥२९॥
ऎसें सांगता घननीळ । तत्काल भासलें मायाजळ ।
कनकाई पाहे उघडोनिया डोळे । तों पुढें बाळ देखिला ॥१३०॥
मागिल अवस्था आठवी मनीं । तो स्वप्नवत भासे तये क्षणीं ।
तत्काळ आल्या शेजारिणी । म्हणती कनकाई कोनी निघाली ॥३१॥
बोल्होबासि मात । कीं पुत्र जाहला तुम्हांतें ।
येरू म्हणे पंढरीनाथें । माझा मनोरथ पुरविला ॥३२॥
असो बारा दिवस लोटतां निश्चित । कनकाई जाहली शुचिर्भूत ।
मग राउळासि जाऊनि त्वरित । रुक्मिणीकांत नमियेला ॥३३॥
बालक उचलोनि ते समयीं । पांडुरंगाच्या घातले पायीं ।
हा दास तुझा शेषशायी । म्हणोनि लावी अंगारा ॥३४॥
ऎसें ऎकोनि वैकुंठनाथ । मग रुक्मिणीसी बोले मात ।
बालक उचलोनि आपल्या हातें । घाली वोसंगांत इयेच्या ॥३५॥
रुक्मिणीनें उचलोनि बाळ । स्वहस्ती घेतला तत्काळ ।
कनकाईच्या ओटतिं बाळ । तये वेळे घातला ॥३६॥
कनकाई म्हणे ओ जननी । नांव ठेवावें आजिचे दिनीं ।
अवश्य म्हणोनि तये क्षणीं । माता रुक्मिणी चालिली ॥३७॥
बोल्होबाची सकाम भक्ती । प्रसन्न जाहले रुक्मिणीपती ।
म्हणोनि संतती आणि संपत्ती । जाहली येती आपोआप ॥३८॥
जेथें आला रुक्मिणी बाळा । तरी तेथें सर्व सिध्दि अनुकूळा ।
सुवासिनी मेळवूनि सकळा । घातलें बाळा पालखांत ॥३९॥
सुंदर स्त्रीचें रूप धरूनी । हळदीकुंकुमें लेववीत रुक्मिणी ।
मग बाळकासि तये क्षणीं । जो जो म्हणवोनी हालवित ॥१४०॥
जें का अक्षर अव्यक्त । असे नामरूपातीत ।
शब्देंवीण आनंदत । नीज तेथ निज बाळा ॥४१॥
जेथें अहंसोहं निश्चित । निमे द्वैत आणि अद्वैत ।
परादि वाचा कुंठित । नीज बाळा ॥४२॥
जेथें ज्ञेयज्ञाता ज्ञान निश्चित । ध्येय ध्यान ध्याता नाठवत ।
त्रिपुटी कारण नाहीं जेथ । नीज तेथ निज बाळा ॥४३॥
जें सिध्दांत ज्ञान बोलती संत । अहेतुक पद निश्चित ।
त्या निजसुखधामीं लावूनि प्रीत । नीज तेथ निज बाळा ॥४४॥
अव्यक्त नाकळे कोणातें । मग सगुण रूप धरी भक्तहेतें ।
त्या पांडुरंगचरणीं साक्षात । नीज नीज प्रीत लावुनी ॥४५॥
ऎशा रीतीं विश्वजननी । पाळणा गातसे तये क्षणीं ।
भोवत्या सकळ सुवासिनी । जो जो म्हणोनि हालविती ॥४६॥
कनकाईसि पुसोनि देखा । बाळकाचें नांव ठेविलें तुका ।
ज्याचेनि नांवें सकळिका । जड जीव लोकां उध्दार ॥४७॥
सकळ लोकांसि वांटोनि पानें । सुवासिनींची भरलीं वाणें।
घुगर्‍या वाटोनि निजप्रीतीनें । आली रुक्मिण राउळासी ॥४८॥
खेळत रांगत भक्त प्रेमळ । कांहींएक लोटला काळ ।
दिवसेदिवसे ते वेळ । टाकीत पाउल चालावया ॥४९॥
मग तयाचे पाठीवर । कनकाई जाहली गरोदर ।
ब्रह्मवरदें जाहला पुत्र । कान्हया साचार नांव ठेविलें ॥१५०॥
सावजी तुका आणि कान्हया । तिघे पुत्र जाहले तया ।
बोल्होबा चमत्कार पाहोनिया । पंढरीराया भजतसे ॥५१॥
म्हणे तिन्हीं देवें स्वप्नांत । मज दाविला दृष्टांत ।
ते असत्य सर्वथा नव्हे मात । घडोनि यथार्थ आलें कीं ॥५२॥
धनधान्य पुत्रसंपदा सकळ । तयासि दीधली घननीळें ।
पूर्वतपाचें उत्तम फळ । सुखसोहळे पाहती ॥५३॥
तयांचे भाग्य वर्णावे जर । तरी सर्वथा नाहीं अंतपार ।
तिन्हीं देवांनीं दीधले पुत्र । जगदुध्दार करावया ॥५४॥
असो तिघे पुत्र ऎसे । थोर जाहले दिवसेंदिवस ।
संतोष मातापित्यांस । पाहतां दृष्टीस त्यांलागीं ॥५५॥
धनसंपदा पाहोनि पुत्र । सोयरे जाहले थोर थोर ।
घटित सांगती द्विजवर । लग्न सत्वर नेमिलें ॥५६॥
द्रव्य खर्चोनिया बहुत । विवाह केला यथास्थित ।
कनकाई आपुल्या चित्तांत । आनंदयुक्त जाहली ॥५७॥
पुत्र सुना धन संपत्ती । भ्रतार युक्त सौभाग्यवती ।
पाहोनि आनंद स्त्रियांचे चित्तीं । नसे निश्चिती दूसरा॥५८॥
सर्व साहित्य अनुकूल । उदीम करितां होय सुफळ ।
उणें पडों नेंदी अनुमाळ । दीनदयाळ तयांचें ॥५९॥
संसार करोनि यथार्थ । त्याणी साधिला परमार्थ ।
मी कर्ता न स्फुरे जेथ । तोचि विरक्त म्हणावा ॥६०॥
संत लोक आणि इतर । उभयतां करिती संसार ।
परी दोहींचा अनुभव भिन्नाकार । ऎका तो विचार निजकर्णी ॥६१॥
अज्ञान म्हणती प्रारब्ध पांगुळें । प्रयत्न करितां उदीम फळे ।
आम्हीं प्रपंचीं दक्ष सर्वकाळ । म्हणवोनि तळमळ न राहे ॥६२॥
परी प्रारब्ध घडवी अनयासीं । मीपणें बध्द होतसे त्यासी ।
मग अंतरलें सायुज्य मुक्तीसी । योनी चौर्‍यांशीं हिंडती ॥६३॥
तेचि सज्ञान असती संसारीं । ते म्हणती कर्ता एक श्रीहरी ।
हालवोनि प्राचीनाची दोरी । प्रारब्ध वरी भोगवत ॥६४॥
संचितीं असे तेंचि मिळतें। होणार ते न चुके सत्य ।
ऎशा रीतींनें सज्ञान वर्तत । ते जीवन्मुक्त म्हणावे ॥६५॥
बोल्होबाची ऎशी स्थिती । मी कर्ता हे न स्फुरे चित्तीं ।
म्हणवोनि प्रपंची परमार्थ रीतीं । रुक्मिणीपती जोडला ॥६६॥
जैसें पद्मपत्र जळीं असतां । परी उदकासी लिप्त नोहे सर्वथा ।
किं वासरमणी घटीं बिंबतां । तों भिजली वृथा म्हणों नये ॥६७॥
नातरी विलासी मुख पाहतां सहसा । दर्पणी उमटे त्याचा ठसा ।
परी तो तेथींचिया आभासा । न आवडे जैसा तयातें ॥६८॥
तैशा रीतीं वैष्णवभक्त । संसारीं असोनि मायातींत ।
प्रपंच धंदा सारितां समस्त । रुक्मिणीकांत आठविती ॥६९॥
ऎशा रीती सारिता काळ । वार्धक्यदशा आली केवळ ।
मग सावजी पुत्र ते वेळ । आपणा जवळ बोलाविला ॥१७०॥
म्हणे आतां आमुचें वार्धक्यपण । तूं वडील पुत्र सुजाण ।
तरी संसारांत घालोनि मन । देणें मागणें सांभाळीं ॥७१॥
पाहोनि खडी खतावणी । ऎवज सर्व ध्यानासि आणी ।
ऎकोनिया तयाची वाणी । सावजी चरणीं लागतसे ॥७२॥
मग म्हणतसे जी ताता । मी प्रपंचीं न गुंतें सर्वथा ।
तीर्थाटणासि जावें आतां । वैराग्य चित्ता येतसे ॥७३॥
परी तुम्हीं माता पिता शिरीं । यास्तव गुंतोनि राहिलों घरीं ।
शास्त्रविरुध्द जातां दुरीं । लोकाचारी विपरीत ॥७४॥
देखोनि पुत्रीची उदास स्थिती । बोल्होबा निवांत राहिला चित्तीं ।
म्हणे होणारची विचित्र गती । नकळें संचितीं काय आहे ॥७५॥
मागील स्मरण जाहलें सत्वर । म्हणे शंकरें दीधला हा वरदपुत्र ।
जैसा स्मशानवासी पिनाकधर । तैसाचि विचार पै याचा ॥७६॥
सत्व रज तमो गुणी निश्चिती । दैव तें साधकांसि प्रसन्न होती ।
तीं आपुल्या ऎसीच फळें देती । सत्य प्रतीत हे जाणा ॥७७॥
वासरमणीसि आराधितां । तो देत आपुली तीव्र उष्णता ।
कीं चंद्रबिंब उपसितां । देत शीतळता भक्तांसी ॥७८॥
तैशाच रीतीं वृषभध्वजें । वरदपुत्र दीधला सहज ।
तेणें नोहे संसार काज । समजलें मज अंतरीं ॥७९॥
ऎसें समजोनि आपुलें चित्तीं । बोल्होबा राहे निवांत स्थिती ।
मग तुकयासि बोलवुनि प्रीतीं । संसारवृत्ती निरविली ॥१८०॥
देणें घेणें उदीम हातवटी । तोट्यानफ्यांत असावी दृष्टी ।
जेणें स्वहित होईल शेवटीं । तैसी गोष्टी करावी ॥८१॥
ऎकोनि पितयाचें वचन । तुका तयासि अवश्य म्हणे ।
वैश्य व्यवसायांत जाण । दिससी निपुण सर्वार्थी ॥८२॥
सोयरे धायरे इष्टमित्र । म्हणती बोल्होजीचा दक्षपुत्र ।
त्याज देखतां संसार । आवरिला साचार तयानें ॥८३॥
पुत्र वर्ते पितृ आज्ञेनें । आणि स्त्री पतिव्रता सगुण ।
हें पूर्व तपाचें फळ जाण । येतें दिसोन अपैसें ॥८४॥
वडील पुत्र सावजी असे । तो तरी महापुरुष ।
परी तुका दक्ष संसारिक दिसे । वयही नसे फार त्याचें ॥८५॥
ऎशा रीतीं सोयरे जन । मागें पुढें करिती स्तवन ।
ऎकोनि बोल्होबाचें मन । समाधान पावतसे ॥८६॥
जैसा प्रधानाचा ऎकोनि प्रताप । चित्तीं संतोष होय नृप ।
कीं कन्येचे सद्गुण ऎकोनि मायबाप । आनंदरूप मानसीं ॥८७॥
कीं शिष्याची मति देखोनि बरी । सद्गुरूसि संतोष होय अंतरीं ।
तेवीं तुकयाची प्रज्ञा देखिलीयावरी । बोल्होबा अंतरीं संतोषे ॥८८॥
तुकयाचें लग्न केलें असतां । परी नोवरीसी धापेची होती व्यथा ।
मग विचार करिती मातापिता । लग्न आतां करावें ॥८९॥
पुण्यांत अपाजी गुळव्या थोर । धनवंत होता सावकार ।
त्याची कन्या होती थोर । तें मागुनि दुसरें लग्न केलें ॥१९०॥
ज्येष्ठ कनिष्ठ दोघी जाया । आणि संसारही आवरी तुकया ।
ऎसी स्थिती देखोनियां । मातापितयां संतोष ॥९१॥
मातापिता बंधु सज्जन । सर्व संपत्ति आणि धन ।
मान मान्यता तुकया कारणें । एकही उणें असेना ॥९२॥
अहो भक्तलीलामृत ग्रंथ जाण । हें पंढरी क्षेत्र पुरातन ।
सद्भाव हाचि पुंडलिक पूर्ण । वसेल क्षण या ठायीं ॥९३॥
शांति विरक्ति उदास । भीमा चंद्रभागा वाहती समरस ।
संत श्रोते प्रेमळ दास । त्यांसि क्षेत्रवास ये ठायीं ॥९४॥
सप्रेम आवडी जे अवीट । ते पुंडलीकें बैसावयासि दीधली वीट ।
त्यावर जघनीं कर ठेवूनि नीट । वैकुंठ पीठ उभा असे ॥९५॥
नासाग्रीं ठेवूनि ध्यान । देतो भाविकांसि आलिंगन ।
तेथें मी मूढमति अज्ञान । घ्यावया दर्शन आलों कीं ॥९६॥
प्रांजळ ओव्या तुळसी कोमळ । हातीं घेऊनि प्रेमजळ ।
महिपति सदा तिष्ठे जवळ । चरणकमळ लक्षोनी ॥९७॥
स्वस्ति श्रीभक्तलीलामृत ग्रंथ । श्रवणेंचि पुरती मनोरथ ।
प्रेमळ परिसोत भाविक भक्त । सव्विसावा अध्याय रसाळ हा ॥१९८॥ अध्याय ॥२६॥ ओव्या ॥१९८॥