उपमालंकार - लक्षण ३०

ह्या श्लोकांत मूढ वगैरे शब्द नसल्यानें, असूया वगैरे भावांची प्रतीति होत नाहीं. त्यामुळें येथें प्रधानत्वानें उपमाच व्यंग्य आहे ?
आतां ह्यापुढें, “ साधारण धर्माहून सादृश्य हा एक निराळा पदार्थ आहे. ” ह्या मताला अनुसरून उपमावाक्यांच्या शाब्दबोधाचा विचार करूं-
‘ अरविंदसुंदरं ’ ह्या पदांतील अरविंद पदाची, “ अरविंदानें निरूपति जें सादृश त्या सादृश्याचें प्रयोजक (= कारण ) ” इतक्या अर्थावर लक्षणा आहे.
ह्या लक्ष्यार्थाचा सुंदर ह्या पदाच्या अर्थाचा एकदेश ( म्हणजे एक भाग ) जें सौंदर्य ( कारण सुंदर म्ह० सौंदर्ययुक्त; अर्थात्‍ सौंदर्य हा सुंदर या पदाचा एक देश. ) त्याच्याशीं अभेदसंबंधानें अन्वय होतो; व ह्या वाक्याचा शाब्दबोध असा:-“ अरविंद ह्या उपमानाच्या योगानें दाखविलेलें जें सादृश्य त्याला प्रयोजक ( म्हणजे कारण ) जें सौंदर्य त्यानें युक्त जो सुंदर हा पदार्थ, त्याच्याशीं अभिन्न. ( आणि शेवटीं, सुंदर हा पदार्थ म्ह० नामार्थ, मुख वगैरे पदार्थाशीं-अभिन्न ). ” निपात सोडून ( बाकीच्चा प्राति-पदिकांपैकीं ) दोन नामार्थांचा परस्पराशीं भेदानें अन्वय करणें हें, व्युत्पत्ति-शास्त्राच्या दृष्टीनें चुकीचें असल्यानें ( प्रयोजक व सौंदर्य ह्या दोन नामार्थांचा अभेदान्वय होऊन शेवटीं सौंदर्यवत्‍ ह्या नामार्थाचा मुख वगैरेशीं अभेदान्वय व्हाया म्हणून ) अभेदसंबंधाचें ( आम्ही येथें ) अनुसरण केलें आहे. ( आतां सादृश्यप्रयोजक या, वरील शाब्दबोधांतील नामार्थाचा, सुंदर या पदार्थांतील सौंदर्य या एकदेशाशीं अन्वय तुम्ही, प्रस्तुत शाब्दबोधांत, केलाच कसा ? एकदेशान्वय तर व्युत्पत्तिशास्त्राला मान्य नाहीं. ” या शंकेला जगन्नाथ उत्तर देतो:- ) एकदेशान्वय हा, ( व्युत्पत्तिशास्त्राच्या दृष्टीनें गैर असला तरी ) ‘ देवदत्तस्य नप्ता ’ इत्यादि प्रयोगांत, ज्याप्रमाणें स्वीकारणें भाग पडतें, त्याप्रमाणें येथेंही स्वीकारावा.
अरविंदसुंदरम्‍ । ’ ह्या संबध समासाचीच , ‘ अरविंदानें दाखविलेल्या सादृश्याच्या कारणाशीं अमिन्न असलेल्या सौंदर्यानें युक्त अस लेल्या पदार्थाशीं अभिन्न ’ इतका अर्थ दाखविण्याची शक्ति आहे असें कुणी म्हणतात, तर दुसरे कित्येक असें म्हणतात कीं, अरविमद हें पदच लक्षणेनें वरील सर्व अर्थ दाखवितें व सुंदर हें पद त्या अर्थाचें मात्र तात्पर्य ग्राहक आहे.