भगवान --
ज्ञानामध्ये उत्तम फार एक
ते ज्ञान सांगेन फिरोनि ऐक ।
जे ऐकूनी कैक मुनींद्र सिद्ध
होवोनि झाले विजया ! प्रसिद्ध ॥१॥
ज्ञानास ह्या धरूनि जो करि सर्व सोय
सायुज्यता मिळवुनीममरूप होय ।
नाही तया जनन सृष्टि फिरूनि होता
की दुःखही नच तयास लयास जाता ॥२॥
महद्‍ब्रम्ह ते जाण माझीच माया
तिथे गर्भ मे ठेवितो भक्तराया ।
जगी जन्मती सर्व तेव्हाच भूते
सख्या ! अर्जुना सांगतो मर्म तूते ॥३॥
योनीमध्ये अर्जुना ! सर्व काया
ज्या ज्या येती जन्मुनी त्यांस माया ।
उत्त्पत्तीचे स्थान हे बोलतात
मी द्वीजा पेरिता जाण तात ॥४॥
हे सत्व की रजतमोगुणरूप दोर
होतात्की प्रकृतिपासुनि तीन थोर ।
देही जरी परम अव्यय आणि शुद्ध
पार्था ! तयास तरि हे करतात बद्ध ॥५॥
आहे प्रकाशक तयांतिल एक सत्त्व
निर्दोष ते बहुत की धरि निर्मलत्व ।
ते ज्ञानसंग सुखसंग करूनि जाण
देह्यास बांधित असे विजया ! प्रमाण ॥६॥
प्रेमस्वरूप समजे गुण तो रजाचा
तृष्णेसवे उदय होत असे तयाचा ।
देह्यांस ह्या समज तोचि करून बद्ध
कर्में समग्र करवी विषयार्थ शुद्ध ॥७॥
अज्ञानजन्य समजे तम सर्व तेही
पाडूनि मोह भुलवीत समस्त देही ।
निद्रा प्रमाद घडवूनि सदा विलोकी
की आळस करुनिया करि बद्ध लोकी ॥८॥
सत्त्वामुळे सौख्य मिळे अपार
तैसा रजापासुन कर्मभार ।
वेष्टूनिया ज्ञान सदैव पाहे
निर्मी प्रमादा तम अर्जुना ! हे ॥९॥
आच्छादुनी रज कधी तमही स्वभावे
देहांत सत्त्व सरसावुनि वृद्धि पावे ।
झांकून सत्व तम की रज फार वाढे
लोपून सत्त्व रज वा तम होय गाढे ॥१०॥
देहाचीया इंद्रिये हीच दारे
त्यांच्या योगे ज्ञान सर्वत्र बारे ।
पार्था ! जेव्हा सुप्रकाशे , प्रमाण
सत्त्वाचेही वाढते खास जाण ॥११॥
आरंभ कर्मी बहु लोभ वित्ती
उद्योग की व्याप अपार चित्ती ।
इच्छा करी नित्य अनेक बुद्धि
झाली रजाची तरि जाण वृद्धि ॥१२॥
पार्था ! तमाची जइ होय वृद्धि
टाकूनिया जाय विवेकशुद्धि ।
उद्योग जातो सगळा लयास
दुर्लक्ष्य की मोह जडे मनास ॥१३॥
जरी सत्व वृद्धीमधे देह टाकी ।
तरी शीघ्र तो जातसे दिव्यलोकी ।
जिथे राहती ब्रम्हवेत्ते सदैव
तयाचे तिथे नेतसे त्यास दैव ॥१४॥
किंवा घडे मृत्यु जरी रजांत
जन्मूनि ये तो तरि कर्मठांत ।
जातो तमोवृद्धित जो निघोनी
तो येतसे घेउनि मूढयोनी ॥१५॥
सत्कर्म जे म्हणति सात्विक ते पुण्य
त्याचे पवित्र फल सात्विक अग्रगण्य ।
जे दुःखदायक असे फल ते रजाचे
अज्ञान ते फल असे सगळे तमाचे ॥१६॥
सत्वामुळे ज्ञान मिळे अपार
तैसा रजापासुन लोभ फार ।
पार्था ! तमापासुन मोह येतो
दुर्लक्ष्य अज्ञान अरास देतो ॥१७॥
जाती सदा सात्विक स्वर्गलोकी
की राहतीराजस मृत्युलोकी ।
दुर्वृत्ति जे तामस लोक नीच
त्यांच्या कपाळांत अधोगतीच ॥१८॥
कर्ता गुणावाचुनि अन्य नाही
आत्मा गुनांच्या परता सदाही ।
द्रष्टा असे जैं बघतो विवेके
तेव्हाच तो मत्स्वरुपासि टेके ॥१९॥
ह्या शारिरीक नर तीन गुणांस मागे
टाकूनि जो सतत ह्या जगतांत वागे ।
त्याला जरा जनन मृत्यु न रोग बाधे
अंती तया परम मोक्षहि नित्य लाधे ॥२०॥
अर्जुन --
होतो प्रभो ! त्रिगुण टाकुनि पार अंगे
तल्लक्षणे तरि कशी मज सर्व सांगे ।
तो आचरे जनि कसा करि काय काय
की कोणता नविन योजितसे उपाय ॥२१॥
भगवान --
अज्ञान की ज्ञान असो तरीही
यो कर्म की द्वेष जयास नाही ।
सोडोनि गेली जरि सर्व त्यास
इच्छी न पार्था ! तरिही तयांस ॥२२॥
राहे उदासीन असा मनाने
नोहे कधी चंचल जो गुणाने ।
कार्ये करीती गुण हे सदाही
जाणूनि राहे न करीच काही ॥२३॥
दुःखे सुखे इष्ट अनिष्ट मान ।
की आत्मनिंदा स्तुति ज्या समान ।
जो आत्मनिष्ठा धरि ज्यास भेंडा
वाटे मनी हेम तसाच धोंडा ॥२४॥
हो शत्रु की मित्र जया समान
की तुल्य ज्याला अपमान मान ।
आरंभ ज्याच्या न शिरे मतीत
त्याला गुणाच्या म्हणती अतीत ॥२५॥
भक्तीत जो अव्यभिचार ठेवी
जो भक्तियोगे मज नित्य सेवी ।
लंघूनि तो तीन गुणांस जातो
की ब्रम्हभावासहि पात्र होतो ॥२६॥
ब्रम्हाचा की अक्षयी मोक्ष त्याचा
ज्याची लोकी शाश्वती धर्म त्याचा ।
एकांताचे सौख्य त्याचाहि वांटा
सर्वांचा ह्या जाण बा ! मीच साठा ॥२७॥
चवदावा अध्याय समाप्त .