श्रीभगवानुवाच
कर्मणा दैवनेत्रेण जन्तुर्देहोपपत्तये ।
स्त्रियाः प्रविष्ट उदरं पुंसो रेतः कणाश्रयः ॥१॥
कललं त्वेकरात्रेण पंचरात्रेण बुदबुदम ।
दशाहेन तु कर्कन्धुः पेश्यण्डं वा ततः परमः ॥२॥
मासेन तु शिरो द्वाभ्यां ब्राह्मडघ्राद्यंघविग्रहः ।
नखलोमास्थिचर्माणि लिंगच्छिद्रोद्भवस्त्रिभिः ॥३॥
चतुर्भिर्धातवः सत्पः पंचभिः क्षुत्तुडुद्भवः ।
षदभिर्जरायुणा वीतः कुक्षी भ्राम्याति दक्षिण ॥४॥
मातुर्जग्धान्नपनाद्यैरेधद्धातुरसम्मते ।
शेते विण्मुत्रयोर्गर्ते स जन्तुर्जन्तुसम्भवे ॥५॥
कृमिभिः क्षतसर्वागः सौकुमार्यात्प्रतिक्षणम ।
मूर्च्छामाप्रोत्युरक्लेशस्तत्रत्र्यैः क्षुधितैर्मुहुः ॥६॥
कटुतीक्ष्णोष्णलवणरुक्षाम्लादिभिरुल्बणैः ।
मातृभुक्तैरुपस्पृष्टः सर्वांगोत्थितवेदनः ॥७॥
उल्बेन संवृतस्तस्मिन्नन्त्रैश्च बहिरावृतः ।
आस्ते कृत्वा शिरः कुक्षौ भुग्नपृष्ठशिरोधरः ॥८॥
अकल्पः स्वांगचेष्टायां शकुन्तं इव पत्र्जरे ।
तत्र लब्धस्मृतिर्दैवात्कर्म जन्मशतोद्भवम ।
स्मरन्दीर्घमनुच्छवास शर्म किं नाम विन्दते ॥९॥
आरभ्य सप्तमान्मासाल्लब्धबोधोऽपि वेपितः ।
नैकत्रास्ते सुतिवातैर्विष्ठाभुरिव सौदरः ॥१०॥
नाथमान ऋषिर्भीतः सप्तवार्धिः कृतात्र्जालिः ।
स्तुवीतं तं विक्लवया वाचा येनोदरेऽर्पितः ॥११॥
जन्तुरुवाच
तस्योपसन्नमवितुं जगदिच्छयात्तनानातनोर्भुवि चलच्चरणारविन्दम ।
सोऽहं व्रजामि शरणं ह्याकुतोभयं मे येनेदृशी गतिरदर्श्यसतोऽनुरुपा ॥१२॥
यस्त्वत्र बद्ध इव कर्माभिरावृतात्मा भुतेन्द्रियाशयमयीमवलम्ब्य मायाम ।
आस्ते विशुद्धमविकारमखण्डबोध मातप्यमानहृदयेऽवसितं नमामि ॥१३॥
यः पंचभुतरचिते रहित शरीर छत्रो यथोन्द्रियगुणार्थचिदात्मकोऽहम ।
तेनाविकुण्ठमहिमानमृषिं तमेनं वन्दे परं प्रकृतिपुरुशयोः पुमांसम \।१४॥
यन्माययोरुगुणकर्मानिबन्धनेऽस्मिन सांसारिके पथ चरंस्तदभिश्रमेण ।
नष्टस्मृतिः पुनरयं प्रवृणीत लोकं युक्त्या कया महदनुग्रहमन्तरेण ॥१५॥
ज्ञानं यदेतददधात्कतमः स देव स्त्रैकालिकं स्थिरचरेष्वनुवर्तितांशः ।
तं जीवकर्मपदवीमनुवर्तमाना स्तापत्रयोपशमनाय वयं भजेम ॥१६॥
देहान्यदेहाविवरे जठराग्निसागृग विण्मुत्रकुपपतितो भृशतत्पदेहः ।
इच्छन्नितो विवसितु गणयन स्वमासान निर्वास्यते कृपणधीर्भगवन कदा नु ॥१७॥
येनेदृशीं गतिमसौ दशमस्य ईश संग्राहितः पुरुदयेन भवादृशेन ।
स्वेनैव तुष्यतु कृतेन स दीननाथः को नाम तत्प्रति विनात्र्जलिमस्य कुर्यात ॥१८॥
पश्यत्ययं धिषणया ननु सप्तवध्रिः शारीरके दमशरीर्यपरः स्वदेहे ।
यत्सृष्टयाऽऽसं तमहं पुरुषं पुराणं पश्ये बहिर्हृदि च चैत्यमिव प्रतीतम ॥१९॥
सोऽहं वसन्नपि विभो बहुदूखवासं गर्भान्न निर्जिगमिषे बहिरन्धकूपे ।
यत्रोपयामुपसर्पति देवमाया मिथ्यामतिर्यदिनु ससृतिचक्रमेतत ॥२०॥
तस्मादहं विगतविक्लव उद्धरिष्य आत्मानमाशुतमसः सुहृदाऽऽत्मनैव ।
भुय़ॊ यथा व्यसनमेतदनेकन्ध्रं मा मे भविष्यदुपसातितविष्णुपादः ॥२१॥
कपिल उवाच
एवं कृतमतिर्गर्भे दशमास्यः स्तुवन्नृषिः ।
सद्यः क्षिपत्यावाचीनं प्रसुत्यै सूतिमारुतः ॥२२॥
तेनावसृष्टः सहसा कृत्वावाक शिर आतुरः ।
विनिष्क्रामति कृच्छ्रेण निरुच्छवासोहस्मृतिः ॥२३॥
पतितो भुव्यसृडमुत्रे विष्ठाभुर्विव चेष्टते ।
रोरुयति गते ज्ञाने विपरीतां गतिं गतः ॥२४॥
परच्छन्दं नं विदुषा पुष्यमाणो जनेन सः ।
अबभिप्रेतमापन्नः प्रत्याख्यातुमनीश्वरः ॥२५॥
शायितोऽशुचिपर्यके जन्तुः स्वेददुषिते ।
नेशः कन्डुयनेऽगंनामसनोत्थानचेष्टने ॥२६॥
तुदन्त्यामत्वचं दंशा मशका मत्कुणादयः ।
रुदन्तं विगतज्ञानं कृमयः कृमिकं यथा ॥२७॥
इत्येवं शैशवं भुक्त्वा दुःखं पौगण्दमेव च ।
अलब्धाभीप्सीतोऽज्ञानादिद्धमन्युः शुचार्पितः ॥२८॥
सह देहेन मानेन वर्धमानेन मन्युना ।
करोति विग्रहं कामी कामिष्वन्ताय चात्मनः ॥२९॥
भुतैः पत्र्चभिरारब्धे देहे देह्राबुधोऽसकृत ।
अहंममेत्यसदग्राह करोति कुमातिर्मातिम ॥३०॥
तदर्थं कुरुते कर्म यद्धद्धो याति संसृतिम ।
योऽनुयाति ददत्क्लेशमविद्याकर्मबन्धनः ॥३१॥
यद्यसद्भिः पथि पुनह शिश्रोदरकृतोद्यमैः ।
आस्थितो रमते जन्तुस्तमो विशाति पुर्ववत ॥३२॥
सत्यं शौचं दया मौनं बुद्धीः श्रीर्हीर्यशः क्षमा ।
शमो दमो भगश्चोति यत्सगंद्याति संक्षयम ॥३३॥
तेष्वशान्तेषु मुढेषु खण्डितात्मस्वाधुषु ।
संगं न कुर्याच्छोच्येषु योषित्क्रीडामृगेषु च ॥३४॥
न तथास्य भवेन्मोहो बन्धश्चान्यप्रसंगतः ।
योषित्संगद्यथा पुंसो यथा तत्सागिसंगातः ॥३५॥
प्रजापतिः स्वां दुहितरं दृष्टवा तद्रुपधर्षितः ।
रोहिद्भुता सोऽन्वधावदृक्षरुपी हतत्रपः ॥३६॥
तत्सृष्टसृष्टेषु को न्वखण्डितधीः पुमान ।
ऋषिं नारायणमृते योषिन्मय्येह मायया ॥३७॥
बल मे पश्य मायायाः स्त्रीमय्या जयिनो दिशाम ।
या करोति पदाक्रान्तान भ्रुविजृम्भेण केवलम ॥३८॥
संग न कुर्यात्प्रदासु जातु योगस्य परं परमारुरुक्षुः ।
मत्सेवया प्रतिलब्धात्मलाभो वदन्ति या निरयद्वारमस्य ॥३९॥
योपयाति शनैर्माया योषिद्देवविनिर्मिता ।
तामीक्षेतात्मनो मृत्यु तृणैः कुपमिवावृतम ॥४०॥
यां मन्यते पतिं मोहान्मन्मायामृषभायतीम ।
स्त्रीत्वं स्त्रीसगंतः प्राप्तो वित्तापत्यगृहप्रदम ॥४१॥
तामात्मनो विजानीयात्पत्यपत्यगृहात्मकम ।
दैवोपसादितं मृत्युं मृगयोर्गायनं यथा ॥४२॥
देहेन जीवभुतेन लोकाल्लोकमनुव्रजन ।
भुत्र्जान एव कर्माणि करोत्यविरतं पुमान ॥४३॥
जीवो ह्यास्यानुगो देहो भुतेन्द्रियमनोमयः ।
तन्निरोधोऽस्य मरणमाविर्भावस्तु सम्भवः ॥४४॥
द्रव्योपलब्धिस्थानस्य द्रव्योक्षायोग्यता यदा ।
तत्पत्र्चत्वमहंमानादुप्तत्तिर्द्र्व्यदर्शनम ॥४५॥
यथाक्ष्णोर्द्रव्यावयवदर्शनायोग्यता यदा ।
तदैव च क्षुषो द्रष्टर्द्रष्टुत्वायोग्यतानयोः ॥४६॥
तस्मान्न कर्यः सन्त्रसो न कार्पण्य नं सम्भ्रमः ।
बुदध्वा जीवगतिं धीरो मुक्तसंगश्चरेदिह ॥४७॥
सम्यग्दर्शनया बुद्धया योगवैरग्ययुक्तया ।
मायाविरचिते लोके चरेन्न्यस्य कलेवरम ॥४८॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्या संहितायां तृतीयस्कन्धे कापिलेयोपाख्याने कर्मविपाको नाम एकत्रिंशोऽध्यायः ॥३०॥