अध्याय १ ला - श्लोक ४८ ते ५०

निर्बंधं तस्य तं ज्ञात्वा विचिन्त्यानकदुंदुभिः । प्रपतं कालं प्रैव्योढुमिदं तत्रान्वपद्यत ॥४८॥

व्याघ्रवदनीं पडतां धेनु । जैसा कळवळी सज्जन । काळपाशीं आकर्षण । होतां प्राण ज्यापरी ॥७६५॥
जैशी त्रिदोषांची बाधा । मानूं नेदी दिव्यौषधा । तैसा वसुदेवाचिया बोधा । कंस निर्बंधा न संडी ॥६६॥
जाणोनि त्याचा तो निर्बंध । वसुदेव पावला परम खेद । धैर्य धरूनि सावध । हृदयीं विषद विचारी ॥६७॥
धैर्य पुरुषाचें स्वरूप । धैर्यें शमे पापताप । धैर्य विपत्तीचा लोप पुण्यप्रताप प्रकाशें ॥६८॥
धैर्य सद्गुणा अधिष्ठान । धैर्य यज्ञाचें भूषण । धैर्य मोक्षाचें साधन । धैर्यहीन दरिद्री ॥६९॥
धैर्यपद नाहीं मुळीं । वृथा न म्हणावी वाचाळी । वसुदेवाचेच जन्मकाळीं । पिटिली टाळी सुरवरीं ॥७७०॥
आनकदुंदुभीचा घोष । करूनि देवीं मानिला तोष । तोचि एथ नामविशेष । धैर्ययशसूचक ॥७१॥
महाभागपदव्याख्यानें । पूर्वीं कथिलीं जीं लक्षणें । तितुकीं सिंहावलोकनें । विचक्षणें जाणावीं ॥७२॥
हेचि श्रवणाची सामग्री । आस्था असावी अंतरीं । स्वास्थ्य असावें शरीरीं । प्रज्ञा तिसरी परमार्थीं ॥७३॥
प्रकाश असावा गुरूपदिष्ट । धारणा असावी अंतर्निष्ठ । पंचलक्षणीं श्रवण पुष्ट । कीजे यथेष्ट सच्छास्त्रीं ॥७४॥
सिंहावलोक वक्ष्यमाण । उपमा रूपक विशेषण । उपक्रमोपसंहरण । हे सप्त गुण उभयांसी ॥७७५॥
पूर्वपीठिका लापनिका । प्रश्नपरिहार आर्षेका । लालित्य रसोत्पत्ति भूमिका । प्रस्तावना प्रशंसा ॥७६॥
प्रमेय प्रगल्भ अलंकार । गूढरहस्य ध्वनितोद्गार । अतिशयोक्ति सारासार । तारतम्य व्यंग्योक्ति ॥७७॥
कुलकें आणि कलापकें । पारंपर्योक्ति युग्मकें । संमति कक्ष कूटवाक्यें । उपहासकें अविरोधी ॥७८॥
इत्यादि गुणीं अलंकृत । श्रोते व्यक्ते मिळती जेथ । तेथ महत्त्व पावे ग्रंथ । बोधे यथार्थ अबलांसि ॥७९॥
नातरी हीनवरा राणी । अलंकारिली वस्त्राभरणीं । उपहासिजे सकळ जनीं । तैसें श्रवणीं गौरव ॥७८०॥
तथापि ते जरी पतिव्रता । तरी नरका जाय उपहासितां । तैशी भाविकां कृष्णकथा । सेव्य यथार्थ दुभेल ॥८१॥
नेणतां केलें अमृतपान । परि तें करील आपुला गुण । ध्रुवासि भेटल्या भगवान । ब्रह्मज्ञान न वंची ॥८२॥
तैसें आबालसुबोधजन । भावें करिती श्रवणपठण । कृष्णकथेचें महिमान । पूर्णज्ञान त्यां होय ॥८३॥
कृष्णकथेचा श्रोता वक्ता । पावे कैवल्य तत्त्वता । कथा प्रियकर भगवंता । होय तिष्ठता कीर्तनीं ॥८४॥
जेथ स्वामी तेथ लक्ष्मी । सिद्धि तिष्ठती अभीष्टकामीं । एवं सर्व संपत्ति उपक्रमीं । निष्कामकामी हरिकथा ॥७८५॥
असो कंसाचा निर्बंध । जाणोनि वसुदेव प्रबुद्ध । धैर्य धरूनि सावध । हृदयीं विविध विचारी ॥८६॥
मूर्ख जैसें पडिलें गळां । त्यासिं प्रबुद्ध गोंवी खेळा । तैसें प्रलोभें या खळा । आजिच्या काळा निवारूं ॥८७॥
जेणें देवकीचा मृत्यु टळे । कंसासि स्नेहभाव कळे । तें हें वसुदेवें भूपाळें । प्रज्ञाबळें योजिलें ॥८८॥
ऐकें परीक्षिती साचार । वसुदेव बुद्धीचा सागर । तेणें केला जो विचार । तो प्रकार अवधारीं ॥८९॥
प्राप्त झालिया संकट । धैर्यविचारें वारिती श्रेष्ठ । काल मृत्यूहूनी कनिष्ठ । हा पापिष्ट दुरात्मा ॥७९०॥
अदृष्ट झालिया विपरीत । अमृतेंचि राहूसि मृत्य । सानुकूल तैं सागरांत । राजा दशरथ वांचला ॥९१॥
कंस पूर्वीं हा स्नेहाळ । आतां प्रत्यक्ष भासे काळ । देवकीचा अंतकाळ । म्हणे केवळ हा वाटे ॥९२॥

मृत्युर्बुद्धिमताऽपोह्यो यावद्बुद्धिबलोदयम् । यद्यसौ न निवर्तेत नापराधोऽस्ति देहिनः ॥४९॥

बुद्धिमंत जो जो प्राणी । तेणें मृत्युनिवारणीं । आलस्य सहसा न कीजे यत्नीं । चक्रपाणिप्रसादें ॥९३॥
जितुका बुद्धिमंता विचार स्फुरे । तितुका प्रयत्न कीजे धीरें । सहसा होऊनि घाबिरें । नेत्रद्वारें न लवावीं ॥९४॥
जेव्हां बुद्धीचें बळ खुटे । तेव्हां लागे मृत्युवाटे । बुद्धि स्फुरे तो तत्काल सुटे । मृत्युमुखवटें पावतां ॥७९५॥
बुद्धिस्फुरणासि कारण । सदा स्मरावा श्रीभगवान । तेणें निरसे महाविघ्न । आनंदघन सहजेंचि ॥९६॥
कृष्णावताराचें मूळ । तो हा वसुदेव केवळ । म्हणोनि तो स्मरणशीळ । चिंती घननीळ सर्वदा ॥९७॥
तेणें बुद्धीचा प्रकाश । हृदयीं नांदें हृषीकेश । काय विचार स्फुरला त्यास । तो विशेष अवधारीं ॥९८॥
अथवा कोणी एक प्राणी । मृत्यु चुकवितां पावें मरणीं । तरी ते ईश्वराची अलोट करणी । दोष कोणी न ठेविती ॥९९॥
बुद्धिबळें टाळितां काळ । जरी तो भक्षील तत्काळ । तरी ते त्याची काळवेळ । अपराध केवळ त्या नाहीं ॥८००॥
देवकी अनाथ केवळ । कंस इचा प्रत्यक्ष काळ । मज होतांचि उपेक्षाशीळ । हा तत्काळ वधील ॥१॥
मी एकला निःशस्त्र रथीं । हा तंव रथाचा सारथि । स्नेहसंभ्रमें मिरवितां पथीं । ये अनर्थी प्रवर्त्तला ॥२॥
यासि करितां क्रोधवळ । इचें छेदील कंठनाळ । मज हंसतील लोक सकळ । बुद्धिविकळ म्हणोनि ॥३॥
निवारावया लोकापवाद । एक विचार सुचला विशद । तो करूनि पाहों प्राणप्रद । श्रीगोविंद निर्वाणीं ॥४॥

प्रदाय मृत्यये पुत्रान्मोचये कृपणामिमाम् । सुता मे यदि जोयेरन्मृत्युर्वा न म्रियेत चेत् ॥५०॥

देवकीचा अष्टम कुमार । करीर कंसाचा संहार । हा ऐकोनि गगनोच्चार । धाक थोर कंसासि ॥८०५॥
तरी इचे पोटीं होती सुत । कंसा ओपीन ते समस्त । आजिचा इचा चुकवीन घात । हा वृत्तांत विचारी ॥६॥
गर्भ देणें काळाहातीं । हेही लोकीं अपख्याती । परंतु एथ एक युक्ति । शौरी चित्तीं विचारी ॥७॥
शुभ ते शीघ्र आचरावें । अशुभीं कालहरण करावें । कृपा केलिया वासुदेवें । विपरीताचें सुपरीत ॥८॥
पुत्र देवकीस होती । तंव कंसचि पावला मृति । तरी विघ्नाची झाली शांति । दोषनिवृत्ति अनायासें ॥९॥
देवकीउदरीं माझे सुत । कंस करी त्यांचा घात । तेव्हां होणार बळिवंत । आजिचा मृत्यु चूकला ॥८१०॥
पुत्र होईल देवकीपोटीं । तंववरी वांचेल कंस कपटी । तरी हे आकाशवाणीची गोठी । कदा खोटी हों नेणे ॥११॥