सार्थ लघुवाक्यवृत्ती - ओव्या २१०१ ते २१५०

कीं बाधक काय आनंदीं बुद्धीचा जों काल उद्भव न होतां ।
एक स्फूर्ति मात्र असे आंतौता । तेचि मायादेवी स्वस्वरूपा वरुता ।
भासली असे तया स्फूर्तिचे दोन प्रकार । जाणीव नेणीव निरंतर ।
विद्या नामें जाणतें होणार । अविद्यास्वरूप नेणीव ॥२॥
ऐशिया विद्या अविद्या दोन । त्यांत प्रतिबिंबित जीवेशान ।
विद्येसह ईश निमित्त कारण । उपादान जीव अविद्या ॥३॥
बुद्धीपासून देहापर्यंत । जें जग कार्यरूपें समस्त ।
जीवही कार्यरूपीं विशेष भासत । स्वप्नीं कीं जागृतीं ॥४॥
परी सुषुप्तीमाजींही कारणरूपीं । जीवत्व असे नेणीव संकल्पीं ।
आणि ईश्र्वर निमित्तमात्र विक्षेपीं । तो कार्यांत नये ॥५॥
कार्यांत न ये म्हणोनि निमित्त । जो उद्भव स्थिति लया आंत ।
जो उपादान कारण समस्तांत । हा निर्णयचि असे ॥६॥
असो ऐसा आनंमय । या पांचांचा येथें अन्वय ।
परी मुख्य बाधकत्वाचा अपाय । ते अविद्या नेणीव ॥७॥
स्वस्वरूपाचें न कळणें । हेंचि कोशनामें आच्छादन ।
येर विद्या माया जीवेशान । हेही विकाररूपी ॥८॥
मुख्य मूळ मायाच विकारी । जे न होऊन जाहली निर्विकारी ।
अविद्या स्वरूपा आच्छादन करी ।
विद्या उभारी जगकार्य ईश अलिप्तत्वें प्रेरक ।
जीव सुखदुःखाचा भागी एक । एवं मायेसहित हें पंचक ।
बाधक विकारी ॥२११०॥
या कोशाचे शिर प्रिय । मोद दक्षिण पक्ष होय ।
प्रमोदा बोलिली सुखमय । पक्ष उत्तर ॥११॥
आनंद आत्मा जो चवथा । तोही स्थापिला असे सर्वथा ।
आत्मा ब्रह्मघनाही समर्था । पुच्छत्वीं प्रतिष्ठिलें ॥१२॥
बुद्धीचा बहिर्व्यापार सरता । विश्रांति घ्यावया परतता ।
प्रथम वासनेसी सुखाकारता । तेंचि प्रिय या कोशीं ॥१३॥
पुढें बुद्धीचा तरंग मावळे । तेव्हां सुखाकारता उफाळे ।
तो मोदनामें सुषुप्ति काळें । दुजें अंग ॥१४॥
जेव्हां घन सुषुप्ति लागे । तेव्हां प्रमोदाकार होय अंगें ।
गाढ सुषुप्तीचिया प्रसंगें । तो आनंद आत्मा ॥१५॥
हा आनंद आत्मा म्हणितला । परी ब्रह्म आत्मा न जाय स्थापिला ।
पांच अंगांचा पक्षी जो वर्णिला ।
त्याचा आत्मा असो प्रिय अथवा मोद । प्रमोद किंवा आनंद ।
हे चारी सुखाचे स्वाद । नेणीवरूप वृत्तीचे ॥१७॥
एक सुख एक करी ग्रहण । हेचि त्रिपुटी अन्यथात्वें पूर्ण ।
ते यथार्थ नव्हे सुखैकघन । उद्भवणें नाश जया ॥१८॥
हेही चारी जेथून जाहले । आणि मायादि पंचक उद्भवलें ।
हेंही सर्व जाहल्यांत आलें । तीं तीं भूतें दृश्यापरी ॥१९॥
हे जया अधिष्ठानीं निर्माण । तें अविनाश ब्रह्म सच्चिद्घन ।
जें पुच्छत्वें केलेंसे स्थापन । तें ब्रह्म आत्मा स्वयें ॥२०॥
श्रुतीचा भाव अधिष्ठानावरी । कीं ब्रह्मतत्त्वीं ईशादि तृणांत सारी ।
परी आनंदमयापासूनी निर्धारी ।
सर्व जाहलें बोलिली परी हें बोलणें वाउगेंचि ।
जैशी योजना चहूं कोशांची । विचारणा पाहिली अधिकाराची ।
परी तात्पर्य पुच्छत्त्वीं ॥२२॥
चार नामा कल्पिलें वाउगें । तैसेंचि ब्रह्म पुच्छ म्हणोनि सांगे ।
परी तें सत्यत्वें कोठें अंगें । मा पुच्छ नाम प्रतिष्ठे ॥२३॥
तें कार्य ना नव्हे कारण । निमित्त ना नसे उपादान ।
सहजीं सत्य एक अधिष्ठान । मायादि भ्रमासी ॥२३॥
सत्य अधिष्ठानेंविण । भ्रमासी नव्हेंचि उद्भवन ।
हें श्रुतीनें यथार्थ जाणून । म्हणे जेथून सर्व जाहलें ॥२५॥
सर्व म्हणजे हे बत्तीस । जे सांगोपांग पंचकोश ।
यात अधिष्ठानत्वें जें अविनाश । ते एक विलक्षण चिति ॥२६॥
ऐसें श्रुतीचें तात्पर्य । एक चिद्रूप ब्रह्म आत्मा निश्चय ।
येर हे बत्तीस सह आनंदमय । सर्व भूतांत आले ॥२७॥
जैसें अन्न प्राण मन विज्ञान । पांच पांच अंगे भिन्न भिन्न ।
अनात्मजात सांडिलें निरसोन ।
तेवींच त्यागावें वृत्यानंद स्फूर्ति विद्या अविद्या जीव शीव ।
हे पांचही विकारी स्वभाव । जाहलें तें भूतरूप स्वयमेव ।
अनात्मत्वें निरसिजे या पंचका कोश अभिधान ।
जे प्रिय मोदादि पांच लक्षण । यांत चारी अनात्मत्वें निरसोन ।
उरें ते पाचवें ब्रम्ह तेंचि अवधी दोष निजसार ।
याहून निषेधिलें सर्व हे येर । तस्मात् साधकें साधावें दृढतर ।
ब्रह्म आत्मा हा निश्चय हा निश्चय अभ्यासें खलावा ।
अन्ये अत्म्याचा निरसिजे गोवा । तोचि पुढे बोलिजेल आघवा ।
परी येथें निवडिले मनोमयीं नुसधा उपदेश ।
विज्ञानमयीं साधन अभ्यास । तैसाचि आनंदमयीं निदिध्यास ।
चारी निरसे तों करावा सर्वांची प्रीति आपणाकरितां ।
त्यांतही देहादि विज्ञानांत त्यागितां । केवळ उरे स्फुरद्रूपता ।
ते प्रियता पहिली मग सर्पपणाचें भान विरे ।
एक स्वकीयत्वचि वृत्तीसी स्फुरे । तया मोद नाम हें साचोकारें ।
ओळखावें साधकें पुढें कृतकृत्यता जे वाटे ।
तेणें सुखाचा समूह लोटे । त्या नांव प्रमोद वाउगा दाटे ।
वृत्यानंदात्मक ॥३६॥
तो वृत्यानंद सर्व ओसरे । निवृत्तिरूपें सुख सुखी थारे ।
तेंचि जाणावें सामान्य निर्धारें । आनंद अंग चवथें ॥३७॥
तेथें सुखैकगोचर सामान्य वृत्ति । त्रिपुटीरूप सहज असती ।
म्हणूनि हे मावळेल जै स्फूर्ति ।
तेंचि ब्रह्म पुच्छा प्रतिष्ठा अगा हे सुमति रविदत्ता ।
सावध अससी कीं चित्ता । पंचकोशिविवेचन हें तत्वतां ।
येथें सांग केलें ॥३९॥
ऐसाचि अभ्यास वृत्तीनें करावा । तो पुढें अनुक्रमें बोलिजे बरवा ।
परी अनात्म्याचा निवडिला गोंवा । मुख्य आत्मा ब्रह्म एक ॥४०॥
येथें पंचकोश विवेचितां । शंका मानील कोणी चित्ता ।
कीं श्र्लोकपदीं हें कांहीं नसतां । अप्रासंगिक बोलिलें ॥४१॥
तरी पहावें विचारून । श्र्लोकार्थाचेंचि निरूपण ।
ध्वनितार्थरूपें केलें कथन । प्रसंगानुसार ॥४२॥
रूपाहून चिति जे वेगळी । तेचि कीं बत्तिसांहून निराळी ।
पंचकोशात्मक बत्तीस हे सकळी ।
रूपात्मक असती पांच भूतें पांच खाणीं ।
ऐशीं दहा रूपें जड मिळोनि । अन्नमयचि बोलिजे वाणी ।
याहून भिन्न ते चिती ॥४४॥
पंचप्राण पंचकर्मेंद्रिय । या दहा तत्त्वांचा समुदाय ।
याचीं नांवें कोश प्राणमय । याहून भिन्न ते चिती ॥४५॥
ज्ञानेंद्रियपंचक एक मन । या साहांसी मनोमय अभिधान ।
तेवींच बुद्धि तो कोश विज्ञान । या साताहुन भिन्न चिती ॥४६॥
स्फूर्ति विद्या अविद्या जीवेश । या पांचा नाम आनंदकोश ।
याहून विलक्षण तो चिदंश ।
आत्मा ब्रह्म एकरस एवं दहा दहा मिळतां वीस ।
त्यांत सात घालितां सत्तावीस । पुढें पांचांसहित होती बत्तीस ।
एवं पंचक्रोश रूपात्मक ॥४८॥
या इतुकियांचेही रूपाहुनी । चित्प्रभा वेगळी पूर्णपणीं ।
तस्मात् श्र्लोकपदाचेचि व्याख्यानीं । असे विवेचन ॥४९॥
जैसें रूपाहून चिद्रूप निवडिलें । अर्थात् पंचकोश विवेचन जाहलें ।
तैसेंचि गुणदोषांहून भिन्न जें संचलें । येथें सुचलें तें बोलूं ॥५०॥