सार्थ लघुवाक्यवृत्ती - ओव्या १४५१ ते १५००

घटामाजीं मृत्तिका येत । तेवीं उपादानत्वें जीव बुद्धींत ।
कुल्लाळ घटाहून भिन्न राहत । तेवीं भिन्न राहे ईश ॥५१॥
विद्या जरी बुद्धींत प्रवेशे । परी ईशत्व न ये जीवसहवासें ।
अथवा विद्यासह ईश प्रतिभासे । तरी तो परिणाम ॥५२॥
प्रेरणाकार्य ईशासी जोंवरी । ईशही सरूप सनाम तोंवरी ।
तें कार्य नसतां नाम ईश्र्वरीं । कोठें उरे ॥५३॥
बुद्धीमाजीं जरी येता । प्रेरणाकार्या होय त्यागिता ।
तैसाचि सुषुप्तिकाळ होतां । ईश सकार्य नाम सांडी ॥५४॥
जीव जैसा अज्ञानगर्भी उरे । तैसेंचि आनंदकोशीं ईशत्व स्थिरे ।
विज्ञानात्मा जीवा नाम वारे । प्रज्ञानात्मा ईश ॥५५॥
हे दोन्ही कारणात्मा शुद्ध । त्यांतचि मिळून राहती अभेद ।
जेव्हां प्रवृत्तीचा उभारा विशद । तेव्हां दोघे उद्भवती ॥५६॥
जीवाच्या प्रारब्धदशेचा उभारा । तेव्हां बुद्धियोगें ये जागरा ।
तयाचा प्रेरक ईश हा खरा । तितुक्या विक्षेपकाळीं ॥५७॥
पुन्हा बुद्धीचे तरंग नाना । होत असती जे क्षणाक्षणां ।
तेही ईश्र्वराची प्रेरणा । परी ते विकार जीवाचे ॥५८॥
तूं म्हणसी तो अंतर्यामीं । ओळखीस न ये अनुक्रमीं ।
तरी तो अतिसूक्ष्म सुखधामीं । आहाच पाहतां न कळे ॥५९॥
पटामाजीं तंतु ओळखितां । प्रतीतीस येत असे तत्त्वतां ।
परी तंतूचे अंतरीं अंशु असतां । स्थूळदृष्टी दिसेना ॥६०॥
तैसा बुद्धीचा आभास कळों येतो । परी विद्याप्रतिबिंबीं कळेना तो ।
तोही सूक्ष्म अनुभवा कळतो ।
अंशु सूक्ष्मदृष्टी जेवीं पहा पहा बुद्धीविण जीव ।
जो नुसधा अविद्यात्मक भाव । तयाचाही नव्हे अनुभव । बहिर्मुखत्वें ॥६२॥
बुद्धिअभावीं जीव दिसेना । मा ईश कैसा ये अनुमाना ।
न कळे म्हणून न करावी कल्पना । जीवेश अभावाची ॥६३॥
बुद्धि उद्भवे आणि नासे । परी विद्याअविद्यात्मक वृत्ति न नासे ।
त्या दोहींमाजीं असताचि असे । जीवत्व ईशत्व ॥६४॥
तस्मात् जयासी पहावें वाटे । तेणें अंतर्मुख व्हावें नेटे ।
विशेष बुद्धीचा तरंग नुठे । तेव्हां वृत्ति अनुभवावी ॥६५॥
या वृत्तींत कळणें न कळणें । दोन्हीही असती समानें ।
तेचि विद्याअविद्येचीं लक्षणें । आवरण विक्षेरूपें ॥६६॥
जया अधिष्ठानीं वृत्तिं । उद्भवली तया होती नेणती ।
जाणूं लागे चंचल स्फूर्ति । सहित कार्य जें जें ॥६७॥
स्फूर्तिसी जाणे तेचि विद्या । येर न जाणे ते अविद्या ।
ह्या दोन्हीं समजाच्या आद्या । सूक्ष्मदृष्टी ॥६८॥
यांत चिद्रूप ज्ञानाऐसें । ज्ञान स्फूरे जे मिथ्या आभासें ।
तेंचि जीवेश जाणावें अभ्सासें । तेव्हां कळती ॥६९॥
परी त्यांतही मुख्य बिंबात्मा । सामान्यत्वें ज्ञानघन आत्मा ।
तोचि जाणावा कारणात्मा । त्याहून भिन्न हे दोन्ही ॥७०॥
तो ब्रह्मप्रत्यगात्मा ज्ञानघन । ब्रह्मादि तृणांत अविच्छिन्न ।
जो स्वप्रकाशें भासवी संपूर्ण । आणि लयही जाणे ॥७१॥
जो या श्र्लोकीं निरोपिला । रूपादिसह बुद्धि व्यापाराला ।
बुद्धि आणि निर्विकल्प वृत्तीला । सहज प्रकाशी ॥७२॥
अविद्याविद्या जीवशीव । निर्माण तितुकें प्रकाशी सर्व ।
याहून प्रतिबिंबित जो स्वभाव । जीवेशांचा भिन्न ॥७३॥
जैसा सूर्य भिंती अंगणें घरें । घट जळ प्रतिबिंबादि सारें ।
एकदांचि प्रकाशी साचोकारें । तैसा आत्मा प्रकाशी ॥७४॥
घटजळीं जो बिंबला । तो सूर्याहून वेगळा जाहला ।
तैसा आभासरूपें वृत्तींत उमटला । तो स्वरूपाहून भिन्न ॥७५॥
वृत्तीचा उगाच चंचळपणा । त्यांत जाणिवेची बिंबित लक्षणा ।
येक चिद्रुपाचा व्यापकपणा । एवं दोन्हीही सत्यमिथ्या सत्य तो व्यापक बिंबात्मा ।
मिथ्या तो प्रतिबिंब अनात्मा ।
हे दोन्ही जो निवडी महात्मा । विचारदृष्टीनें ॥७७॥
मिथ्यात्वें मिथ्याचा करी त्याग । सत्य तें सत्य होय अंगें ।
परी दोन्हीही समजावें अध्यंग । सत्य आणि आभास ॥७८॥
सूर्यदृष्टांती जळीं व्यापकता । नसे म्हणून न ये सभ्यता ।
परी सत्यमिथ्या चिदाभासता । निवडून गेली ॥७९॥
आतां वृत्तींतचि येक प्रतिबिंब । दुसरें व्यापकत्वें चिद्रुप स्वयंभ ।
हें स्पष्ट कळावें सुलभ । ऐसा दृष्टांत देऊं ॥१४८०॥
घटीं जल घालितां भासत । आकाशापरी आभास दिसत ।
दुसरें शुद्ध गगन सर्व घटांत । न दिसतां व्यापून असे ॥८१॥
व्यापलें तें जला आदि अंती । आहे तैसें असे निश्चितीं ।
तैस स्फूर्तींत व्यापक जो चिन्मूर्ति । वृत्ति अभावीं सत्य ॥८२॥
जलाभास जल तोंवरी दिसे । जल नसतां भासकता नासे ।
तेवीं वृत्तींत प्रतिबिंबरूप भासे । तें नासे वृत्तीसर्वे ॥८३॥
जें वृत्तिबुद्धींत प्रतिबिंबलें । चिद्रूपा ऐसे उगेंच भासलें ।
तया मिथ्यासी नाम ठेविलें । जीवेश दोन ॥८४॥
येक विकल्प दोष गुणाचा । करितो जीव बुद्धिगत साचा ।
दुजा प्रेरकजीवाचे कर्माचा । नुसते वृत्तीचा आभास ॥८५॥
असो जीवें केलें तें जीवनिर्मित । ईशें केलें तें ईश्र्वरद्वैत
इतुकेंही कार्यरूप जगत । आणि जीवेश कारण ॥८६॥
इतुकियाही दृश्यभासाहून । स्वप्रकाश ब्रह्म आत्मा ज्ञानघन ।
वेगळा असे सर्वात असून । निर्विकारें असंग ॥८७॥
जैसें घटजळीं असोन गगन । सर्वांवेगळें व्यापकपण ।
जळाचे विकार अनान । न स्पर्शती तया ॥८८॥
तैसेंचि सर्व जग जीवेशसाहित । चंचळ जड दृश्य भास समस्त ।
इतुकियांमाजींही चित्प्रभा व्याप्त ।
परी वेगळी सर्वांहूनी तेंचि आतां पुढील श्र्लोकीं । विवेचना कीजे निकी ।
येथें सावधान असावें साधकीं । यया निरूपणीं ॥१४९०॥
सर्व मागील आलोढून आलें । निरूपण जितुकें होऊन गेलें ।
सर्व पदार्थमात्र निवडले । तिनुकाही अनुवाद येथें ॥९१॥
तस्मात् अतितर सावधान । सांग घडत असे विवेचन ।
अनात्मजात निरसून । आत्मत्वें आत्मा भेटे ॥९२॥
रुपाच्च गुणदोषाभ्यां विविक्ता केवलाचितिः ।
सैवानुवर्तते रुप रसदीनां विकल्पने ॥८॥
रूपाहून गुणदोषांहूनी । वेगळी चित्प्रभा सर्वां भासउनी ।
तेचि व्यापक असे सर्वांलागुनी । रूपरसादि विकल्पासह रूपाहून वेगळे म्हणितलें ।
ईशनिर्मित तितुकेंही आलें ।
रूप येक उपलक्षण केलें । परी ईश द्वैताहुनीं भिन्न ॥९४॥
गुणदोष म्हणजे जीवें केलें । जितुकें कल्पून भोग्या आणिलें ।
तितुकियाहूनही चिद्रूप संचलें । विकारलें नाहीं ॥९५॥
तेंचि व्यापून सर्वा असे । पदार्थमात्र त्याहून न दिसे ।
घटीं कीं जलीं आकाश जैसें । तेवीं रसादि विकल्पीं ॥९६॥
हेंचि आता प्रांजळ करूं । पदार्थमात्र विवेचनें विवरूं ।
ध्वनितार्थें कळावया निर्धारू । व्यतिरेक अन्वयाचा ॥९७॥
रूप म्हणजे आदिकरून । पंचविषयात्मक संपूर्ण ।
या पांचांपरता पदार्थ अन्य । त्रिभुवनीं नाहीं ॥९८॥
रूप तितुकें ईशनिर्मित । जडचंचलादि समस्त ।
एक रूपाचा करितां संकेत । नाम वेगळे घेणें नको ॥९९॥
नामरूप तितुकी माया । आदिकरून तृणांत कार्या ।
व्यापून चित्प्रभा जे अद्वया । सर्वां ऐशी नव्हे ॥१५००॥