रघुवंश - तृतीय: सर्ग:

महाकवी कालिदासाने ’रघुवंश’ या महाकाव्यातील एकोणीस भागात राजा दिलीप, त्याचा पुत्र रघु, रघुचा पुत्र अज, अजचा पुत्र दशरथ, दशरथाचा पुत्र राम आणि त्याचे पुत्र लव आणि कुश यांचे चरित्र वर्णन केले आहे.


अथेप्सितं भर्तुरूपस्थितोदयं सखीजनोद्वीक्षणकौमुदीमुखम् ।

निदानमिक्ष्वाकुकुलस्य संतते: सुदक्षिणा दौहृदलक्षणं दधौ ॥१॥

शरीरसादादसमग्रभूषणा मुखेन सालक्ष्यत लोध्रपाण्डुना ।

तनुप्रकाशेन विचेयतारका प्रभातकल्पा शशिनेव शर्वरी ॥२॥

तदाननं मृत्सुरभि क्षितीश्वरो रहस्युपाघ्राय न तृप्तिमाययौ ।

करीव सिक्तं पृषतै: पयोमुचां शुचिव्यपाये वनराजिपल्वलम् ॥३॥

दिवं मरूत्वानिव भोक्ष्यते भुवं दिगन्तविश्रान्तरथो हि तत्सुत: ।

अतोऽभिलाषे प्रथमं तथाविधे मनो बबन्धान्यरसान्विलङ्घ्य सा ॥४॥

न मे ह्रिया शंसति किंचिदीप्सितं स्पृहावती वस्तुषु केषु मागधी ।

इति स्म पृच्छत्यनुवेलमादृत: प्रियासखी,त्तरकोसलेश्वर: ॥५॥

उपेत्य सा दोहददु:खशीलतां यदेव वव्रे तदपश्यदाहृतम् ।

न हीष्टमस्य त्रिदिवेऽपि भूपतेरभूदनासाद्यमधिज्यधन्वन: ॥६॥

क्रमेण निस्तीर्य च दोहदव्यथां प्रचीयमानावयवा रराज सा ।

पुराणपत्रापगमादनन्तरं लतेव संनद्धमनोज्ञपल्लवा ॥७॥

दिनेषु गच्छत्सु नितान्तपीवरं तदीयमानीलमुखं स्तनद्वयम् ।

तिरश्चकार भ्रमराभिनीलयो: सुजातयो: पङ्कजकोशयो: श्रियम् ॥८॥

निधानगर्भामिव सागराम्बरां शमीमिवाभ्यन्तरलीनपावकाम् ।

नदीमिवान्त:सलिलां सरस्वतीं नृप: ससत्वां महिषीममन्यत ॥९॥

प्रियानुरागस्य मन: समुन्नतेर्भुजार्जितानां च दिगन्तसंपदाम् ।

यथाक्रमं पुंसवनादिका: क्रिया धृतेश्च धीर: सदृशीव्र्यधत्त स: ॥१०॥

सुरेन्द्रमात्राश्रितगर्भगौरवात्प्रयत्नमुक्तासनया गृहागत: ।

तयोपचाराञ्जलिखिन्नहस्तया ननन्द पारिप्लवनेत्रया नृप: ॥११॥

कुमारभृत्याकुशलैरनुष्ठिते भिषग्भिराप्तैरथ गर्भभर्मणि ।

पति: प्रतीत: प्रसवोन्मुखीं प्रियां ददर्श काले दिवमभ्रितामिव ॥१२॥

ग्रहैस्तत: पञ्चभिरूच्चसंस्थितैरसूर्यगै: सूचितभाग्यसंपदम् ।

असूत पुत्रं समये शचीसमा त्रिसाधना शक्तिरिवार्थमक्षयम् ॥१३॥

दिश: प्रसेदुर्मरूतो ववु: सुखा: प्रदक्षिणार्चिर्हविरग्निराददे ।

बभूव सर्वं शुभशंसि तत्क्षणं भवो हि लोकाभ्युदयाय तादृशाम् ॥१४॥

अरिष्टशय्यां परितो विसारिणा सुजन्मनस्तस्य निजेन तेजसा ।

निशीथदीपा: सहसा हतत्विषो बभूवुरालेख्यसमर्पिता इव ॥१५॥

जनाय शुद्धान्तचराय शंसते कुमारजन्मामृतसंमिताक्षरम् ।

आदेयमासीत्त्रयमेव भूपते: शशिप्रभं छत्रमुभे च चामरे ॥१६॥

निवातद्मस्तिमितेन चक्षुषा नृपस्य कान्तं पिबत: सुताननम् ।

महोदधे: पूर इवेन्दुदर्शनाद्गुरूः प्रहर्ष: प्रबभूव नात्मनि ॥१७॥

स जातकर्मण्यखिले तपस्विना तपोवनादेत्य पुरोधसा कृते ।

दिलीपसूनुर्मणिराकरो»व: प्रयुक्तसंस्कार इवाधिकं बभौ ॥१८॥

सुखश्रवा मङ्गलतूर्यनिस्वना: प्रमोदनृत्यै: सह वारयोषिताम्।

न केवलं सद्मनि मागधीपते: पथि व्यजृम्भन्त दिवौकसामपि ॥१९॥

न संयतस्तस्य बभूव रक्षितुर्विसर्जयेद्यं सुतजन्महर्षित: ।

ऋणाभिधानात्स्वयमेव केवलं तदा पितäणां मुमुचे स बन्धनात् ॥२०॥

श्रुतस्य यायादयमन्तमर्भक: तथा परेषां युधि चेति पार्थिव: ।

अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थविच्चकार नाम्ना रघुमात्मसम्भवम् ॥२१॥

पितु: प्रयत्नात्स समग्रसंपद: शुभै: शरीरावयवैर्दिने दिने ।

पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमा: ॥२२॥

उमावृषाङ्कौ शरजन्मना यथा यथा जयन्तेन शचीपुरन्दरौ ।

तथा नृप: सा च सुतेन मागधी ननन्दतुस्तत्सदृशेन तत्समौ ॥२३॥

रथाङ्कनाम्नोरिव भावबन्धनं बभूव यत्प्रेम परस्पराश्रयम् ।

विभक्तमप्येकसुतेन तत्तयो: परस्परस्योपरि पर्यचीयत ॥२४॥

उवाच धात्र्या प्रथमोदितं वचो ययौ तदीयामवलम्ब्य चाङ्गुलिम् ।

अभूच्च नम्र: प्रणिपातशिक्षया पितुर्मुदं तेन ततान सोऽर्भक: ॥२५॥

तमङ्कमारोप्य शरीरयोगजै: सुखैर्निषिञ्चन्तमिवामृतं त्वचि ।

उपान्तसंमीलितलोचनो नृपश्चिरात्सुतस्पर्शरसज्ञतां ययौ ॥२६॥

अमंस्त चानेन पराध्र्यजन्मना स्थितेरभेत्ता स्थितिमन्तमन्वयम् ।

स्वमूर्तिभेदेन गुणाग्यवर्तिना पति: प्रजानामिव सर्गमात्मन: ॥२७॥

स वृत्तचूलश्चलकाकपक्षकैरमात्यपुत्रै: सवयोभिरन्वित: ।

लिपेर्यथावद्ग्रहणेन वा¨यं नदीमुखेनेव समुद्रमाविशत् ॥२८॥

अथोपनीतं विधिवद्विपश्चितो विनिन्युरेनं गुरवो गु,प्रियम् ।

अवन्ध्ययत्नाश्च बभूवुरत्र ते क्रिया हि वस्तूपहिता प्रसीदति ॥२९॥

धिय: समग्रै: स गुणै,दारधी: क्रमाच्चतस्रश्चतुरर्णवोपमा: ।

ततार विद्या: पवनातिपातिभिर्दिशो हरिद्भिर्हरितामिवेश्वर: ॥३०॥

त्वचं च मेध्यां परिधाय रौरवीमशिक्षतास्त्रं पितुरेव मन्त्रवत् ।

न केवलं तद्भुरेकपार्थिव: क्षितावभूदेकधनुर्धरोऽपि स: ॥३१॥

महोक्षतां वत्सतर: स्पृशन्निव द्विपेन्द्रभावं कलभ: श्रयन्निव ।

रघु: क्रमाद्यौवनभिन्नशैशव: पुपोष गाम्भीर्यमनोहरं वपु: ॥३२॥

अथास्य गोदानविधेरनन्तरं विवाहदीक्षां निरवर्तयद्गुरूः ।

नरेन्द्रकन्यास्तमवाप्य सत्पतिं तमोनुदं दक्षसुता इवाबभु: ॥३३॥

युवा युगव्यायतबाहुरंसल: कवाटवक्षा: परिणद्धकंधर: ।

वपु:प्रकर्षादजयद्गुरूं रघुस्तथापि नीचैर्विनयाददृश्यत ॥३४॥

तत: प्रजानां चिरमात्मना धृतां नितान्तगुर्वीं लघयिष्यता धुरम् ।

निसर्गसंस्कारविनीत इत्यसौ नृपेण चक्रे युवराजशब्दभाक् ॥३५॥

नरेन्द्रमूलायतनादनन्तरं तदास्पदं श्रीर्युवराजसंज्ञितम् ।

अगच्छदंशेन गुणाभिलाषिणी नवावतारं कमलादिवोत्पलम् ॥३६॥

विभावसु: सारथिनेव वायुना घनव्यपायेन गभस्थिमानिव ।

बभूव तेनातितरां सुदु:सह: कटप्रभेदेन करीव पार्थिव: ॥३७॥

नियुज्य तं होमतुरंगरक्षणे धनुर्धरं राजसुतैरनुद्रुतम् ।

अपूर्णमेकेन शतक्रतूपम: शतं क्रतूनामपविघ्नमाप स: ॥३८॥

तत: परं तेन मखाय यज्वना तुरंगमुत्सृष्टमनर्गलं पुन: ।

धनुर्भृतामग्रत एव रक्षिणां जहार शक्र: किल गूढविग्रह: ॥३९॥

विषादलुप्तप्रतिपत्ति विस्मितं कुमारसैन्यं सपदि स्थितं च तत् ।

वसिष्ठधेनुश्च यदृइच्छयागता श्रुतप्रभावा ददृशेऽथ नन्दिनी ॥४०॥

तदङ्कनिस्यन्दनजलेन लोचने प्रमृज्य पुण्येन पुरस्कृत: सताम् ।

अतीन्द्रियेष्वप्युपपन्नदर्शनो बभूव भावेषु दिलीपनन्दन: ॥४१॥

स पूर्वत: पर्वतपक्षशातनं ददर्श देवं नरदेवसंभव: ।

पुन: पुन: सूतनिषिद्धचापलं हरन्तमश्वं रथरश्मिसंयुतम् ॥४२॥

शतैस्तमक्ष्णामनिमेषवृत्तिभिर्हरिं विदित्वा हरिभिश्च वाजिभि: ।

अवोचदेनं गगनस्पृशा रघु: स्वरेण धीरेण निवर्तयन्निव ॥४३॥

मखांशभाजां प्रथमो मनीषिभिस्त्वमेव देवेन्द्र सदा निगद्यसे ।

अजस्रदीक्षाप्रयतस्य मद्गुरो: क्रियाविघाताय कथं प्रवर्तसे ॥४४॥

त्रिलोकनाथेन सदा मखद्विषस्त्वया नियम्या ननु दिव्यचक्षुषा ।

स चेत्स्वयं कर्मसु धर्मचारिणां त्वमन्तरायो भवसि च्युतो विधि: ॥४५॥

तदङ्कमग्यं मघवन्महाक्रतोरमुं तुरंगं प्रतिमोक्तुमर्हसि ।

पथ: श्रुतेर्दर्शयितार ईश्वरा मलीमसामददते न पद्धतिम् ॥४६॥

इति प्रगल्भं रघुणा समीरितं वचो निशम्याधिपतिर्दिवौकसाम् ।

निवर्तयामास रथं सविस्मय: प्रचक्रमे च प्रतिवक्तुमुत्तरम् ॥४७॥

यदात्थ राजन्यकुमार तत्तथा यशस्तु रक्ष्यं परतो यशोधनै: ।

जगत्प्रकाशं तदशेषमिज्यया भवद्गुरूर्लङ्घयितुं ममोद्यत: ॥४८॥

हरिर्यथैक: पु,षोत्तम: स्मृतो महेश्वरस्त्र्यम्बक एव नापर: ।

तथा विदुर्मां मुनय: शतक्रतुं द्वितीयगामी न हि शब्द एष न: ॥४९॥

अतोऽयमश्व: कपिलानुकारिणा पितुस्त्वदीयस्य मयापहारित: ।

अलं प्रयत्नेन तवात्र मा निधा: पदं पदव्यां सगरस्य संतते: ॥५०॥

तत: प्रहास्यापभय: पुरन्दरं पुनर्बभाषे तुरगस्य रक्षिता ।

गृहाण शस्त्रं यदि सर्ग एष ते न खल्वनिर्जित्य रघुं कृती भवान् ॥५१॥

स एवमुक्त्वा मघवन्तमुन्मुख: करिष्यमाण: सशरं शरासनम् ।

अतिष्ठदालीढविशेषशोभिना वपु:प्रकर्षेण विडम्बितेश्वर: ॥५२॥

रघोरवष्टम्भमयेन पत्रिणा हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षण: ।

नवाम्बुदानीकमुहूर्तलाञ्छने धनुष्यमोघं समधत्त सायकम् ॥५३॥

दिलीपसूनो: स बृहद्भुजान्तरं प्रविश्य भीमासुरशोणितोचित: ।

पपावनास्वादितपूर्वमाशुग: कुतूहलेनेव मनुष्यशोणितम् ॥५४॥

हरे: कुमारोऽपि कुमारविक्रम: सुरद्विपास्फालनकर्कशाङ्गुलौ ।

भुजे शचीपत्रविशेषकाङ्किते स्वनामचिह्नं निचखान सायकम् ॥५५॥

जहार चान्येन मयूरपत्रिणा शरेण शक्रस्य महाशनिध्वजम् ।

चुकोप तस्मै स भृशं सुरश्रिय: प्रसत्द्य केशव्यपरोपणादिव ॥५६॥

तयो,पान्तस्थितसिद्धसैनिकं गरूत्मदाशीविषभीमदर्शनै: ।

बभूव युद्धं तुमुलं जयैषिणोरधोमुखैरूध्र्वमुखैश्च पत्रिभि: ॥५७॥

अतिप्रबन्धप्रहितास्त्रवृष्टिभिस्तमाश्रयं दुष्प्रसहस्य तेजस: ।

शशाक निर्वापयितुं न वासव: स्वतश्र्युतं वह्निमिवाद्भिरम्बुद: ॥५८॥

तत: प्रकोष्ठे हरिचन्दनाङ्किते प्रमथ्यमानार्णवधीरनादिनीम् ।

रघु: शशाङ्कार्धमुखेन पत्रिणा शरासनज्यामलुनाद्विडौजस: ॥५९॥

स चापमुत्सृज्य विवृद्धमत्सर: प्रणाशनाय प्रबलस्य विद्विष: ।

महीध्रपक्षव्यपरोपणोचितं स्फुरत्प्रभामण्डलमस्त्रमाददे ॥६०॥

रघुर्भृशं वक्षसि तेन ताडित: पपात भूमौ सह सैनिकाश्रुभि: ।

निमेषमात्रादवधूय च व्यथां सहोत्थित: सैनिकहर्षनिस्वनै: ॥६१॥

तथापि शस्त्रव्यवहारनिष्ठुरे विपक्षभावे चिरमस्य तस्थुष: ।

तुतोष वीर्यातिशयेन वृत्रहा पदं हि सर्वत्र गुणैर्निधीयते ॥६२॥

असङ्गमद्रिष्वपि सारवत्तया न मे त्वदन्येन विसोढमायुधम् ।

अवेहि मां प्रीतमृते तुरङ्गमात्किमिच्छसीति स्फुटमाह वासव: ॥६३॥

ततो निषङ्गादसमग्रमुधृतं सुवर्णपुङ्खद्युतिरञ्जिताङ्गुलिम् ।

नरेन्द्रसूनु: प्रतिसंहरन्निषुं प्रियंवद: प्रत्यवदत्सुरेश्वरम् ॥६४॥

अमोच्यमश्वं यदि मन्यसे प्रभो तत: समाप्ते विधिनैव कर्मणि ।

अजस्रदीक्षाप्रयत: स मद्गुरूः क्रतोरशेषेण फलेन युज्यताम् ॥६५॥

यथा स वृत्तान्तमिमं सदोगतस्त्रिलोचनैकांशतया दुरासद: ।

तवैव संदेशहराद्विशांपति: शृणोति लोकेश तथा विधीयताम् ॥६६॥

तथेति कामं प्रतिशुश्रुवान्रघोर्यथागतं मातलिसारथिर्ययौ ।

नृपस्य नातिप्रमना: सदोगृहं सुदक्षिणासूनुरपि न्यवर्तत ॥६७॥

तमभ्यनन्दत्प्रथमं प्रबोधित: प्रजेश्वर: शासनहारिणा हरे: ।

परामृशन्हर्षजडेन पाणिना तदीयमङ्गं कुलिशव्रणाङ्कितम् ॥६८॥

इति क्षितीशो नवतिं नवाधिकां महाक्रतूनां महनीयशासन: ।

समारूरूक्षुर्दिवमायुष: क्षये ततान सोपानपरम्परामिव ॥६९॥

अथ स विषयव्यावृत्तात्मा यथाविधि सूनवे

नृपतिककुदं दत्वा यूने सितातपवारणम् ।

मुनिवनतरूच्छायां देव्या तया सह शिश्रिये

गलितवयसामिक्ष्वाकूणामिदं हि कुलव्रतम् ॥७०॥

॥ इति श्रीकालिदासकृते रघुवंशे महाकाव्ये राज्याभिषेको नाम तृतीय: सर्ग:

N/A

References : N/A
Last Updated : May 07, 2010

Comments | अभिप्राय

Comments written here will be public after appropriate moderation.
Like us on Facebook to send us a private message.
TOP