ब्रह्मकाण्डः - अध्यायः १९

गरुड उवाच ।
त्वयोक्तं कृष्ण गोविन्द रुद्राच्छतगुणादपि ।
ब्रह्माणी भारती चोभे अधिके देवसत्तम ॥१॥

मया श्रुतं विरिञ्चेन उमापर्यन्तमेव च ।
अनन्तांशैर्विहीनत्वं विरिञ्चोक्तं सुराधिप ॥२॥

सहस्रांशैर्विहीनत्वं त्वयोक्तं कृष्ण माधव ।
सर्वेषां चैव पूर्वेषामवेक्ष्यैव हरे विभो ॥३॥

ज्ञानानन्दबलादीनां वायुपर्यन्तमेव च ।
सहस्रांशैर्विहीनत्वं ज्ञानादीनां महेश्वर ॥४॥

निर्णयं ब्रृहि गोविन्द सर्वज्ञोसि न संशयः ।
गरुडेनैवमुक्तस्तु वासुदेवोब्रवीद्ध्रुवम् ॥५॥

श्रीकृष्ण उवाच ।
आनन्दांशैर्विहीनत्वमपेक्ष्यैव खगाधिप ।
उत्तरेषामुत्तरेषां योगादेवमिति स्फुटम् ॥६॥

परिमाणे शतगुणे आनन्दे स्फुटतावशात् ।
अनन्तगुणवत्त्वं च ब्रह्मणा समुदीरितम् ॥७॥

सहस्रगुणितत्वं च वायुना समुदीरितम् ।
यथानन्दे तथा ज्ञाने विष्णौ भक्तौ बलाधिके ॥८॥

सर्वे गुणैः शतगुणाः क्रमेणोक्ता नु तेऽखिलाः ।
भारत्याश्च शतं ज्ञानं सुखं भक्तिबलाधिके ॥९॥

एवं ज्ञानं सुविज्ञेयं मारुतेस्तु बलादिकम् ।
एवं ज्ञानं शतं ज्ञेयं मारुते नात्र संशयः ॥१०॥

भारत्याश्च शतं ज्ञानं बलं च समुदाहृतम् ।
एवमेव च वायोश्च ज्ञानं चैवमिति स्फुटम् ॥११॥

यथा दीपाच्छतगुणा अग्निज्वाला न दीपवत् ।
स्फुटीभवेद्यथैवाग्निर्बहुलोपि न सूर्यवत् ॥१२॥

यथैव सूर्याद्द्विगुणश्चन्द्रो नैव स्फुटीभवेत् ।
आनन्दतारतम्यं च यथोक्तं तु मया तव ॥१३॥

तथैव जानीहि खग नान्यथा तु कथञ्चन ।
अहं विजानामि मयि स्थितान् गुणान्सर्वैर्विशेषैश्च खगेन्द्र संयुतान् ॥१४॥

सुसूक्ष्मरूपांश्च सदा खगेन्द्र मयाप्यदृष्टो नास्ति नास्त्येव कश्चित् ॥१५॥

सर्वावतारेष्वपि विद्यमानं हरिं विजानाति रमापि देवी ॥१६॥

हरेर्गुणान्सर्वविशेषसंयुतानखण्डरूपान्सा विजानाति देवी ।
सुसूक्ष्मरूपान्सा विजानाति देवी ब्रह्मादिभ्यो मत्प्रसादाधिकं च ॥१७॥

स्वात्मस्वरूपं प्रविजानाति देवी सुसूक्ष्मरूपं सुविशेषैश्च युक्तम् ।
स्वान्यं प्रपञ्चं प्रविजानाति लक्ष्मीस्तथाप्यशेषैः सुविशेषैश्च युक्तम् ॥१८॥

ब्रह्मापि पश्येत्सर्वगं वासुदेवं वाय्वादिभ्यो ह्यधिकान्सद्गुणांश्च ।
श्रोत्रं न जानाति हरेर्गुणांश्च सुसूक्ष्मरूपांश्च विशेषसंयुतान् ॥१९॥

स्पष्टस्वरूपेण यथा विदुः सुरा मुक्त्वा ब्रह्माणं न तथा तेप्यमुक्ताः ।
स्वात्मानमन्यच्च सदा विशेषर्युक्तं विजानाति विधिश्च मारुतः ॥२०॥

वाणी विजानाति हरेर्गुणांश्च स्वयंभुवो नैव तावद्विशेषान् ।
त्रैगुण्यरूपात्परतः सदैव पश्येद्विष्णुं कृष्णरूपं खगेन्द्र ॥२१॥

शेषो रुद्रो वीन्द्र एतैश्च सर्वे तमो मात्रे प्रविजानन्ति संस्थम् ।
वाणीदृष्टान्सविशेषान् गुणांस्ते जानन्ति नो सत्यमेवोक्तमङ्ग ॥२२॥

उमा सुपर्णा वारुणी चेति तिस्रः सहैव तः प्रविजानन्ति सुस्थम् ।
हरेर्विशेषानरुद्र दृष्टान्खगेन्द्र जानन्ति नैताः क्वापि देशे च काले ॥२३॥

इन्द्रादयः प्रविजानन्ति वीन्द्र अहङ्कारे व्याप्तरूपं हरिं च ।
दक्षाद्या वै बुद्धितत्त्वे स्थितं तं जानन्ति ते सोमसूर्यादयश्च ॥२४॥

विष्णुं हरिं भूततत्त्वे स्थितं च ये चान्ये च प्रविजानन्ति नित्यम् ।
अन्ये च पश्यन्ति यथा स्वयोग्यमण्डान्तरस्थं हरिरूपं खगेन्द्र ॥२५॥

केचित्प्रपश्यन्ति हरेश्च रूपं त्वदीयहृत्स्थं हृदि केचित्सदैव ।
एवंप्रकारं प्रविजानीहि वीन्द्र ह्यथो शृणु त्वंमम भार्याः षडेताः ॥२६॥

रुक्मिण्याद्याः षण्महिष्यो ममश्रीर्नीला च या मम भार्या खगेन्द्र ।
सर्गे पूर्वस्मिन्हव्यवाहस्य पुत्री तास्ता भजे सद्य एवा विशेषात् ॥२७॥

कन्यैव सा कृष्णपत्नी च कामांस्तांस्तान् भजेन्मनसा चिन्तितांश्च ।
अतीव यत्नं कव्यवाहं खगेन्द्र पितृष्वेकः सर्वदा वै चकार ॥२८॥

तथैव सा नैव भर्तारमाप यतस्तु सा कृष्णनिष्ठैकचित्ता ॥२९॥

तदाब्रवीत्कव्यवाहश्च पुत्ररिं पतिं किमर्थं नेच्छसि मूढबुद्धे ।
तदाब्रवीत्कव्यवाहं च पुत्त्री हरिं विना सर्वगुणोपपन्ने ।
जन्मन्यस्मिन् भर्तृता नास्ति देव यतो भर्ता हरिरवैक एव ॥३०॥

यतो लोके सुस्त्रियः सर्व एव संदा ज्ञेया विधवास्ते हि नित्यम् ।
अनादि नित्यं भुवनैकसारं सुसुंदरं मोक्षदं कामदं च ॥३१॥

एतादृशं न विजानन्ति यास्तु सर्वास्ता वै विधवाः सर्वदैव ।
निमित्तभूतं भर्तृरूपं च जीवं दैवोपेतं हरिभक्त्या विहीनम् ॥३२॥

सुकश्मलं नवरन्ध्रैः स्त्रवन्तं दुर्गन्धयुक्तं सर्वदा कुत्सितं च ।
एताः दृशे भर्तृजीवे नु तात प्रयोजनं नास्ति कृष्णं विहाय ॥३३॥

देवस्त्रियो निजभर्तॄन्विहायु तत्र स्थितं प्रीणयन्त्येव नित्यम् ।
अतश्च ताः सधवाः सर्वदैव लोकैर्वन्द्या नात्र विचार्यमस्ति ॥३४॥

भर्तास्ते हरिभक्ता यदि स्युरासां स्त्रीणां जन्मसाफल्यमेव ।
अनेकजन्मार्जितपुण्यसंचयैस्तद्भर्तारो हरिभक्ता भवेयुः ॥३५॥

यद्भर्तारो हरिभक्ता न संति ताभिस्त्याज्यं स्वीयगात्रं भृशं हि ।
स्वभर्तृतं कृष्णरूपं हरिं च स्मृत्वा सम्यग्यदि गात्रं त्यजेयुः ॥३६॥

तदा नैव ह्यात्महत्यादिदोषाः स्त्रीणामेवं निर्णयोयं हि शास्त्रे ।
यद्भर्तारो न विजानन्ति विष्णुं तासां संगो नैव कार्यः कदापि ॥३७॥

अनेक जन्मार्जितपुण्यसंचयात्तद्भर्तारो विष्णुभक्ता भवेयुः ।
कलौ युगे दुर्लभा विष्णुभक्ता हरेभक्तिर्दुर्लभा सर्वदैव ॥३८॥

हरेः कथा दुर्लभा मर्त्यलोके हरेर्दीक्षा दुर्लभा दुर्लभा च ।
हरेस्तत्त्वे निर्णयो दुर्लभो हि हरेर्दासैः संगमो दुर्लभश्च ॥३९॥

प्रदक्षिणं दुर्लभं वै मुरारेर्नमस्कारो दुर्लभो वै कलौ च ।
तद्भक्तानां पालनं दुर्लभं च सद्वैष्णवानां दुर्लभं ह्यन्नदानम् ॥४०॥

तन्त्रोक्तपूजा दुर्लभा वै मुरारेर्नामग्रहो दुर्लभश्चव विष्णोः ।
सुवैष्णवानां पुजनं दुर्लभं हि सद्वैष्णवानां भाषणं दुर्लभं च ॥४१॥

शालग्रामस्पर्शनं दुर्लभं च सद्वैष्णवानां दर्शनं दुर्लभं हि ।
गोस्पर्शनं दुर्लभं मर्त्यलोके सद्गायनं दुर्लभं सद्गुरुञ्च ॥४२॥

सद्भार्याः सत्पुत्रका दुर्लभा हि शेषाचलस्थस्य हरेश्च दर्शनम् ।
सुदुर्लभं रङ्गनाथस्य तीरे कावेर्या वै दर्शनं विष्णुपद्याः ॥४३॥

काञ्चीक्षेत्रे वरदराजस्य सेवा सुदुर्लभा दर्शनं चैव लोके ।
सुदुर्लभं दर्शनं रामसेतोः सुदुर्लभा मध्वशास्त्रे च शक्तिः ॥४४॥

भीमातीरे संस्थितस्यापि विष्णोः सुदुर्लभं दर्शनं चाहुरार्याः ।
रेवातीरे संस्थितस्यापि विष्णोर्गयाक्षेत्रे विष्णुपादस्य चैव ॥४५॥

तथा बद्रौ संस्थित स्यापि विष्णोः सुदुर्लभं मर्त्यलोके स्थितानाम् ।
शेषाचले श्रीनिवासाश्रमे च तपस्विनो दुर्लभा मर्त्यलोके ॥४६॥

प्रयागाख्ये माधवस्यापि नित्यं सुदर्शनं दुर्लभं वै नृणां हि ॥४७॥

अतो नेच्छामि भर्तारं कृष्णादन्यं कदाचन ।
एवमुक्त्वा सा पितरं ययौ शेषाचलं प्रति ॥४८॥

कपिलाख्यमहातीर्थे आरुरोह महागिरिम् ।
तत्रस्थं श्रीनिवासं च दृष्ट्वा नत्वा महासती ॥४९॥

त्रिदिनं समुपोष्याथ गत्वा पापविनाशनम् ।
तत्रस्नात्वा विवाहार्थमेकान्तं प्रययावथ ॥५०॥

तस्या उत्तरदिग्भागे क्रोशयुग्मे महातले ।
गर्तभूते च एकान्ते चचार तप उत्तमम् ॥५१॥

ध्यात्वा नारायणं देवं तत्रासीच्च कुमारिका ।
दिव्यवर्षसहस्रान्ते स्तोतुं समुपचक्रमे ॥५२॥

कुमार्युवाच ।
त्वमेव माता च पिता त्वमेव भर्ता च सखात्वमेव ।
त्वमेव पुत्रश्च गुरुर्गरीयान्मित्रं स्वसा त्वं मम वल्लभश्च ॥५३॥

अनाद्यनन्तेष्वपि जन्मसु प्रभो विचार्यमाणा न विजानेप्यहं च ।
एतै हि सर्वे च निमित्तमात्रतः पित्रादयस्त्वं ह्यनिमित्तमात्रतः ॥५४॥

अतो मुरारेश्च तवैव भार्या भूयासमित्येव तदा व्रतं मे ।
दुः संगमात्रादिसमागमं न संसिद्धिरित्येव वदान्यमूर्ते ॥५५॥

त्वद्दूषकाणां तव दासवर्य विदूषकाणां दर्शनं छिन्धि देव ।
गुरुद्रुहां दर्शनं छिन्धि विष्णो भक्तद्रुहां मित्रतां छिन्धि कृष्ण ॥५६॥

तव ध्रुग्भिर्भाषणं छिन्धि देव त्वं संगमं देहि पदारविन्दे ।
श्रीशैलवासाय नमोनमस्ते नमोनमः श्रीनिवासाय तुभ्यम् ॥५७॥

स्वामिन् परावर रमेश निदानमूर्ते कालो महानपि गतश्च निदर्शनन्ते ।
अनन्तजन्मार्जितसाधनैश्च त्वद्दर्शनं स्याच्च चतुर्भुजस्य ॥५८॥

कथं मम स्यात्तव दर्शनं प्रभो सर्वैश्च दोषैश्च सुसंगतायाः ।
दास्यास्पदायास्तव दासदास्याः प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥५९॥

एवं स्तुतस्तथा विष्णुः श्रीनिवासो दयानिधिः ।
प्रादुरासीद्वरदराट्भक्त्या तस्या जनार्दनः ॥६०॥

वरं वरय भद्रं ते वरदोहमिहागतः ।
हरिणोदीरितं वाक्यं श्रुत्वा प्राह स्मितानना ॥६१॥

उवाच परया भक्त्या श्रीनिवासं जगत्प्रभुम् ।
अहं हि भार्या भूयासं तव माधव सुंदर ॥६२॥

इति तस्या वचः श्रुत्वा श्रीनिवासोऽब्रवीद्वचः ।
श्रीभगवानुवाच ।
अहं कुमारि सुभगे कृष्णजन्मनि भूतले ॥६३॥

भवामि तव भर्ताहं नात्र कार्या विचारणा ।
एवमुक्ता सुता कन्या पुरण्यराशिं हरिं परम् ॥६४॥

उवाच परमप्रीता हर्षगद्गदया गिरा ।
कन्योवाच ।
कृष्णजन्मन्यहं पत्नी भूयासं प्रथमेहनि ॥६५॥

संस्कारात्प्रथमं चाहमं गनाभ्यः समावृणे ।
ओमित्युक्तः पुनर्वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥६६॥

श्रीभगवानुवाच ।
कुमार्या विधृतत्वाच्च मत्प्रदानाच्च भामिनि ।
तेषां मनोभीष्टसिद्धिर्भविष्यति न संशयः ॥६७॥

इति तस्यै वरं दत्त्वा तत्रैवान्तरधीयत ।
देहं तत्रैव संत्यज्य कुमारी चैव पुत्रिका ॥६८॥

कुम्भ कस्य गृहे जाता नीला नाम्ना तु सा स्मृता ।
कुंभकस्तु महाभाग नन्दशोभस्य शालकः ॥६९॥

कल्पवाहः स विज्ञेयः पितॄणां प्रथमः स्मृतः ।
तस्य गत्वा गृहमहं वृषभाचलवासिनः ।
शिवस्य वरतश्चैव त्वजेयः खगसत्तम ॥७०॥

दितिजान्विनिहत्यैव नीला प्राप्ता खगेश्वर ।
ततो नाग्निजितो राज्ञो गृहे जाता कुमारिका ॥७१॥

नाग्निजित्कव्यवाहोभूत्कन्या नीलाह्वयाभवत् ।
तस्याः स्वयंवरे चाहं गोवृषान्सप्तसंख्यकान् ॥७२॥

शिवस्य वरतश्चैवाप्यवध्यान्देवमानुषैः ।
बद्ध्वा वृषान्नृपाञ्जित्वा प्राप्ता नीला महाखग ॥७३॥

कुंभकस्य सुता नीला देहस्थाः प्राविशन् भृशम् ।
एकावयवतो यस्मात्तस्मात्तत्रैव साविशत् ॥७४॥

भूमौ द्विधा संप्रजाता कुमार्येव न संशयः ।
भद्राजन्म प्रवक्ष्यामि शृणु पक्षीन्द्रसत्तम ॥७५॥

इति श्रीगारुडे महापुराणे उत्तरखण्डे तृतीयांशे ब्रह्मकाण्डे नीलाविवाहनिर्णयो नामैकोनविंशोऽध्यायः