भगवान गोपालकृष्ण - अध्याय १३ वा

नम: परम कल्याण । नम: परम् मंगल । वासूदेवाय शांताय । यदुनाम पतयेनम: । श्रीसद्गुरु केशवदत्त । होते अति प्रसिध्द । ज्ञानेश्वरीचे सिध्दहस्त । भाष्यकार म्हणोनी ॥१॥
ज्ञानवंत प्रज्ञावंत । विवेकी विरागी विचारवंत । अलौकिक कृष्णभक्त । कीर्ति पसरली तयांची ॥२॥
महाराजांचे विद्वताप्रचुर । निरुपण ऐकोनी सुमधुर । मनें श्रोत्यांची जणुं मयूर । होवोनी नाचती स्वच्छंदे ॥३॥
ज्ञानसंपदा केशवांची । व्याप्ति जणूं विश्वाची । अथांगता सागराची । अंत न ठावा तियेसी ॥४॥
संत केशवांची व्याख्यानें । नामसंकीर्तन वा प्रवचनें । अद्वितिय तयांच्या प्रज्ञेनें । रिझविती मनें श्रोत्यांची ॥५॥
ज्ञानप्रभा तयांची । प्रखर इतुकी असावयाची । मति तेणें भाविकांची । क्षणभर व्हावी दिङमूढ ॥६॥
महाराजांच्या जिव्हेवरती । वक्तृत्वाची सरस्वती । बसली होती ओघवती । गंगेसारखी स्वोज्वल ॥७॥
शब्दाशब्दांची मौक्तिके । बुलंद होऊनी कौतुकें । ओघळावी केशवांच्या मुखे । अचपळ होऊनी ॥८॥
अमृतासारखे तयांचे शब्द । कानीं पडतां मंत्रमुग्ध । होतसे सकल श्रोतृवर्ग । निरुपण श्रींचे ऐकोनी ॥९॥
उप्रेक्षा अलंकाराचे वैभव । उभे राहावे सावयव । सौख्य धृति अभिनव । मिळे भाग्यें श्रोतृजना ॥१०॥
महाराजांच्या मुखांतून । येणारे मुक्त ज्ञानकण । मधुमक्षीके सारिखे जतन । हृदयीं करिती मुमुक्षु ॥११॥
वेद वैदिक ग्रंथांचा । विपुल होता व्यासंग त्यांचा । त्या कारणे विविध-विषयांचा । उहापोह होई प्रवचनीं ॥१२॥
आध्यात्म विषया खेरीज । समाज वा राजकारण सहज । हाताळीत असत महाराज । निरुपणात आपुल्या ॥१३॥
रामायण महाभारत । संत साहित्य भागवत । पुर्णत्वें होते अवगत । केशवदत्त प्रभुंना ॥१४॥
प्रवचनाच्या संदर्भात । विचार अति तर्कशुध्द । देऊनी उदाहरणें विविध । रंगवीत निरुपण आपुलें ॥१५॥
उपमा अलंकाराची उधळण । ठाई ठाई करून । दृष्टांताची सुरेख पखरण । करीत केशव विवेचनीं ॥१६॥
साहित्य सौंदर्याची समिक्षा । ज्ञानविज्ञानाची कक्षा । तत्वज्ञानाची मिमांसा । निवेदीत केशव सुलभारिती ॥१७॥
मंत्र तंत्र ज्योतिष । ग्रह नक्षत्र-पीडा भविष्य । इत्यादि विषयांचा समावेश । केशव करीत प्रवचनीं ॥१८॥
अभंग गवळणी भारुडे । कटाव ओव्यां श्लोक फटके । गोड गळ्यानें गाऊनी नेटके । बहार आणिती निवेदनीं ॥१९॥
गातां एकनाथाची गवळण । किंवा राधेगोविंद नामस्मरण । गर्जतां, तयाचे अंत:करण । भक्तिप्रेमे वाहे दुथडी ॥२०॥
प्रवचनांतही कधीं कधीं । लागे तयांना भावसमाधी । मग श्रोत्याचीहि ब्रह्मानंदी । टाळी लागे अवचित ॥२१॥
श्रीकृष्णलीला वर्णन । महाराज जैं करिती कथन । तेव्हां त्यांच्या प्रज्ञेतून । गोकुळ दिसे प्रत्यक्ष ॥२२॥
कृष्णभक्तीची भावसमाधी । लागे जेव्हां केशवांची । तेव्हां भाविका भगवंताची । मूर्ति दिसे सामोरी ॥२३॥
घननीळा शामसुंदर । राधिकेचा मुरलीधर । सांवळा सुकुमार मनोहर । सावयव ठाके प्रवचनीं ॥२४॥
ज्ञानेश्वरी आणि ज्ञानदेव । होते तयांचे सर्वस्व । धमनीतून गीता-तत्व । वाहे रुधिरा ऐवजी ॥२५॥
ज्ञानदेवाची अमृत ओवी । एक तरी अंगी वागवावी । भवसिंधू पार करावी । सहज, म्हणती केशव ॥२६॥
हें विश्वची माझे घर । विचार अंतरी निरंतर । वागविता या भूवर । कलह अशांति कशाची ॥२७॥
किंबहुना भगवत भक्तीं । न ठेवितां आसक्ति । हीच जीवन फलश्रुती । माना म्हणती केशव ॥२८॥
श्रीसद्गुरु केशवदत्त । आत्मसुखाची दिव्यज्योत । निजभक्तावरी अनवरत । वर्षाव करी सुखाचा ॥२९॥
कीं ज्ञानदेवी मूर्तिमंत । होते प्रभु केशवदत्त । म्हणोनी तयांना वदत । ज्ञानेश्वरहृदय सकलजन ॥३०॥
निरुपणार्थ होता आसनस्थ । श्रीसद्गुरु केशवदत्त । दीप्ति एक प्रशस्त । दिसे भोंवती तयांच्या ॥३१॥
कीं भावगंगेचे प्रदर्शन । असे केशवांचे प्रवचन । शुध्द वाणीं अर्थपूर्ण । अंत:करणा भिडावी ॥३२॥
तेजस्वी नेत्र तयांचे । वेध घेती हृदयाचे । मन कितक पाखंडयाचे । झीरपूं लागे हिमवत ॥३३॥
मृण्मय ढेकळां सारिखे । कुविचार विरघळावे तयांचे । तिमावे रोपटें सुविचारांचे । मनी सुबोधे सात्विक ॥३४॥
वितंड वादकांचे तर्क-वितर्क । वादविवादे अतर्क्य । महाराजाची प्रभा सहज । खंडण करी लिलया ॥३५॥
अनेक व्यक्तींच्या मानसीचे । आचार आणि विचारांचे । मंथन करुनी प्रभु साचे । लावीत सन्मार्गी तयांना ॥३६॥
नास्तिक कट्टर कितीही । विवादी हट्टी निग्रही । होतसे तात्काळ मतप्रवाही । हस्तस्पर्शे केशवांच्या ॥३७॥
महाराजांचे वाक चातुर्य । होते बहु अवर्णनीय । भावनांचे अनिवार्य । चढ उतार दिसावे ॥३८॥
शैलीपूर्ण प्रवचनांत । नम्रता असे नितांत । आग्रह उपरोध तयांत । किंचितही नसावा ॥३९॥
राधे गोविंद राधे गोविंद । प्रवचनी चढे जै रंग । श्रोतृवर्ग मग होई दंग । मोहरूनी जाई वसंता परी ॥४०॥
राव रंका पासोन । पंडित शास्त्री सामान्य । अर्थवाही तयांचें प्रवचन । सुलभ राही सकलांसी ॥४१॥
आदिवासी, कातकरी । स्पृश्य अस्पृश्य शेतकरी । कामकरी वा पुढारी । येती प्रवचना बहुसंख्ये ॥४२॥
आध्यात्म-ज्ञान सहज सुंदर । उमजावे सकल थरावर । कटाक्ष केशवांचा यावर । उत्कटपणें असावा ॥४३॥
आध्यात्म वल्लीची लावणी । संत वाङ्मयाचे घालोनि पाणी । सहज सुलभे रुजविली मनीं । कंशवांनी भक्तांच्या ॥४४॥
सदविचारांची पेरणी । मुक्त हस्तें करोनी । जनतेच्या मनीं केशवांनी । पिक उभविले भक्तीचे ॥४५॥
भक्ति-प्रेमाचा ज्ञानाकुंर । घालोनी हळुवार फुंकर । केशवांनी लाविला घरोघर । कल्याणप्रद मानवा ॥४६॥
महाराजांची अमृतवाणी । भाग्ये जयांच्या पडली कानीं । ते पुण्यवंत शिरोमणी । पूर्व जन्मीचे म्हणावे ॥४७॥
अर्चा, परिषदेचा वृतांत । कथिला तुम्हां साद्यंत । द्वादशोध्यायीं विशोधित । रसिका अवगत असेल ॥४८॥
यश या कार्याचें उज्ज्वल । झाले तात्काल सफल । भागवत धर्म मंडळ । स्थापन करीतां केशवांनी ॥४९॥
केंद्रें मंडळाची बहुत । ठिकठिकाणीं झाली स्थापित । कार्यकर्ते अति उत्साहित । येऊनी मिळाने केशवांना ॥५०॥
या कामीं बहुमोलाची । साथ मिळाली सव्यसाची । मदनभाई पटेल यांची । केशवदत्त गुरुंना ॥५१॥
सदर केंद्रातर्फे विविध । परिक्षा होत धार्मिक । परितोषकें दिली जात । प्रतिवर्षीं छात्रांना ॥५२॥
रोख पैसे वा पुस्तकें । कुणाला प्रशस्ति पत्रकें । केशवगुरु निज हस्तें । देती उत्तेजनार्थ ॥५३॥
इंग्रजी वा मराठी । शाळेचे कैक विद्यार्थी । हौसेनें या स्पर्धेसाठी । केंद्रीं येती संघाटे ॥५४॥
गीताध्याय, ज्ञानेश्वरी पठण । वाङ्मय चर्चा निबंध लेखन । संत साधुची चरित्रें कथन । विषय असावे परिक्षेचे ॥५५॥
संत वाङ्मयाचे परिशीलन । केल्यानेच बालपण । होते संस्कृती संपन्न । सिध्दान्त होता केशवांचा ॥५६॥
सात्विक विचारांची पेरणी । करीतां केवळ बालपणीं । सतप्रवृत्तीची विचारसरणी । साक्षेपे लागते वाढीस ॥५७॥
याच विचारांचे सूत्र । हाती धरोनी केशवदत्त । संतवाङ्मयाच्या प्रचारार्थ । उद्युक्त झाले जीवनीं ॥५८॥
एकदां सद्गुरु केशवदत्त । धरण गांवच्या मुक्कामांत । लाहोर कॉलेजच्या सुसंस्कृत । प्राध्यापकासी भेटले ॥५९॥
प्राध्यापक महाशय । होते बहुश्रुत निरतिशय । सुशील आणि विनयशील । नावाजलेले सज्जन ॥६०॥
आदरे केशवांचे स्वागत । करोनी ते प्रज्ञावंत । म्हणाले धन्य धन्य भाग्यवंत । आज आम्ही जाहलों ॥६१॥
मग केशव दयाघन । बोलिले प्राध्यापका लागुन । आपण अभ्यासु विद्वान । पंडित गिर्वाण भाषेचे ॥६२॥
चर्चा एका विषयावर । करावी तुमच्याबरोबर । ऐकावे आपुले विचार । हेतु आमच्या मनीचा ॥६३॥
संस्कार वा धर्मबंधन । मंत्र तंत्राचे संवर्धन । प्रायोगिक तयाचें संशोधन । प्रमेय आपुल्या मंथनाचें ॥६४॥
या प्रकांड विषयावर । चर्चा विद्वत्ताप्रचूर । उभयां मध्यें घटकाभर । झाली खेळीमेळीनें ॥६५॥
या चर्चेच्या अंतर्भुत । काढिला तयांनी निष्कर्ष । तो करितों तुम्हां विशद । रसिका पुढीलप्रमाणें ॥६६॥
जे आत्मस्वरूपाचे दर्शन । श्रवण, मनन निधिध्यासन । करी समष्टीचे कल्याण । त्या म्हणावें संस्कृती ॥६७॥
अहिंसा शांति अक्रोध । सौजन्य चित्तवृत्ति-निरोध । विभूती चिंतन सश्रध्द । या नांव संस्कृती ॥६८॥
सत्यता क्षमा निग्रह । कर्मयोगी अपरिग्रह । विश्वदेखे वासुदेव । या नांव संस्कृती ॥६९॥
हानी लाभ सुखदु:ख । जरा मरण खंत खेद । विवेके न करी भेद । या नांव संस्कृती ॥७०॥
ज्या योगे संस्कृती वर्धन । होते रक्षण व आचरण । जो अभ्युदयार्थ धारण । करणें त्या धर्म म्हणावे ॥७१॥
पवित्र या भारतात । संत सज्जन प्रेषित । प्रत्यक्ष युगेयुगे भगवंत । धर्मा कारणे अवतरले ॥७२॥
जो स्वभावे नेमिले कर्म । विवेके वागवी नित्यनेम । राखोनी आपुला प्रियधर्म । आत्मोध्दार करितसे ॥७३॥
याच आधार मुख्यत्वे । धर्म कारणाची मूलतत्वे । शिकवावी विशेषत्वे । विद्यार्थ्यांना शैशवी ॥७४॥
गीता ज्ञानेश्वरी भागवत । वेद उपनिषदे धर्मग्रंथ । रामायण आणि महाभारत । हाती द्यावे तयांच्या ॥७५॥
ऐशा वाङ्मयाचे वाचन । मनन आणि अध्ययन । करील निश्चये जतन । धर्म भावनेचे तयांच्या ॥७६॥
या विषयांचा समावेश । अभ्यासक्रमांत अवश्य । केल्यानेच राष्ट्रोत्कर्ष । साधेल म्हणाले दोघेही ॥७७॥
मंत्रसिध्दि मंत्रोपचार । याही गहन विषयावर । मांडिले उभयंतानी विचार । चर्चेमाजी परखड ॥७८॥
रोगराई निवारण । व्याधी पीडा क्लेशहरण । शुध्द मंत्रोच्चारे करून । फल निष्पत्ती होते मुक्कर ॥७९॥
देऊन विविध दाखले । महाराजांनी हे सिध्द केले । प्राध्यापक मनी संतोषले । फिटला संभ्रम तयांचा ॥८०॥
विज्ञानाच्या कसोटीतून । मंत्रविद्येचे संशोधन । व्हावें निरखून पारखून । आग्रह होता केशवांचा ॥८२॥
असो मग केशवदत्त । निघाले फिरत फिरत । पुन्हां एकदां यात्रेप्रत । चारी धामें करावया ॥८३॥
बद्रिकेदार रामेश्वर । द्वारका काशी भुवनेश्वर । अयोध्या मथुरा नर्मदातीर । तीर्थें किती सांगावी ॥८४॥
हिमालयाच्या परिसरांत । भेटले तयांना पुण्यवंत । तपी यती साधुसंत । सुख संवाद करावया ॥८५॥
परतीच्या प्रवासांत । श्रीसद्गुरु केशवदत्त । धर्म, संस्कृती प्रचारार्थ । गांवो गांवी राहिले ॥८६॥
जागृती करावया जनमनीं । श्रीसद्गुरु केशवांनी । दिली रसाळ ठिकठिकाणीं । उद्बोधक प्रवचनें ॥८७॥
केशवांना या सुमारास । भेटले एक सत्पुरुष । अधिकार जयांचा विशेष । होता धर्म शास्त्रांचा ॥८८॥
नांव तयाचे माधवनाथ । होते अति प्रख्यात । गाढे पंडित नामवंत । कीर्ति सर्वत्र गाजलेली ॥८९॥
तंव स्वकार्याची हकिगत । श्रीगुरु केशवदत्त । सांगते झाले तयाप्रत । राखोनी आदर तयांचा ॥९०॥
मग उभय जणांची । धर्म संस्कृती संबधीची । प्रचार आणि कार्याची । चर्चा झाली विस्तृत ॥९१॥
श्रींच्या कार्याचें कौतुक । केले माधवांनी मन:पूत । म्हणाले परी या कार्यक्रमांत । यज्ञयागाचा समावेश राहावा ॥९२॥
धर्मजागृती कारणें । कीर्तनें वा प्रवचने । या खेरीज होमहवनें । अवश्यमेव असावी ॥९३॥
माधवनाथांची सूचना । मान्य झाली केशवांना । मग वंदन करोनी तयांना । केशवदत्त निघाले ॥९४॥
पुढें महाराजांचा मुक्काम । होईल तेथें यजनयाजन । ब्रह्मवृंद जमा करून । केले केशवांनी बहुत ॥९५॥
नाम सप्ताहादि कार्यक्रम । ग्रामोग्रामीं आयोजुन । धर्मवृध्दि आणि धर्मरक्षण । केले केशव प्रभूंनी ॥९६॥
अशा या कार्यक्रमास । उपस्थित राहावयास । सर्व जाती जमातीस । बंधन नसे कधीहीं ॥९७॥
याच वर्षी केशवांनी । जळगांव शहर मुक्कामी । परिषद एक पुरोगामी । भरविली प्रचंड ॥९८॥
वर्णाश्रम-स्वराज्य संघ । अखिल भारतीय एक संघ । नाम ऐसे सुसंबंध । उद्दिष्टानुसार ठेवले ॥९९॥
हा अपूर्व मंगलमय । समारंभ सुखातिशय । यशस्वी झाला निरतिशय । प्रयत्नें प्रभु केशवांच्या ॥१००॥
या परिषदेचे अध्यक्ष । होते स्वत: केशवदत्त । उपाध्यक्षपदीं थोर संत । संतोजी महाराज विराजती ॥१०१॥
धार्मिक राजकीय सामाजिक । अशा संस्थांचे सर्वैक्य । हाच सर्वोत्तम मार्ग एक । राष्ट्रोन्नती कारणें ॥१०२॥
या त्रयींच्या प्रयत्नें । गुलामगिरीची बंधने । तुटोनिया निश्चितपणें । देश होईल स्वतंत्र ॥१०३॥
अशा प्रकारचे विविध । ठराव नानाविध । पसार झाले निर्वेध । परिषदेत त्यावेळीं ॥१०४॥
पुढें केवळ तपे दोन । होताच तो सुवर्णदिन । सद्भाग्यें आला घेऊन । स्वातंत्र्य सूर्य क्षितीजावरी ॥१०५॥
केशवांनी हा सोहळा । प्रत्यक्षें पाहिला स्वडोळा । नेत्रीं तयांच्या ते वेळा । आनंदाश्रू पातले ॥१०६॥
इति श्रीयशोधन विरचित । श्रीसद्गुरु केशवदत्त चरित । होवो सकलां सुखद । तेरावा अध्याय संपूर्ण ॥१०७॥
॥ इति त्रयदशोऽध्याय: समाप्त ॥