पंचमम् ब्राम्हणम् - भाष्यं १८

भाष्यं :--- न चेदमेव फल मोक्षफलमिति शक्यं वक्तुम । त्र्यन्नसंबन्धान्मेधात्प:कार्यत्वाच्चानानां “पुन: पुनर्जनयते: इति दर्शनात । “यद्धैतन्न कुर्यात्क्षीयेत ह” इति च क्षयशअवणात “शरीरं ज्योतीरूफम” मित च कार्यकरणत्वोपपत्ते: “त्रयं वा इदं” इति च नामर्पकर्मात्मकत्वेनोपसंहारात ॥

भाष्यं :--- न चेदमेव साधनत्रयं संहतंसत्कस्यचिन्मोक्षार्थं कस्यचित्त्र्यन्नात्मफलमित्यस्मादेव वाक्यादवगन्तुं शक्यं पुत्रादिसाधनानां त्र्यनात्मफलदर्शनेनैवोपक्षीणत्वाद्वाक्यस्य ॥

भाष्यं :--- पृथिव्यै पृथिव्याश्चैनमग्नेश्च दैव्यधिदैवात्मिका वागेनं कृतसंप्रत्तिकमाविशति । सर्वेषां हि वाच उपादानभूता दैवी वाक्पृथिव्यग्निलक्षणा । सा हयाध्यात्मिकासडगादिदोषैर्निरुद्धा । विदुषस्तद्दोषापगम आवरणभड्ग इवोद्कं प्रदीपप्रकाशवच्च व्याप्नोति । तदेतदुच्यते पृथिव्या अग्नेश्चैनं दैवी वागाविशतीति । सा च दैवी वागनृतादिदोषरहिता शुद्धा यया वाचा दैव्या यद्यदेवाऽऽत्मने परस्मै वा वदति तत्तद्भवत्यमोघाऽप्रतिबद्धाऽस्य वाग्भवतीत्यर्थ: ॥

श्रुति :--- दिवश्चैनमादित्याच्च दैवं मन आविशति तद्वै दैवं मनो येनाऽऽनन्द्येव भवत्यथो नशोचति ॥१९॥

अर्थ :--- द्युलोक व आदित्य यांपासून दैव मन त्याल - त्यामध्यें आवेश करितें. तेंच दैव मन होय कीं ज्या मनानें तो आनन्दीच होतो; व शोक करीत नाहीं. ॥१९॥

भाष्यं :--- तथा दिवश्चैनमादित्याच्च दैवं मन आविशति । तच्च दैवं मन: स्वभावनिर्मलत्वात । येन मनसाऽसावानन्द्येव  भवति  सुख्येव भवत्यथ अपि न शोचति शोकादिनिमित्तासंयोगात ॥१९॥

श्रुति :--- अदभ्यश्चैनं चन्द्रमसश्च दैव: प्राण आविशति स वै दैव: प्राणो य: संचर श्चासंचर श्च न व्यथतेऽथो न इर्ष्यति स एवंवित्सर्वेषां भूतानामात्मा भवति यथैषा देवतैव स यथैतां देवता सर्वाणि भूतान्यवन्त्येव हैवंविद सर्वाणि भूतान्यवन्ति । यदु किंचेमा: प्रजा: शोचन्त्यमैवाऽऽसां तद्भवति पुण्यमेवामुं गच्छति न ह वै देवात्पापं गच्छति ॥२०॥

अर्थ :--- आप व चंद्र यांपासून दैव प्राण त्याच्यामध्यें आवेश करितो. तोच दैव प्राण कीं जो जो जंगम प्राण्यांत संचार करणारा व स्थावर प्राण्यांत संचर न करणारा असा असताम्नाहि व्यथित होत नाही. त्याचप्रमाणें तो विनाशहि पावत नाहीं. तो असें जाणणारा सर्व भूतांचा आत्मा होतो. जशी ही हिरण्यगर्भ देवता तसाच तो होतो. ज्याप्रमाणें या देवतेला सर्व भूतें पाळतात त्याचप्रमाणें त्र्यन्नात्मोपासकाला सर्व भूतें पाळतात. ही स्र्व प्रजा जें कांहीं शोचितात - शोक करितात त्या प्रजाशींच शोकादिकाचें निमित्त संयुक्त होतें. तें त्यांचेंच होतें.  या प्राजापत्य पदीं स्थित असलेल्या पुरुषाला पुण्यच प्राप्त होतें. देवांना पाप लागत नाहीं. ॥२०॥

भाष्यं :--- तत्जाऽद्भयश्चैनं चन्द्रमसश्च दैव: प्राण आविशति । स वै दैव: प्राण: किंलक्षण इत्युच्यते । य: संचरण्त्प्रणीभेदेश्वसंचरन्त्समष्टिव्यष्टिरूपेणाथवा संचरञ्जङगमेष्वसंचरन्स्थावरेषु न  व्यथते न दु:खनिमित्तेन भयेन युज्यते ॥