साधन मुक्तावलि - अभ्यास

मुखें देह मी नव्हे म्हणतां । नव जाय गा हे बद्धता ॥
येथें अभ्यास द्दढ होता । देह - ममता गळे ॥१॥
आरंभीं नेत्राचें देखणें त्यागावें । तें संकल्पावरी आणावें ।
तेंचि पुढें संकल्प पहावें । स्फूर्तीच्यायोगें ॥२॥
नंतर तया अति सूक्ष्मा स्फू रणा । चिद्रूप आत्माचि देखणा ॥
तो लयउद्भव साक्षी अनुमाना । स्फुरणाच्या यावा ॥३॥
ज्या क्षणीं ओ विषय । वृत्तीस होईल प्रत्यय ॥
त्या क्षणींच मिथ्या निश्चय । केला पाहिजे ॥४॥
‘अहं ब्रम्हास्मि’ चा विसर । पडोंचि नये निमिष मात्र ॥
मग कैचा होईल यया अवसर । देहाचे मीपणासी ॥५॥
चालतां बैसतां भाषण करितां । कीं अन्य भोजनादि क्रिया समस्तां ॥
शयनीं पहातां कीं ऐकतां । स्मरण मात्र असावें ॥६॥
येथवरी प्रतिज्ञा वृत्तीनें करावी । कीं निमिषार्ध जरी विस्मृति व्हावी ॥
तरी मज गुरुहत्या संभवावी । ब्रम्हाहत्यादि जो अनंत ॥७॥
नामरूप भासतांचि त्यागावें । सच्चिदानंदत्व स्थापावें ॥
दिसेल तें तें सहज पाहावें । आग्रही टाकुनी ॥८॥
नामरूप परतेंचि सारावें । भेदाचें नि:संतानचि व्हावें ॥
एकरूप सच्चिदानंदचि स्मगवें । किमपि विसर न होतां ॥९॥
नामरुपात्म स्फुरण । उठतांचि तया ओळखुन ॥
तें तें मिथ्यात्वें विदारून । निजांगेंचि व्हावें ॥१०॥
संकल्प उठो कीं राहो जावो । परी त्या सत्यत्व न द्यावें येवो ॥
आणि दुसरा नाहींच उपावो । स्मरण असावें मिथ्याचें ॥११॥
इकडे स्मरावा ब्रम्हात्मा आपण । जो लय साक्षी निर्विकल्प परिपूर्ण ॥
आणि उठतांति संकल्प स्मरण । मिथ्यात्वाचें असावें ॥१२॥
वृत्ति उठो कीं मनबुद्धि उठोनी । इंद्रियद्वारां प्रवर्तो विषयग्रहणीं ॥
परी पाहों नये सच्चिदानंदावांचोनी । नामरूपादिभेद ॥१३॥
जे पाहिजे ते व्यापार व्हावे । बुद्धयादि देहांत आघवें ॥
तीहींही आवस्थेमाझीं न स्फुरावें । देहात्मत्व गुप्तही ॥१४॥
ब्रम्हा तरी सदा अनुभवावें । परि अनुभविते आपण न व्हावें ॥
हेंचि मुख्यत्वें वर्म जाणावें । समाधानाचें ॥१५॥
भलते समयींही चुकूनी । अनुभवितां स्फुरूं नये मी म्हणोनि ॥
अनुभाव्य जे का पूर्णपणीं । ते नि:संशय आपण ॥१६॥
आणि असंगत्व जें आपुलें । कदापि न जावें विस्मरिलें ॥
परि तुझें निर्विकल्पत्व संचलें । राहे सविकल्प उद्भवतां ॥१७॥
बुद्धीनें अथवा मनानें । किंवा नुसतिये वृत्तिनें ॥
अहंब्रम्हा साभिमान घेणें । तरीच निश्चय द्दढ होय ॥१८॥
अनंत जन्मीं अनंत साधन । करितां देहबुद्धि नव्हे न्यून ॥
जरी लय साक्षी ज्ञान झालें । आणि अहंब्रम्हा नाहीं स्फुरलें ॥
तरी देहबुद्धीसी क्षीणत्व आलें । न घडे सहसा ॥२०॥
जरी ब्रम्हाज्ञानही झालें । सर्वांवेगळें लयसाक्षित्वही कळलें ॥
तरीही पूर्वाध्यासें शुभाशुभ घडलें । घेईल माथा ॥२१॥
अपरोक्षे ज्ञान ब्रम्हात्मयाचें । झालें विचारें लय साक्षित्वाचें ॥
तत्क्षणीं निर्मूळ मीमाझेंपणाचें । नव्हे सहसा ॥२२॥
पूर्वींल ध्यासें देहासी मीपण । घेऊन उठेल वृत्ति उद्भवून ॥
जरी कळलें अहंब्रम्हा म्हणून । तरी घेतां न राहे ॥२३॥
तेचि प्रारब्धभोगाचिया बळें । मन बुद्धि इंद्रियद्वारा उसळें ॥
शुभाशुभ घेतां विषय सोहळे । परी विस्मरण पडूं नये ॥२४॥
हे देहबुद्धि तेव्हांचि हरे । जई ब्रम्हात्मज्ञान साचोकारें ॥
ब्रम्हात्मज्ञानही होय निर्धारें । निपटून देहबुद्धि जातां ॥२५॥
तस्मात् अहंब्रम्हास्मि विशेष वृत्ति । घेतिली पाहिजे साधकें निश्चितीं ॥
तरीच क्षीण होईल अवगति । हे देहबुद्धिरूप ॥२६॥
तस्मात् खरे जयासी तरणें । तेणें सदा असावें अनुसंधानें ॥
तरी ब्रम्हात्व द्दढ होऊनि जाणे । गळून देहबुद्धि ॥२७॥
वृत्तिसि अज्ञानें अन्य देहादिकाचा । ध्यास बैसोनि गेला द्दढचि साचा ॥
तो जाईल जेव्हां हा खल होईल वृत्तीचा । अहंब्रम्हास्मि म्हणोनि ॥२८॥
वृत्तिसि खळ तो हाचि ऐसा । अहंब्रम्हास्मिचिया उल्हासा ॥
विस्मरचि न पडावा सहसा । साभिमानही घ्यावा ॥२९॥
तुझें माझें आणि हें तें त्याचें । ऐसे भिन्न चिद्रूप न पहावें साचें ॥
एकचि अधिष्ठान ब्रम्हा सर्वांचें । तूं मी हा हें टाकुनि ॥३०॥
द्वैतभाव सांडूनि दूरिं । आपणची चराचरीं ॥
ऐसा आभ्यास जो द्दढ करी । निजांगें ब्रम्हा होय जो ॥३१॥
जोंवरी विचार उद्भवेना । तोंवरी ऐक्य कदा घडेना ॥
कर्तृतंत्ररूप अनुसंधाना । विचार होय तों असावें ॥३२॥
अगा दूरीं कोठें नव जावें । तपादि नलगे साधावें ॥
एक नामरूप त्यजूनि पहावें । तरीच पावावें शुद्धब्रम्हा ॥३३॥
स्फुरणासि मिथ्या पाहावें । साक्षीमात्रें आपणा घ्यावें ॥
ऐसेचि काळ आभ्यासावें । अहं कर्तृत्व निमें जों ॥३४॥
आभ्यासें सर्वदा वृत्ति खलावी । द्वैताची उर्मीच न उठावी ॥
आपुली ब्रम्हाता द्दढ करावी । श्रद्धावान् जो तेणें ॥३५॥
आहे तें ब्रम्हासद्‌रूप । दिसें तें ब्रम्हाचिद्रूप ॥
प्रिय ते ब्रम्हानिर्विकल्प । सविकल्प नाहींच नाहीं ॥३६॥
सर्वदा ब्रम्हापणेंचि असणें । देहबुद्धीसी कदा ना स्पर्शणें ॥
तयातेंचि मी भजन करणें । येर तें करणें साधनाभ्यास ॥३७॥
तत्काळ पावावया ब्रम्हा पूर्ण । सांडूनिया दोषगुण ॥
सर्वभूतीं भगवद्भजन । हेंचि साधन मुख्यत्वें ॥३८॥
तरी द्दश्य आणि दर्शन व्यक्ती । सांडूनि घेईजे सुख संपत्ति ॥
केवळ आत्मसुख गा सुमती । जाण निश्चितीं आन नाहीं ॥३९॥
जें विषयदर्शनें सुख उपजे । तेंचि विषयत्यागें निर्वाह कीजे ॥
तरी तेंचि आत्मसुख जाणिजे । नाहीं दुजें तयावीण ॥४०॥
सर्वत्र सुख नामें जें जें बोलती । तें तें आत्मसुख जाण निश्चितीं ॥
परी तें अल्प झालें विषयसंगतीं । विषयिक म्हणती आत्मसुखते ॥४१॥
आपण आपणातें असंग ओळखितां । हें सर्व मिथ्या होय कर्मेंही घडतां ॥
मी कर्ता ही ऊर्मीच नुठतां । घडलें तें व्यर्थ जाय ॥४२॥
एवं त्रिपुटीचें खंडन होता । मग निजांगोंवि ब्रम्हा तत्त्वतां ॥
यांचीं नांवें द्दढा परोक्षतां । ऐक्यता अभिन्न ॥४३॥
मुख्य ऐक्यत्व कदा न भंगावें । नामरूपादि भेद न व्हावे ॥
मग स्मरेल त्या युक्तिनें स्मरावें । ब्रम्हात्मत्व द्दढ व्हावया ॥४४॥
बहुत कासया बोलणें । देहबुद्धि वाढेल जेणें गुणें ॥
तो धर्म असतांही त्याग करणें । शास्त्रीय अथवा लौकिक ॥४५॥
देहाची वर्तणूक असो भलतैसी । हें पाहोंचि नको सोडूनि आभ्यासासी ॥
पावशील पूर्ण समाधान सहज स्थितीशी । आमुचे आशिर्वादें ॥४६॥
अहंब्रम्हा जरी यथार्थ कळें । तरी हें प्रतिदिनीं सहज उफाळें ॥
अनायासोंचि देहाभिमान गळे । यदर्थीं संशय नाहीं ॥४७॥
तस्मात् रविदत्ता अपरोक्षज्ञान । जाहलि याही हा धरी साभिमान ॥
निमिष एक न पडावें विस्मरण । तरीच देहबुद्धी गळे ॥४८॥
मन प्राण देह इंद्रिय । नामें मात्र कल्पूं नये ॥
आहे तें ब्रम्हा अद्वय । अससी हा भ्रम टाकी ॥४९॥
ज्वाळेसहित अग्नी । कीं तरंगासहित पाणी ॥
तैसा तूं आपणालागुनी । जाणे वृत्तिसहित ॥५०॥
जळें काय सांडिले तरंग । कीं आकाशें दवडिलें मेघ ॥
मनादि हे तुझेचि अंग । केवी सांडूं पाहसी ॥५१॥
जें जें दिसतें भासतें । ब्रम्हाचि कां नव्हे तें तें ॥
अखंड ध्यानचि ऐसें । विचारें  कळें ॥५२॥
जें जें तत्त्व समोर भेटें । तें तें मीच ऐसें वाटे ॥
तरी मग द्वैताचें तुटें । मूळ अनायासें ॥५३॥
मुख्य तृप्ति व्हावी गहन । तैसेंचि व्हावें समाधान ॥
तें न होतां वाउगें भाषण । कधींच न सरें ॥५४॥
तस्मात् ऐसें न करावें । खरेंच जयाशी मुक्त व्हावें ॥
तेणें आगत्य आभ्यासावें । बोलिल्या रीतीं ॥५५॥
अभ्यासीं होय प्रवृत्ति । चढती क्षणक्षणा प्रीति ॥
तेणें कर्माची समाप्ति । करोनि हेंचि आचरावें ॥५६॥
अभ्यासावीण न घडे कदां । न तुटे देहबुद्धीची आपदा ॥
न जोडे वस्तुतंत्रत्व संपदा । हेंही सत्य सत्य ॥५७॥
साधनेवीण ब्रम्हा होतां । लागूं पाहे देह सत्य सत्य ॥५७॥
साधनेवीण ब्रम्हा होतां । लागूं पाहे देह ममता ॥
आळस प्रबळे तत्त्वतां । ब्रम्हाज्ञानमिसें ॥५८॥
परमार्थमिसें आळस जागे । ध्यानमिसें निद्रा लागे ॥
मुक्तिमिसें दोष लागे । अनिर्गलता ॥५९॥
निरूपणमिसें निंदा घडे । संवादमिसें विवाद घडे ॥
उपाधिमिसें येऊनि जडे । आभिमान आंगीं ॥६०॥
नि:शेष मीपण उठूं राहिलें । आणि देह तरी वर्ते रीतीं पहिले ॥
तरी मग जाणावें मीपण गेलें । माझेपणासहित ॥६१॥
धनस्त्रीपुत्र-हानी । होतां जरी परोक्ष मानी ॥
गेलें आलें नाठवें मनीं । तरी माझेपण गळालें ॥६२॥
पाप तरी खंती नुपजे । पुण्य होतां बरें नेणिजे ॥
हेंही अंतरींच समजे । जयाचें तया ॥६३॥
नि:शेष मीपण उठतां राहिलें । ऐसें खरेंपण प्रत्यया आलें ॥
तरी मग जाणावें नि:संतान झालें । विश्वाभिमानाचें ॥६४॥
अंगें (ब्रम्हा) असतां चिंतूं लागला । तया चिंतनासी भ्रम असें बोलिला ॥
पुढें स्मरतां न स्मरतां अंगें झाला । वस्तुतंत्र ब्रम्हा ॥६५॥
देह तादात्म्या झालें द्दढ । यास्तव वाटे हे (आभ्यास) आवघड ॥
मीपणाचा झडता मोड । तरी त्यासि हे सुगम ॥६६॥
येर विद्या होऊनि विसरती । तैसी नव्हे हे अपरोक्ष संपत्ति ॥
एकदां झालिया वर्धमान होती । कदा क्षीण नव्हे ॥६७॥
तस्मात् प्रयत्न प्रवृत्तिचा न करावा । घडणार तें घडेल स्वभावा ॥
परंतु निवृत्तिरूप मोक्ष स्वभावा । प्रयत्नेवीण नव्हे ॥६८॥
प्रारब्धाधीन मोक्ष नाहीं । कारण कीं, अभोक्त आत्मा विदेही ॥
तो कळावा विचारें नि:संदेही । तेथें सुखदु:खें आटती ॥६९॥
श्रीराम जयराम जयजय राम । ऐसा कांहीं एक धरूनि नेम ॥
जप कीजे तेणें आत्माराम । जोडेल नेमें ॥७०॥
जप नेमिला तो चुकों न द्यावा । त्यावेगळा सर्वदा स्मरावा ॥
मळ त्यागितांही न विसंबावा । कर्मठपणें करूनि ॥७१॥
ऐसें अखंड नाम स्मरावें । परी दुसरियास कळों न द्यावें ॥
ऐसा निजध्यास झालिया राघवें । पाविजे तात्काळ ॥७२॥
एकाग्र करूनिया मन । अंतरीं करावें ध्यान ॥
सर्वांग पूजा (मानस) विधान ॥ प्रत्यईं कीजे ॥७३॥
नित्य नेमिला जो जप । त्रिकाळ दर्शनिं साक्षेप ॥
आदित्य मारुतीचें रूप । अवलोकावें ॥७४॥
हरीकथा निरूपण । प्रत्यईं करावें श्रवण ॥
हेचि जाणावी खूण । नित्य नेमाची ॥७५॥
अशक्त होऊनिया प्राणी पडे । तेव्हां नित्यनेम न घडे ॥
तेणें बळेंचि नेमाकडे । चित्त न्यावें ॥७६॥
नित्यनेमाचा आभ्यास । नेम चुकतां कासावीस ॥
तोचि लागे निजध्यास । अंत - समयीं ॥७७॥
पूर्वीं काय झालें तें आठवों नये । पुढील कांहीं चिंतूं नये ॥
स्वभावें होईल तें भोगीत जाये । सहज पाहे चेंचिरें ॥७८॥
देह आजीच जावो । अथवा चिरंजीव राहो ॥
परी याचा कांहीं नसावा मोहो । स्मरावा देवो श्रीकृष्ण ॥७९॥
जें जें होईल ज्या वेळें । तें तें भोगावें प्रारब्ध - बळें ॥
प्रयत्न सांडूनि प्रेमबळें । मानी वेगळा आपणासी ॥८०॥
जें कांहीं मजपासोनि होतें । ऐसें तूं म्हणों नको आपणातें ॥
जैसें चुंबक चाळवी लोहातें । तैसें गुणसत्तें तुझेनि ॥८१॥
शुभाशुभ कर्में होती । तीं गुणयोगें जाण चत्तीं ॥
म्हणोनि निंदा आणि स्तुति । सांडोनि कृष्णभक्ति करावी ॥८२॥
जे गुण चेष्टे ते नेणती । ते निंदा स्तुती वरपडे होती ॥
जे गुणर्मातें जाणिती । ते सांडिती अभिमाना ॥८३॥
त्या एकत्विं मीपण । तेचि व्यभिचार भक्ति जाण ॥
मजसगट हा भगवान । तोचि जाण अव्यभिचारू ॥८४॥
नित्य नैमित्यक कर्म करी । परी खटाटोप नाहीं शरीरीं ॥
अखंड नामें गर्जना करी । तोचि निर्धारीं शौच्य कीं ॥८५॥
आतां अमुक मी श्रवण करीन । ऐसें नुरावें अश्रुत वचन ॥
या नांव बोलिजे श्रवण । अभिन्न आपण निश्चयें ॥८६॥
या श्रवणा नाम खरें श्रवण । येर ऐकणें बोलणें बाष्कळपण ॥
हें ब्रम्हाविदांचें सत्य सत्य वचन । कल्पित माझें नव्हे ॥८७॥
जरी पराधीन देह असतां । तरी वाणी - मनावरी कोणाची सत्ता ॥
कार्यापुरतें योजावें तत्त्वतां । येर्‍हवीं अक्षयीं गुरु - भजनीं ॥८८॥
कवणासी उद्विग्न न करी । सत्य प्रीय सर्वां सधुरोत्तरीं ।
किंवा वदे वेदाम्त - चर्चा निर्धारीं । हेंचि तप वाणीचें ॥८९॥
बहुत बोलणें नको समूळीं । अन्यकाळीं कीं मैथुनकाळीं ।
अथवा भलतैशा मेळीं । ध्याना विसरूं नये ॥९०॥
त्या क्षणींच (भोग घडत असतां) तादात्म्या न पावें  । तरी तें पुढें त्या कैसें बाधावें ।
तस्मात् ध्यानानुसंधानें असावें । सर्वदा मुक्त ॥९१॥
शयनीं कीं चालतां बैसतां । अथवा अनेक कर्में करितां ।
जरी पापकर्मासी रत असतां । ध्यान करितां सुटे ॥९२॥
निजलें असतां ध्यान करावें । मार्गीं चालतां अनुसंधान राखावें ।
किंवा भलते ठायीं जरी बैसावें । तरी ध्यानीं असावें तत्पर ॥९३॥
मुख्य अंतर - वृत्ति गुरुरंगें रंगली । बाहय वर्तणूक स्वप्नापरी  नाथीली ।
मग चिन्हें ( रुद्राक्ष भस्म वगैरे) वागविलीं कीं न वागविलीं । त्यासी चाड नाहीं ॥९४॥
मात्र अंतर - वृत्ति सद्दढ व्हावी । बाहय चिन्हांची नको उठावेवी ।
तेवीं शास्त्रवचनेंही त्यागावीं । बहिरंग क्रियेचीं ॥९५॥
सवृत्तिक ज्ञान ऐसें । सर्व दिसतांही भेद नसे ।
स्वरूपीं वृत्तीग्रहण कैसें । संभवे बापा ॥९६॥
बहुत कासया बोलावें । स्वरूपीं जाणणेंची न संभवें ।
येथें विचारेंचि अभिन्न व्हावें । ज्ञान तेंही ताकूनी ॥९७॥
अंगें वस्तुरूप झाला । संशय अवघा निमाला ॥
मग जो कार्यभाग दिसला । तो तो आपणच वाटे ॥९८॥
अभ्यासावीण न घडे कदां । न तुटे देहबुद्धीची आपदा ।
न जोडे वस्तुतंत्रत्व संपदा । हेंही सत्य सत्य ॥९९॥
तस्मात्  खरें जयासी तरणें । तेणें सदा असावें अनुसंधानें ।
तरी ब्रम्हात्व द्दढ होऊनी जाणें । गळून देहबुद्धि ॥१००॥
जागें होतां पुन: झोपेवरी । देह असो भलतैसे व्यापारीं ॥
परी विस्मरची पडूं नये तिळभरीं । आपुले असंगत्वाचा ॥१०१॥
ऐसा ग्रंथिभेद झालियानंतर । तयाचा जो होय क्रिडा - विहार ॥
तो सर्वही असें निर्विकार । जीवन्मुक्तिसुख तेंची ॥१०२॥