अन्वयव्यतिरेक - अष्टम: समास:

॥ श्रीराम समर्थ ॥
तूं नव्हेसी कारण । तयाचें रूप अज्ञान । अज्ञानयोगें जाण । जीवित्व तुज ॥१॥
अविद्यायोगें जीवित्वदशा । आली असे परमपुरुषा । म्हणूनि अज्ञाननिरासा । वीण मोक्ष नाहीं ॥२॥
स्वरूपासी नेणिजे । त्या नांव अज्ञान बोलिजे । आपुलें निजरूप वळखिजे । त्या नांव ज्ञान ॥३॥
ज्ञानाज्ञान जेथूनि जालें । पुन्हां तेथेंचि निमालें । कारणमहाकारणावेगळें । स्वरूप तुझें ॥४॥
याकारणें देहाचिया । असती अष्ट क्रिया । त्याही ओळखोनि सांडाव्या । सांगणें आतां ॥५॥
सुषुप्ती अवस्था प्राज्ञ अभिमान । आनंद भोग तमोगुण । मकार मात्रा हदयस्थान । द्रव्यशक्ती ॥६॥
पश्यंती वाचा आठवी । कारण क्रिया जाणावीं । इतक्या न लागती नरावेवीं । सत्यस्वरूप तूं ॥७॥
क्रियासहित अज्ञान । तूं नव्हेसी जाण । अथवा म्हणती महाकारण । तूं त्यावेगळा ॥८॥
महाकारणरूप ज्ञान । जें स्वरूपाचें अनु-संधान । तरी तूं त्या विलक्षण । सहजचि अससी ॥९॥
अनुभव आणि अनुभविता । दोन जाले प्रत्यक्ष पाहंता । म्हणोनियां सर्वथा । ज्ञानावेगळाचि तूं ॥१०॥
महा कारण देह । अष्टक्रिया नि:संदेह । तोचि आतां अभिप्राय । सावध ऐका ॥११॥
तूं या अवस्था प्रत्यगात्मा अभिमान । ज्ञानशक्ति शुद्धसत्वगुण । परा वाचा मूघ्रिस्थान । अर्धमातृका ॥१२॥
आनंदावभास भोग । अष्टक हे समयोग । ज्ञानात्मक अंतरंग । एकरूप ॥१३॥
तूं ज्ञानाज्ञानावेगळा । जन्मकर्मानिराळा । सकळीं असोनि सकळा । सारिखा नव्हेसी ॥१४॥
तूं बाह्य व्यापक । तूं अनेकीं एक । एकपण अलैलिक । न साहे तुज ॥१५॥
तूं वर्णव्यक्तिरहित । अवद्येसी विद्येसी विनिर्मुक्त । नाशवंतीं शाश्वत । स्वरूप तुझें ॥१६॥
तूं स्थूळ ना सूक्ष्म । ज्ञानाज्ञाना मनोधर्म । तुझ्या स्वरूपाचें वर्म । सद्नुरु कृपा ॥१७॥
समर्थ स्वामीकृपेवीण । नकळे नकळे स्वरूपज्ञान । तेचि आतां परिसीन । करूं आतां ॥१८॥
तंव शिष्य म्हणे स्वामी । चौ देहांवेगळा स्वरूप मी । देहीं असे जीव नामी । तो किलक्षण ॥१९॥
तंव स्वामी म्हणती ऐक आतां । स्थूळदेह जड तत्त्वतां । त्याचे स्वरूप पाहो जातां । केवळ पृथ्वी ॥२०॥
दुसरा लिंगदेह चंचळ । तें चंचळीं असे निश्चळ । तो ब्रह्मांश केवळ । जीव बोलिजे ॥२१॥
विषयक्रिया इंद्रिय जड स्वरूप । प्राण चंचळ वायु मायास्वरूप । त्या वायूमध्यें जाणीव अमूप । तो जीव ब्रह्मांश ॥२२॥
ते जाणीव अमूप । जाणिवेचें निश्चळ रूप । दृष्याभासा अमूप । अनंत ब्रह्मांडव्यापिनी ॥२३॥
निश्चळपण तें न मोडे । चंचळ वायु त्रैलोक्य थोकडें । वायु तें किती बापुडें । चैतन्यापुढें ॥२४॥
वायु कठिणासी आडतो । जाणिवेनें पर्वत फुटतो । फुटे म्हणावें तरी तो । छेदहि नाहीं ॥२५॥
जो त्रैलोक्याचें दर्पण । सकल बिंब अणुप्रमाण । सर्वसाक्षी केवळ जाणीवेवीन । असेचिना ॥२६॥
दर्पण स्थूळोंहूनि न हाले । परी सर्वही तेथेचि बिंबलें । बिंबलें परी नसे निघालें । दर्पणामध्यें ॥२७॥
पिंडीं तुया ब्रह्मांडीं सर्वसाक्षिणी । अनिर्वाच्या ईश्वरत्व जयेचोनि । पिंडीं असे अभिमानी । प्रत्यगात्मा तो ॥२८॥
अंतरात्मा जीवरूप । जाणिवे आंगीं वायु आरोप । अनंत नामांचा अरूप । तयासीच म्हणावें ॥२९॥
तूं म्हणसी तेथें कैंची जाणीव । तूं ऐक याचा अभिप्राव । ईश्वरी महाकारण देहीं सर्व । साक्षिणी अवस्था ॥३०॥
अर्धनारीनटेश्वर । प्रकृतिपुरुषाचा निर्धार । निवळ पाहतां विचार । दोन्ही एकची ॥३१॥
वायु मायेचे चळण । तोंवरी ईश्वरा जाणपण । तें निरसितां मिथ्या भान । जाणीव कैंची ॥३२॥
ती जाणीव जेथें विराली । तेथें अनिर्वाच्य बोलिली । श्रुतीसी मौन्यमुद्रा पडली । तियेसमयीं ॥३३॥
जोंवरी असतेपण मायेसी । तोंवरी ईश्वरत्व ब्रह्मासी । हरिपंकल्प जाणिवेसी । अधि-ष्ठान आहे ॥३४॥
अहं ब्रह्मास्मि ऐसें स्फुरण । तेंचि प्रकृतीचें लक्षण । सबळ ब्रह्म जाणीव साक्षपण । त्यासीच बोलिजे ॥३५॥
जोंवरी सत्यत्व प्रकृति वायूसी । तोंवरी जाणीव सबळ ब्रह्मासी । तये मायेच्या विनाशीं । तेंचि अनिर्वाच्य ॥३६॥
म्हणोनि पिंडीं जाणीव-लक्षण । तो ब्रह्मांश अंत: करण अज्ञान । अज्ञानयोगे जीवित्वलक्षण । ब्रह्मांशासी ॥३७॥
म्हणोनि जाणीव पुरुषाचा अंश । प्राणप्मचक मायेचा विलास । उभययोगें विशेष । अंतरात्मा तो ॥३८॥
येथें प्रश्र हा फिटला । विचार पाहतां प्रत्ययो आला । पुढें समजोनि बोला । कोणी तरी ॥३९॥
तंव शिष्य मोक्षपाणी । विचारें झाला ब्रह्मज्ञानी । तो देहाच्या प्रयाणीं । कोठें मिळाला ॥४०॥
ऐसें ऐकोनियां वचन । स्वामी म्हणती सावधान । देहीं असतां ब्रह्म पूर्ण । जावें वेगें ॥४१॥
ब्रह्म एक आपण एक । ऐसी असतां वेगळीक । तरी जावयाचा विवेक । करूं येता सुखें ॥४२॥
ज्ञानियाचा देह पडिला । तेथें वायु निघाला । तोहि वित-ळोनि गेला । जेंथिचा तेथें ॥४३॥
जोंवरी आस्तिक्य वायूसी । तोंवरी जाणीव अंत:करणासी । तया प्राणियाच्या निरासीं । जाणीव मालवे ॥४४॥
दिवा होता सोकल्या घटीं । विझाला तो घटस्फोटीं । तैसी जालो गोष्टी । आत्मयाची ॥४५॥
पदार्थीं असावें उदास । सकल विषयीं पूर्ण त्रास । यावरी ब्रह्म ज्यास । ब्रह्मचि करी ॥४६॥
आकाशीं आकाश मिळालें । हें बोलणेंचि अप्रमाण झालें । तैसें स्वरूपी स्वरूप आलें । राहावया ॥४७॥
तेथें गंधर्वनगर आलें । तें तेथेंचि विरालें । तैसें जाणिवेसी जालें । नवल मोठें ॥४८॥
जेणें स्वरूपनिश्चय कंला । तोचि पाहतां ब्रह्म जाला । तेथें द्वैताचा गलबला । गेला विरोनी ॥४९॥
हेंचि सद्नगुरू चे झालेपण । देहीं असोनि ब्रह्म पूर्ण । समर्थ स्वामीस उपमान । द्यावया कैंचें ॥५०॥
शिष्याची जाली तन्मयता । अमृतवचनीं ऐक्यता । मग चरणीं ठेविला माथा । साष्टांगभावें ॥५१॥
पुढें भागुती विनविलें । जीवत्व हें धन्य झालें । ईश्वर कैसे लया गेले । सांगा स्वामी ॥५२॥
तेचि पुढें कथा । ईश्वराची अनिर्वाच्यता । निरोपिजेल श्रोता । अव-धान द्यावेम ॥५३॥
इतिश्री व्यतिरेक । ज्ञानप्रळयो निश्चयात्मक । स्वामीकृपा समर्थ एक । सेवकावरी ॥५४॥
इति अष्टम: समास: ॥८॥