अन्वयव्यतिरेक - सप्तमः समासः

॥ श्रीराम समर्थ ॥ ॥
ऐके प्राज्ञा प्रबळा । तूं लिंगदेहावेगळा । अससी निश्चळा स्वस्वरूप स्वयें ॥१॥
लिंगदेहाच्या पंचकाचें । तूम नव्हेसी स्वस्वरूप साचें । वासनात्मक वायूचें । अधिष्ठान असे ॥२॥
अंत:करणपंचक प्राणपंचक । इंद्रियदशक विषयपंचक । इतुकें मिळोनि देह लिंग एक । तूं नव्हेसी ॥३॥
जड चंचळ निश्चळ । तीनहि योगें कर्तृत्व प्रबळ । वियोग होतां निवळ । वस्तूचि तूं ॥४॥
विषयकर्तृत्व इंद्रिय जड । प्राणपंचक अंत:करण जाड । इतुकें मिळोनी कैवाड । लिंगदेह बोलिजे ॥५॥
दश इंद्रियें स्थूळीं असती । परी सूक्ष्मरूपें लिंगीं वर्तती । हे मागें उपपत्ति । सांगितली तुज ॥६॥
प्राण प्रकृतीचा अंश । बायु बोलिजे तयास । अंत:करण पुरुष विशेष । आत्मरूपें ॥७॥
प्रकृतियोगें पुरुष जाण माव । माया निरसितां तोचि निरावेव । असा व्यतिरेंक अनुभव । निवळोनि पाहातां ॥८॥
तैसाचि पिंडीं अंतरात्मा । अवघा त्याचा कर्तृत्वमहिमा । विद्या कळा गुणसीमा । कोणें करावी ॥९॥
जोंवरी चंचळत्व प्राणासी । तांवरी जाणपण अंत: करणासी । तया चंचळाचे विनाशीं । तेंचि ब्रह्म ॥१०॥
कोणी एक प्राणी दोघेजण । एक अंध त्यासी करचरण । परी नि:कारण । नेत्रेंवीण झाला ॥११॥
दुसरा डोळस असे । पाद पाणी मुळींच नसे । चंचळत्वाचें पिसें । जसें तेथ ॥१२॥
अंध डोळस स्कंधीं घेऊन । उभयतां करिती मार्ग गमन । एका अंधत्व एका चळण । आरंभिलें ॥१३॥
निश्चळपण जाणे । प्राण चंचळ परी न जाणे । उभयतां मिळोनि करणें । सर्व कांहीं ॥१४॥
तेथें वीस क्रिया उठती । मागें सांगितल्या तुजप्रती । आणीक अष्टधा असती । त्या सावध ऐका ॥१५॥
लिंगदेह अवस्था प्रश्र । इच्छाशक्ती सत्वगुण । उकार मात्रा प्रविविक्त भोग जाण । मध्यमा वाचा ॥१६॥
कंठस्थान अभिमान तैजसु । क्रिया अष्टक जाणिजेसु । देहात्मयोगें आभासु । उठतसे ॥१७॥
संगती देह आत्मयाची । प्रतिमा दिसे आव्हाची । वियोगें राहे प्रचीतीची । एक क्रिया ॥१८॥
राहिला तैजस अभिमान । विष्णूचा अंश जाण । ऐसें लिंगदेहाचें विवरण । करूनि पाहिलें ॥१९॥
तेहतीस तत्त्वें मिळोन । लिंगदेह म्हणिजेत जाण । तूं तयासी विलक्षण । स्वरूपें सत्य ॥२०॥
तंव शिष्यें विनविलें । देहद्वय निरसिलें । कारण महाकारण राहिलें । कोणे स्थळीं ॥२१॥
स्थूळ जड लिंग चंचळ । देहद्वया वेगळ । लिंगनिरासीं तात्काळ । राहिलें कोठें ॥२२॥
ऐसें ऐकूनि विज्ञापन । स्वामी देती प्रतिवचन । म्हणती तुवां प्रश्र । उत्तम केला ॥२३॥
कारण महाकाग्णाचें स्थळ । लिंगदेहा-मध्यें प्रबळ । त्याच्या विनाशीं केवळ । देहद्वय कैचें ॥२४॥
कारण म्हणजे अज्ञान । महा-कारणरूपी ज्ञान । ज्ञान अज्ञानासी अधिष्ठान । लिंगदेह असे ॥२५॥
कारण महाकारणाचिया । असती षोदश क्तिया । त्याहि निरसोनी यथान्वया । प्रचितीनें ॥२६॥
इति श्रीव्यतिरेक-निरूपण । देहद्वयाचें निरसन । ज्ञानप्रळयो जाण । यासी बोलिजे ॥१७॥
इति सप्तम: समाप्त : ॥७॥