संसारदोषप्रशमैकहेतुः करोति
विद्या यदि दर्पमोहम् ।
तदन्दकाराय भवत्यवश्यं साभ्रे
नभस्यंशुमतोंशुमाला ॥१॥
शिक्षाभ्यासेन सुव्यक्तं
पठन्त्यपि विहंगमाः ।
क एष विद्यया दर्पः कष्टप्राप्तैकदेशया
॥२॥
सा विद्या या मदं हन्ति सा
श्रीर्यार्थिषु वर्षति ।
धर्मानुसारिणी या च सा बुद्धिरभिधीयते
॥३॥
यो विद्यागुरुरायाति लघुतां
शीलविप्लवात् ।
तस्मै पण्डितमूर्खाय विपरीतात्मने
नमः ॥४॥
विद्यां प्राप्य कृतं येन
विद्वेषकलुषं मनः ।
तेनात्मा हन्त मूर्खेण स्नात्वा
पांसूत्करैर्वृतः ॥५॥
विद्या श्रीरिव लोभेन द्वेषेणायाति
निन्द्यताम् ।
भाति नम्रतयैवैषा लज्जयेव
कुलाङ्गना ॥६॥
स्पृहणीय़ा सतां तावद्विद्या
संतोषशालिनी ।
यावन्न पार्थिवास्थानपण्यस्थाने
प्रसारिता ॥७॥
सद्गुणाः शुचयस्तावद्यावद्वादेन
शोधकैः ।
प्रक्षाल्य न परीक्ष्यन्ते
खलैर्भूपालसंसदि ॥८॥
अश्माप्यहृदयो यस्य गुणसारं
परीक्षते ।
उचितैव सुवर्णस्य तस्याग्निपतने
रुचिः ॥९॥
कविभिर्नृपसेवासु चित्रालंकारहारिणी
।
वाणी वेश्येव लोभेन परोपकरणीकृता
॥१०॥
वादिभिः कलहोदर्कतर्कसंपर्ककर्कशा
।
वाणी क्रकचधारेव धर्ममूले
निपातिता ॥११॥
साधुतेजोवधायैव तार्किकैः
कर्कशीकृता ।
वाणी विवादिभिः क्रूरैः सौनिकैरिव
कर्तरी ॥१२॥
शीलं नैव बिभर्ति कीर्तिविमले
धत्ते न धर्मे धियं
मात्सर्येण मनीषिणां प्रतनुते
पारुष्यदोषं गिरा॥
तर्कोक्त्या परलोककर्म नयति
प्रायेण संदिग्धतां
यस्तस्याफलशास्त्रपाटनपटोर्मूढस्य
किं विद्यया ॥१३॥
ये संसत्सु विवादिनः परयशःशल्येन
शूलाकुलाः ।
कुर्वन्ति स्वगुणस्तवेन गुणिनां
यत्नाद्गुणाच्छादनम् ।
तेषां रोषकषायितोदरदृशां
द्वेषोष्णनिःश्वासिनां
दीप्ता रत्नशिखेव कृष्णफणिनां
विद्या जनोद्वेगभूः ॥१४॥
शोच्यतां यात्यशीलेन विद्वेषेणापवित्रताम्
।
दर्पशापहता विद्या नश्यत्येव
सहायुषा ॥१५॥
तपोवने मुनिवरौ मान्यौ मुनिमनीषिणाम्
।
पुरा रैभ्यभरद्वाजौ सुहृदौ
चक्रतुः स्थितिम् ॥१६॥
पुत्रावभूतां रैभ्यस्य विद्याविमलदर्पणौ
।
स्पृहणीयौ गुणज्ञानां सर्वावसुपरावसू
॥१७॥
भरद्वाजस्य पुत्रोऽभूद्यवक्रीताभिधः
सुताः ।
भवन्तविद्याः प्रायेण पितृप्रणयलालिताः
॥१८॥
स युवा रैभ्यतनयौ सर्वत्र
श्रुतिविश्रुतौ ।
पश्यन्नात्मनि सासूयः पश्चात्तापाकुलोऽभवत्
॥१९॥
स गत्वा जाह्नवीतीरं निराहारकृशश्चिरम्
।
चचार निश्चलतनुस्तीव्रं विद्याप्तये
तपः ॥२०॥
तं तपस्तापितात्मानं स्वयमेत्य
शतक्रतुः ।
उवाच मिथ्यानिर्बन्धः कोऽयं
ते मुनिपुत्रक ॥२१॥
अनधीता गुरुमुखात्कथं विद्याधिगम्यते
।
अनभ्यासेन पाण्डित्यं नभःकुसुमशेखरः
॥२२॥
अधुना विद्यया किं ते विद्यार्हं
शैशवं गतम् ।
यत्फलं किल विद्यायास्तस्मिन्नवहितो
भव ॥२३॥
शीलं परहितासक्तिरनुत्सेकः
क्षमा धृतिः ।
अलोभश्चेति विद्यायाः परिपाकोज्ज्वलं
फलम् ॥२४॥
विवेकरहिता विद्या द्वेषरोषोष्मशोषिता
।
दर्पाशनिनिपातेन हता वल्लीव
निष्फला ॥२५॥
एतदर्थं श्रुते बुद्धिं करोति
द्वेषदूषितः ।
यद्विवादैः करिष्यामि मानम्लानिं
मनीषिणाम् ॥२६॥
त्यक्त्वा प्रशमसंतोषौ विद्यायाः
प्रथमं फलम् ।
नानाविपर्ययपथैर्गच्छन्त्यर्थफलार्थिनः
॥२७॥
उपकाराय या पुंसां न परस्य
न चात्मनः ।
पत्रसंचयसंभारैः किं तया
भारविद्यया ॥२८॥
अन्यायः प्रौढवादेन नीयते
न्यायतां यया ।
न्यायश्चान्यायतां लोभत्किं
तया क्षद्रविद्यया ॥२९॥
स्वजिह्वास्तुतिभिर्नित्यं
पत्नीवोद्घाटितांशुका ।
क्रियते या सभामध्ये किं
तया धृष्टविद्यया ॥३०॥
अनुष्ठानेन रहिता पाठमात्रेण
केवलम् ।
रञ्जत्येव या लोकं किं तया
शुकविद्यया ॥३१॥
गोप्यते या श्रुतज्ञस्य मूर्खस्याग्रे
प्रकाश्यते ।
न दीयते च शिष्येभ्यः किं
तया शठविद्यया ॥३२॥
परोत्कर्षं समाच्छाद्य विक्रयाय
प्रसार्यते ।
या मुहुर्धनिनामग्रे किं
तया पण्यविद्यया ॥३३॥
न तीर्यते यया घोरः संसारमकराकरः
।
नित्यं चित्तानुबन्धिन्या
किं तया मोहविद्यया ॥३४॥
नित्याभ्यासप्रयासेन जीवितं
क्षीयते यया ।
त्रिवर्गस्योपरोधेन किं तया
कष्टविद्यया ॥३५॥
न विवेकोचितां बुद्धिं न
वैराग्यमयं मनः ।
संपादयति या पुंसां किं तया
जडविद्यया ॥३६॥
शौचाशौचविवादेन त्यक्ता
(?) श्रोत्रियता यया ।
मिथ्याभिमानयोगिन्या किं
तया दम्भविद्यया ॥३७॥
परमात्सर्यशल्येन व्यथा संजायते
यया ।
सुखनिद्रापहारिण्या किं तया
शूलविद्यया ॥३८॥
परसूक्तापहारेण स्वसृभाषितवादिना
।
उत्कर्षः ख्याप्यते यस्याः
किं तया चौरविद्यया ॥३९॥
अनभ्यासहतोत्साहा परेण परिभूयते
।
या लज्जाजननी जाड्यात्किं
तया मन्दविद्यया ॥४०॥
लोभः प्रभूतवित्तस्य रागः
प्रव्रजितस्य च ।
न यया शान्तिमायाति किं तयालीकविद्यया
॥४१॥
यया भूपतिमाश्रित्य परेषां
गुणनिन्दकः ।
दानमानोन्नतिं हन्ति किं
तया दोषविद्यया ॥४२॥
गृहे धाराधिरुढापि सभायां
न प्रवर्तते ।
प्रतिभाभङ्गसङ्गाद्या किं
तया मूकविद्यया ॥४३॥
चण्डं पिण्डार्थिनां द्वेषपिशुनानां
शुनामिव ।
यया संजायते युद्धं किं तया
वधविद्यया ॥४४॥
विस्मृता यावलिप्तस्य कण्ठे
कृतगतागता ।
जीववृत्तिरिव क्षीणा किं
तया मृतविद्यया ॥४५॥
रसायनी जराजीर्णश्चिररोगी
यया भिषक् ।
धातुवादी दरिद्रश्च किं तया
हास्यविद्यया ॥४६॥
यया मुग्धमृगाः कूटैः पीड्यन्ते
तीव्रमार्गणैः ।
आशापाशावलम्बिन्या किं तया
लुब्धविद्यया ॥४७॥
परोपतापः क्रियते वश्यादिकुहकैर्यया
।
यन्त्रतन्त्रानुसारिण्या
किं तया व्याजविद्यया ॥४८॥
गुरुर्गर्वात्कविर्द्वेषाद्यतिर्भोगपरिग्रहात्
।
नृपः पापाद्द्विजः क्रोधात्सा
विद्या वार्यते यया ॥४९॥
विद्यागुणास्ते विदुषां ये
विवेकनिबन्धनम् ।
स्वल्पशिल्पकलातुल्याः शेषा
जीवितहेतवः ॥५०॥
वीणेव श्रोत्रहीनस्य लोलाक्षीव
विचक्षुषः ।
व्यसोः कुसुममालेव विद्या
स्तब्धस्य निष्फला ॥५१॥
द्वेषदर्पहता विद्या कामक्रोधहता
मतिः ।
लोभमोहहता वृत्तिर्येषां
तेषां किमायुषा ॥५२॥
दूरे व्याकरणं कुरुष्व विषमं
धातुक्षयक्षोभितं
मीमांसा विरसा न शोषयति किं
तर्कैरलं कर्कशैः ।
न क्षीबः पतति स्मरभ्रमकरैः
किं नव्यकाव्यासवै-
स्तस्मान्नित्यहिताय शान्तमनसां
वैराग्यमारोग्यदम् ॥५३॥
इत्युक्तः सुरराजेन निश्चयान्न
चचाल सः ।
अभिमानगृहीतानां दुर्निवारो
हि दुर्ग्रहः ॥५४॥
अथ वृद्धद्विजो भूत्वा सिकतामुष्टिभिः
शनैः ।
शक्रः प्रचक्रमे कर्तुं गङ्गायां
सेतुबन्धनम् ॥५५॥
तं दृष्ट्वा निष्फलक्लेशविफलोद्योगनिश्चलम्
।
मुनिसूनुः कृपाविष्टः पप्रच्छाभ्येत्य
सस्मितः ॥५६॥
ब्रह्मन्क एष निर्बन्धस्तव
वन्ध्यसमुद्यमे ।
निष्फलं विपुलायासं न प्राज्ञाः
कर्म कुर्वते ॥५७॥
अस्मिन्कुटिलकल्लोलदोलाविक्षोभितेऽम्भसि
।
हास्यहेतुः कथं सेतुः सिकतामुष्टिभिर्भवेत्
॥५८॥
इत्युक्ते मुनिपुत्रेण ब्राह्मणस्तमभाषत
।
अहो परोपदेशेषु सर्वो भवति
पण्डितः ॥५९॥
अनधीतां बलाद्विद्यां तपसा
प्राप्तुमिच्छसि ।
यथा त्वं निष्फलारम्भस्तथाहमपरो
जडः ॥६०॥
एतद्द्विजवचः श्रुत्वा यथार्थं
स्थगितोत्तरः ।
तथापि दृढसंकल्पः स्वकृत्यान्न
चचाल सः ॥६१॥
अथास्य तीव्रतपसा शक्रः प्रादाद्वरं
वरम् ।
सर्वविद्यानिधिर्येन सहसैव
बभूव सः ॥६२॥
प्राप्तविद्यः स सोत्साहस्तूर्णं
गत्वा स्वमाश्रमम् ।
निजां तपःफलावाप्तिकथां पित्रे
न्यवेदयत् ॥६३॥
तं मदाक्रान्तमश्रान्तवृत्तसंस्कृतवादिनम्
।
भरद्वाजः प्रमोदेऽपि स्वेदाकुल
इवावदत् ॥६४॥
पुत्र प्राप्ता त्वया विद्या
तपस्तापात्किमुच्यते ।
किं त्वागामिभयादेतन्न युक्तं
प्रतिभाति मे ॥६५॥
इतः समीपे रैभ्यस्य कोपनस्य
तपोवनम् ।
विद्यामदान्धौ तत्पुत्रावर्वावसुपरावसू
॥६६॥
तावश्रान्तश्रुतोन्मादौ त्वं
चाभिनवपण्डितः ।
तत्संगमे द्वेषमयः सदा संनिहितः
कलिः ॥६७॥
ग्रीवास्तम्भभृतः परोन्नतिकथामात्रे
शिरःशूलिनः
सोद्वेगभ्रमणप्रलापविपुलक्षोभाभिभूतस्थितेः
।
अन्तर्द्वेषविषप्रवेशविषमक्रोधोष्णनिःश्वासिनः
कष्टा नूतनपण्डितस्य विकृतिर्भीमज्वरारम्भभूः
॥६८॥
तव तत्र प्रयातस्य युक्तायुक्तविवादिनः
।
भविष्यति मुनेः शापादवश्यं
मदनिग्रहः ॥६९॥
शुक्तिकारजतज्ञाननीलपीतादिदर्शनैः
।
उन्मादं जनयत्येव विद्यादर्पपिशाचिका
॥७०॥
एष विद्योपदेशेन विनाशः प्रार्थितस्त्वया
।
रैभ्याश्रमो न गन्तव्यः कर्तव्यं
यदि मद्वचः ॥७१॥
इत्युक्तोऽप्यसकृत्पित्रा
स गत्वा रैभ्यपुत्रयोः ।
व्यधाद्विवादनिर्वेदैः सदा
विद्यामदक्षितिम् ॥७२॥
तं दर्पमत्तं साकोपभीमभ्रूभङ्गदुर्मुखौ
।
तावूचतुर्मनःसक्तविद्याविद्वेषशूलिनौ
॥७३॥
कनीयानावयोर्यस्माद्वयसा
त्वं श्रुतेन च ।
करोषि वादैराक्षेपं तस्मादायुःक्षयोऽस्तु
ते ॥७४॥
इत्युक्तोऽपि क्रुधा ताभ्यां
न दर्पाद्विरराम सः ।
न प्रसन्नं न च क्रुद्धं
गणयन्ति मदोद्धताः ॥७५॥
अत्रान्तरे भ्रमद्भृङ्गमालाभ्रूभङ्गविभ्रमः
।
कालः प्रोषितकान्तानां पुष्पकालः
समाययौ ॥७६॥
क्षिप्तपत्त्राः सुमनसां
रजःकलुषितेक्षणाः ।
सद्वेषा इव विद्वांसश्चेरुर्मलयमारुताः
॥७७॥
माधुर्यललितोदारवाणीविलसितैर्मुहुः
।
कवीनामिव संघर्षः कोकिलानामजायत
॥७८॥
रैभ्ये प्रयाते पुत्राभ्यां
सह स्नातुं सरित्तटम् ।
भरद्वाजात्मजोऽभ्येत्य प्रविवेश
तदाश्रमम् ॥७९॥
तत्र पुष्पोच्चयव्यग्रां
धर्मपत्नीं पुरावसोः ।
सोऽपश्यत्सुप्रभां नाम रूपदर्पापहां
रतेः ॥८०॥
उटजाङ्गनसक्तानां हरिणीनां
विलोकने ।
विलासदीक्षां कुर्वाणां तरलापाङ्गमङ्गिभिः
॥८१॥
तां दृष्ट्वा चन्द्रवदनां
मदनानन्ददेवताम् ।
बभूवोत्क्रान्तमर्यादः सहसैव
मुनेः सुतः ॥८२॥
स ब्रह्मचारी कामेन नवेन
तरलीकृतः ।
अभिलाषोचितं वक्तुमनभिज्ञोऽप्युवाच
ताम् ॥८३॥
उन्मादनमिदं रूपमनुरूपं मनोभुवः
।
समुत्सिक्तमिवासक्तं करोति
मम मानसम् ॥८४॥
विद्याविनयमुत्सृज्य संत्यज्य
गुरुयन्त्रणाम् ।
त्वयि प्रवृत्तं चित्तं मे
प्राग्जन्मप्रेमबन्धनम् ॥८५॥
जानामि यत्कृतस्यास्य विपाके
कर्मणः फलम् ।
तथाप्यभिमतं धर्तुं न शक्नोमि
करोमि किम् ॥८६॥
न श्रुतेन न वित्तेन न वृत्तेन
न कर्मणा ।
प्रवृत्तं शक्यते रोद्धुं
मनोभवपथे मनः ॥८७॥
इत्युक्त्वा तां भयोद्भ्रान्तनयनामाश्रमोन्मुखीम्
।
गन्तुं प्रवृत्तां सोऽभ्येत्य
जग्राहांशुकपल्लवे ॥८८॥
कदली कुञ्जरेणेव तरसा तेन
निर्जने ।
कृष्यमाणा तमवदत्सा निषेधचलाङ्गुलिः
॥८९॥
मा मा मलिनय स्वच्छं शीलं
मम तथात्मनः ।
विद्याया निरवद्यायाः किमेतदुचितं
फलम् ॥९०॥
शीलशुक्लांशुकां त्यक्त्वा
लज्जां निजवधूमिव् ।
गृह्णासि परनारीणां पाणिना
पटपल्लवम् ॥९१॥
किमेतदित्यनुचितं दृष्ट्वा
नूनं कमण्डलुः ।
उद्ग्रीवः कौतुकेनेव मुखं
तव निरीक्षते ॥९२॥
बिभ्रतोऽन्तर्गतरसां कुसुमेषुरुचिं
नवाम् ।
जटावल्कलभारस्ते तरोरिव न
शान्तये ॥९३॥
पापसंकल्पमात्रेण त्रपयाधोमुखी
तव ।
पतिता स्पर्शभीत्येव कम्पलोलाक्षमालिका
॥९४॥
आसनाब्जे सरस्वत्या जपलोलरदच्छदे
।
दुर्नयोक्तिर्न युक्तेयं
मुखे तव मनीषिणः ॥९५॥
इयं तपोवनमही विवेकजननी कथम्
।
जनयत्यभिलाषं ते जननीवाजितात्मनः
॥९६॥
दुर्मदो (दुर्दमो) यौवनभरस्तुरङ्ग
इव हारकः ।
सर्वथा शिथिलात्मानमवटे क्षिपति
क्षणात् ॥९७॥
धिग्धियं किं विवेकेन दूरे
विश्राम्यतु श्रुतम् ।
धार्यते यैर्न संसारविकारस्खलितं
मनः ॥९८॥
क्व विद्या विदिताशेषकार्याकार्यविमर्शधीः
।
मूढता क्व च दुष्कर्ममहापापकुटुम्बिनी
॥९९॥
इत्युच्यमानोऽपि यदा न स
तत्याज दुर्ग्रहम् ।
शीलापहारसंत्रस्ता सा तदा
समचिन्तयत् ॥१००॥
किं करोम्यजने लब्धा विवशाहं
प्रमादिना ।
उत्सृष्टधर्मनिमयाः किं न
कुर्वन्त्यवारिताः ॥१०१॥
अयं स्मरातुरस्तावद्वचसा
न निवर्तते ।
वञ्च्यन्ते सान्त्ववादेन
कामक्रोधमदोद्धता ॥१०२॥
इति ध्यात्वा तमवदत्सा शनैर्मृदुवादिनी
।
गच्छ त्वं स्वयमेष्यामि निशि
शून्यलतागृहे ॥१०३॥
स्नात्वा सपुत्रः कालेऽस्मिन्नायाति
श्वशुरो मम ।
ज्वलज्ज्वलनतुल्यस्य तस्याग्रे
किं करिष्यसि ॥१०४॥
इत्युक्तः स तया प्रायात्सत्यं
विज्ञाय तद्वचः ।
दुष्प्रापमपि मन्यन्ते सुलभं
काममोहिताः ॥१० ५॥
रैभ्यं ततः समायातमग्न्यागाराग्रतः
स्थितम् ।
स्नुषा प्रोवाच कोपाग्निधूमेनेवाश्रुवर्षिणी
॥१०६॥
भरद्वाजात्मजस्तात पापस्तव
सुहृत्सुतः ।
ममाद्य विजने शीलविप्लवेऽभ्यर्थितां
गतः ॥१०७॥
स मया दुर्ग्रहग्रस्तः समेष्यामीति
वञ्चितः ।
विमुच्ये नान्यथा हस्तात्तस्य
स्वस्तिमती सती ॥१०८॥
एतदाकर्ण्य सहसा प्रज्वलन्मन्युना
मुनिः ।
बभूव दुर्निमित्तोल्कापातक्रूरे
इवांशुमान् ॥१०९॥
विद्यावतां स्फुरत्यन्तर्विवेकः
स्वस्थचेतसाम् ।
विकारकाले संमोहश्चित्ते
विद्या च पुस्तके ॥११०॥
स निःश्वसन्नथ क्रोधज्वरारम्भारुणेक्षणः
।
अभिचारजपेनेव कम्पमानाधरोऽभ्यधात्
॥१११॥
अहो बत भरद्वाजः पुत्रस्याध्ययने
व्यधात् ।
धर्मोपदेशं यत्नेन नग्नीकर्तुं
पराङ्गनः ॥११२॥
इत्युक्त्वामर्षसंरम्भादपरं
वक्तुमक्षमः ।
स प्रविश्याग्निसदनं प्रतीकारपरोऽभवत्
॥११३॥
उत्पाट्य विकटाटोपकोपः प्रौढाग्निपिङ्गलम्
।
स जुहाव जटां वह्नौ क्रूरक्रोधसटामिव
॥११४॥
द्वितीयायां हुतायां च शूलभृद्घोरराक्षसः
।
कृत्यासखः समुद्भूतः प्रोवाच
प्रणतो मुनिम् ॥११५॥
किं करोमि मुने कस्य विनाशायास्मि
निर्मितः ।
त्रैलोक्यमपि निर्दग्धुं
संनद्धोऽहं त्वदाज्ञया ॥११६॥
इति ब्रुवाणं तं रैभ्यः क्रूराकारमभाषत
।
भरद्वाजसुतं गच्छ कवलीकुर्वपण्डितम्
॥११७॥
इति तेन समादिष्टः स व्रजन्कम्पितावनिः
।
अर्धशौचं मुनिसुतं दृष्ट्वा
दुरात्समाद्रवत् ॥११८॥
तस्मिन्नभिद्रुते वेगाद्दीप्तशूले
निशाचरे ।
भयभग्नगतिः प्राप शरणं न
मुनेः सुतः ॥११९॥
पलायमानः संप्राप्तः स जवात्पितुराश्रमत्
।
अग्न्यागारं विशन्रुद्धः
शूद्रेणाशौचदूषितः ॥१२०॥
दासस्पृष्टः स निःशौचः पतितः
संभ्रमात्क्षितौ ।
रक्षः शूलहतः पश्चात्सहसा
भस्मसादभूत् ॥१२१॥
अत्रान्तरे भरद्वाजः प्रविशन्निजमाश्रमम्
।
विध्वस्तच्छायमालोक्य सोद्वेगः
समचिन्तयत् ॥१२२॥
मम पुष्पफलादानप्रत्यावृत्तस्य
वह्नयः ।
सदोत्तिष्ठन्ति पुरतस्तेऽद्य
किं निश्चला इव ॥१२३॥
इति संचिन्त्य दृष्ट्वाग्रे
भस्मभीतं सुतं मुनिः ।
श्रुत्वा च दासकथितं वृत्तान्तं
न्यपतद्भुवि ॥१२४॥
स लब्धसंज्ञः शनकैरवदद्बाष्पगद्गदम्
।
रैभ्योऽपि विद्वान्कालेन
प्राप्नोतु स्वसुताद्वधम् ॥१२५॥
हा पुत्र रक्षितेनापि क्षणक्षयनिपातिना
।
न जीवामि सदोषेण कायेनेव
त्वया विना ॥१२६॥
इत्युक्त्वा पुत्रशोकेन चिताग्निमविशन्मुनिः
।
महत्स्वपि नवोत्सेकादभग्नप्रसराः
शुचः ॥१२७॥
अथ याते शनैः काले बृहद्युम्नस्य
भूपतेः ।
याजकौ जग्मतुर्गेहमर्वावसुपरावसू
॥१२८॥
प्रवृत्ते विधिवत्तस्य दीर्घसत्त्रे
पृथुश्रियः ।
दानमानोदयः कोऽपि तयोर्याजकयोरभूत्
॥१२९॥
कदाचिद्दिनपर्यन्तसंध्यायां
निजमाश्रमम् ।
परावसुः समागच्छन्दृष्ट्वा
पितरमग्रतः ॥१३०॥
कृष्णाजिनोत्तरासङ्गं दण्डेन
मृगशङ्कया ।
जघान शापविवशः स तेनाभूद्विचेतनः
॥१३१॥
जनकं हतमालोक्य ब्रह्महत्याभयाकुलः
।
गत्वा यज्ञभुवं भ्रात्रे
स तमर्थं न्यवेदयत् ॥१३२॥
अर्वावसुस्तमवदद्भ्रातः किं
क्रियते विधेः ।
भवन्ति यस्य संकल्पादेवंरूपा
विपर्ययाः ॥१३३॥
धर्मार्थी पापमाप्नोति शीलार्थी
शीलविप्लवम् ।
विधौ विधुरतां याते द्रविणार्थी
दरिद्रताम् ॥१३४॥
ब्रह्महत्याव्रतं तीव्रं
भवतोऽर्थे चराम्यहम् ।
त्वमस्य कुरु भूभर्तुः संपूर्णां
याजनक्रियाम् ॥१३५॥
उक्त्वेत्यर्वावसुर्भ्रातुः
पापशान्त्यै धृतव्रतः ।
चकार सर्वतीर्थेषु तीव्रनिष्कृतिपारणम्
॥१३६॥
तं समाप्तव्रतं प्राप्तं
राज्ञो यज्ञवसुंधराम् ।
दूरात्परावसुर्ज्ञात्वा पितृघ्नः
समचिन्तयत् ॥१३७॥
अयं मे दक्षिणाकाले भागहर्ता
समागतः ।
मदभाग्यैश्चिरं तीव्रव्रतक्लिष्टोऽपि
जीवति ॥१३८॥
इति संचिन्त्य सोऽभ्येत्य
प्रोवाच पृथिवीपतिम् ।
लोभमात्सर्ययोरङ्के पतितः
पातकेच्छया ॥१३९॥
राजन्यज्ञमहीमेष किल्बिषी
ब्रह्महत्यया ।
प्रविशत्यविकल्पेन मद्भ्राता
वार्यतामितः ॥१४०॥
इत्युक्तस्तेन नृपतिः कृतघ्नेन
विपर्ययात् ।
तस्य प्रवेशमज्ञानान्निष्पापस्य
न्यवारयत् ॥१४१॥
अन्धा इव न पश्यन्ति योग्यायोग्यं
हिताहितम् ।
पथा तेनैव गच्छन्ति नीयन्ते
येन पार्थिवाः ॥१४२॥
मिथ्यापवाददानेन नैव भ्रात्रे
चुकोप सः ।
निकारे कारणं दैवं मन्यन्ते
हि मनीषिणः ॥१४३॥
तेन तस्यानृशंस्येन निर्विकारतया
तया ।
तुष्टाः क्रतुसमासीनास्तमूचुस्त्रिदिवौकसः
॥१४४॥
प्रशमेन तवानेन प्रसन्नास्ते
वयं मुने ।
वरार्होऽपि वराचार गृह्यतां
प्रवरो वरः ॥१४५॥
इत्युक्तः स सुरैः प्रीत्या
तानुवाच कृताञ्जलिः ।
यदि युष्मद्वरार्होऽहं दीयतां
यन्ममेप्सितम् ॥१४६॥
मत्पित्रा योऽभिचारेण भरद्वाजात्मजो
हतः ।
स जीवत्वस्मृतक्रूरनिकारः
स च तत्पिता ॥१४७॥
अस्मत्पिता मृगधिया यः परावसुना
हतः ।
सोऽपि विस्मृततत्कोपः स्वस्थः
प्राप्नोतु जीवितम् ॥१४८॥
इत्यर्थिते वरे तेन तथेत्याख्यायि
तैः सुरैः ।
यवक्रीतभरद्वाजरैभ्याः प्रापुः
स्वजीवितम् ॥१४९॥
इत्येते मुनयोऽपि दर्पविफले
याते श्रुते शोच्यतां
क्रोधान्ध्येन पुनः प्रनष्टविमलालोके
विवेके च्युते ।
शीले रागमहोष्मणा विगलिते
द्वेषेण नाशं गताः
कस्यान्यस्य धनाभिमानमलिना
विद्या विधत्ते गुणम् ॥१५०॥
चेतः शान्त्यै द्वेषदर्पोज्झितेन
यत्नः कार्यः सर्वथा पण्डितेन ।
विद्यादीपः कामकोपाकुलाक्ष्णां
दर्पान्धानां निष्फलालोक एव ॥१५१॥
अलोभः परमं वित्तमहिंसा परमं
तपः ।
अमाया परमा विद्या निरवद्या
मनीषिणाम् ॥१५२॥
शुक्रस्य विद्या धनदार्थहर्तुमार्याप्रपञ्चोपचितस्य
शोच्या ।
कचस्य वाचस्पतिजन्मनोऽपि
व्याजेन विद्या विफलीबभूव ॥१५३॥
स्पृशति मतिं नहि तेषां द्वेषविषः
कलिसर्पः ।
यदि शमविमलमतीनां स्वमनसि
भवति न दर्पः ॥१५४॥