प्रशान्ताशेषविघ्नाय दर्पसर्पापसर्पणात्
।
सत्यामृतनिधानाय स्वप्रकाशविकासिने
॥१॥
संसारव्यतिरेकाय हृतोत्सेकाय
चेतसः ।
प्रशमामृतसेकाय विवेकाय नमो
नमः ॥२॥
क्षेमेन्द्रः सुहृदां प्रीत्या
दर्पदोषचिकित्सकः ।
स्वासथ्याय कुरुते यत्नं
मधुरैः सूक्तिभेषजैः ॥३॥
कुलं वित्तं श्रुतं रूपं
शौर्यं दानं तपस्तथा ।
प्राधान्येन मनुष्याणां सप्तैते
मदहेतवः ॥४॥
अहंकाराभिभूतानां भूतानामिव
देहिनाम् ।
हिताय दर्पदलनं क्रियते मोहशान्तये
॥५॥
कुलं कुलं कलयतां मोहान्मिथ्याभिमानिनाम्
।
लग्नः कोऽयं न जानीमः स्तब्धग्रीवाग्रहग्रहः
॥६॥
कुलस्य कमलस्येव मूलमन्विष्यते
यदि ।
दोषपङ्कप्रस्तान्तस्तदावश्यं
प्रकाशते ॥७॥
यथा जात्यतुरंगस्य न शक्यज्जात्य(?)मुच्यते
।
तथा गुणवतः सूनुर्निर्गुणस्तत्कुलोद्भवः
॥८॥
एकश्चेत्पूर्वपुरुषः कुले
यज्वा बहुश्रुतः ।
अपरः पापकृन्मूर्खः कुलं
कस्यानुर्वर्तताम् ॥९॥
लोके कुलं कुलं तावद्यावत्पूर्वसमन्वयः
।
गुणप्रभावे विच्छिन्ने समाप्तं
सकलं कुलम् ॥१०॥
कुलाभिमानः कस्तेषां जघन्यस्थानजन्मनाम्
।
कुलकूलंकषा येषां जनन्यो
निम्नगाः स्त्रियः ॥११॥
कुलीनस्य कुलीनस्य नवदारिद्र्यलज्जया
।
किं कुलेनाकुलीनाग्रे याञ्चादैन्यप्रलापिनः
॥१२॥
गुणवत्कुलजातोऽपि निर्गुणः
केन पूज्यते ।
दोग्ध्रीकुलोद्भवा धेनुर्वन्ध्या
कस्योपयुज्यते ॥१३॥
स्वयं कुलकृतस्तस्माद्विचार्य
त्यज्यतां मदः ।
गुणाधीनं कुलं ज्ञात्वा गुणेष्वाधीयतां
मतिः ॥१४॥
मूलान्वेषणचिन्त्यमानमनिशं
नास्त्येव पुंसां कुलं
स्त्रीणां यत्र परम्परैव
तनुते संतानतन्तुक्रमम् ।
एतासां कृतकप्रपञ्चरचनालज्जावतीनां
पुरः
संसक्तस्मररूढगूढचरितं तत्त्वेन
जानाति कः ॥१५॥
कुलाभिमानाभरणस्य माता पितामही
वा प्रपितामही वा ।
योषित्स्वभावेन यदि प्रदुष्टा
तदेष दोषः कुलमूलघातः ॥१६॥
सूर्यवंशे त्रिशङ्कुर्यश्चण्डालोऽभून्महीपतिः
।
दिलीपरघुरामाद्याः क्षितिपास्तत्कुलोद्भवाः
॥१७॥
भूभुजां सोमवंश्यानां यः
पूर्वपुरुषो बुधः ।
गुरुतल्पे स चन्द्रस्य जातो
जगति विश्रुतः ॥१८॥
कन्यायास्तनयः कर्णः क्षेत्रजाः
पाण्डुनन्दनाः ।
सामान्यकुलचर्चाभिः किमन्याभिः
प्रयोजनम् ॥१९॥
मथुरायामभूत्पूर्वं ब्राह्मणः
श्रीमतां वरः ।
यज्वा श्रुतनिधिर्नाम श्रुतिमान्विश्रुतश्रुतः
॥२०॥
तस्य मुक्तालता नाम प्रांशुवंशसमुद्भवा
।
बभूव वल्लभा पत्नी लावण्यललिताकृतिः
॥२१॥
तस्यां तस्याभवत्कान्तः सुवृत्तः
सगुणाग्रणीः ।
पुत्रस्तेजोनिधिर्नाम विद्याविमलदर्पणः
॥२२॥
स धीमान्वेदविद्वादी कविः
सर्वकलालयः ।
सभासु विदुषां चक्रे लज्जयावनतं
शिरः ॥२३॥
तं दर्पदोषज्वरितं ग्रीवास्तम्भयुतं
रहः ।
प्रशमाय पिता स्नेहात्पथ्यं
वक्तुं प्रचक्रमे ॥२४॥
पुत्र मिथ्याभिमानेन किं
प्रयातोऽसि मूढताम् ।
यन्मदद्विरदारूढः पूज्यपूजासु
लज्जसे ॥२५॥
नास्त्युपायः स संसारे दर्पश्वभ्रनिपातिनाम्
।
मूढानां क्रियते येन क्षनं
हस्तावलम्बनम् ॥२६॥
कष्टं केनोपदिष्टस्ते विनष्टविनयस्मृतेः
।
मदः साधुजनाविष्टः कुलविद्याधनोद्भवः
॥२७॥
अस्थिरः कुलसंबन्धः सदा विद्याविवादिनी
।
मदो मोहाय मिथ्यैव मुहूर्तनिधनं
धनम् ॥२८॥
एतदेव कुलीनत्वमेतदेव गुणार्जनम्
।
यत्सदैव सतां सत्सु विनयावनतं
शिरः ॥२९॥
दयैव विदिता विद्या सत्यमेवाक्षयं
धनम् ।
अकलङ्कविवेकानां शीलमेवामलं
कुलम् ॥३०॥
अभोगसुभगा भूतिरदैन्यधवलं
कुलम् ।
अदर्पविशदा विद्या भवत्युन्नतचेतसाम्
॥३१॥
द्वेषः कस्य न दोषाय प्रीतिः
कस्य न भूतये ।
दर्पः कस्य न पाताय नोन्नत्यै
कस्य नम्रता ॥३२॥
त्यागिना किं दरिद्रेण किं
कुलीनेन पापिना ।
तुष्टेन किं कदर्येण दर्पान्धेन
बुधेन किम् ॥३३॥
वैरायते सुहृद्भावः प्रदानं
हरणायते ।
दर्पभूताभिभूतस्य विद्या
मौर्ख्यशतायते ॥३४॥
गुणिनां मत्सरः शत्रुर्लुब्धानामतियाचकः
।
सर्व एव सदर्पाणां न कश्चित्प्रियवादिनाम्
॥३५॥
तस्मात्कार्यस्त्वया पुत्र
नाहंकारः कदाचन ।
दर्पोद्ग्रीवः किलोग्रेण
मोहग्राहेण गृह्यते ॥३६॥
वंशेनोन्नतिशालिना गुणगणेनान्तश्चमत्कारिणा
रूपेणातिमनोहरेण महता वित्तेन
वृत्तेन वा ।
रोहन्मोहमहातरुर्मदमयः संजायते
यः सदा
तस्यादौ दृढरूढमूलदलने कार्योऽभियोगस्त्वया
॥३७॥
गुणेष्वनादरं पुत्र प्राप्तश्रीरपि
मा कृथाः ।
संपूर्णोऽपि घटः कूपाद्गुणच्छिन्नः
पतत्यधः ॥३८॥
कुलाभिमानं त्यज संवृत्ताग्रं
धनाभिमानं त्यज दृष्टनष्टम् ।
विद्याभिमानं त्यज पण्यरूपं
रूपाभिमानं त्यज काललेह्यम् ॥३९॥
पुत्र प्रयत्नेन विबोधितोऽसि
न मुञ्चसि त्वं यदि दर्पमोहम् ।
तदेष ते यास्यति शल्यभावं
तीव्राभितापप्रसवोऽभिमानः ॥४०॥
विभूतिनलिनीगजः सुजनमानभङ्गशनि-
निपातपथदैशिकः सुकृतचित्रधूमोद्गमः
।
पराशयनवज्वरश्चरितचन्द्रबिम्बाम्बुदः
सदा समदचेतसां गुणविनाशहेतुर्मदः
॥४१॥
अनित्यतेयं यदि नित्यता स्यात्सर्वं
न पाके विरसं यदि स्यात् ।
कुलार्थविद्यादिकृतोऽभिमानस्तदैष
ते स्यान्न विडम्बनीयः ॥४२॥
अहं वादी विद्यापरिचयगुरुः
सर्वविदुषा-
महं मानी वाणीप्रसरपरिपाकेन
सुकविः ।
अहं लीलाहंसः कुवलयदृशां
मानसचरः
करोत्यन्तः पुंसामिति मदपिशाचः
परिचयम् ॥४३॥
लक्ष्मीः क्षणक्षयवती परिरक्षितापि
कायोऽप्यपायनिचयस्य निकाय
एव
संभोगयोगसुखसंगतिरप्यतथ्या
मिथ्याभिमानकलनाघन एष शापः
॥४४॥
इत्युक्तोऽप्यसकृत्पित्रा
लीलामीलितलोचनः ।
स ययौ मत्तहस्तीव वेगादगणिताङ्कुशः
॥४५॥
पादेन क्षितिमालिखन्ति समदाः
कोपोष्णनिःश्वासिन-
स्तिर्यग्जिह्मनिरीक्षणैर्विदधति
भ्रूभङ्गभीमं मुखम् ।
सस्वेदाङ्गुलिकन्दलीनिकषणैस्ताम्यल्ललाटत्वचः
कम्पन्ते हितमन्त्रवादसमये
भूताभिभूता इव ॥४६॥
स कदाचिद्वराश्वेषु स्थितेषु
जवकौतुकात् ।
प्रतस्थे खरमारुह्य वयस्यगृहमुत्सवे
॥४७॥
तेन तीक्ष्णप्रतोदेन चोद्यमानः
पुनः पुनः ।
खरस्तीव्रव्यथार्तोऽभूत्प्रक्षरत्क्षतजोक्षितः
॥४८॥
स्रुताक्षः कथितक्लेशः स्वस्वनोचितसंज्ञया
।
सोऽवदत्संमुखायातां गर्दभीं
जननीं निजाम् ॥४९॥
मातर्ब्राह्मणपुत्रोऽयं पश्य
मामधमाशयः ।
विदारयन्प्रतोदेन वहन्तं
हन्तुमुद्यतः ॥५०॥
किं करोमि यमेनाहं लब्धोऽनेन
दुरात्मना ।
अवटे पातयाम्येनं तनुं श्वभ्रे
क्षिपामि वा ॥५१॥
इत्यार्तराविणं पुत्रं साश्रुनेत्राथ
गर्दभी ।
तमुवाच ससंतापं स्नेहसंक्रन्ततद्यथा
॥५२॥
वहैन्ं दुर्मदं पुत्र सहस्व
विषमां व्यथाम् ।
अस्य नास्त्येव हृदये दारुणे
करुणाकणः ॥५३॥
रौद्रः शूद्रेण जातोऽयं ब्राह्मण्यां
ब्रह्मवर्जितः ।
परदुःखं न जानाति चण्डं चण्डालचेष्टितः
॥५४॥
दयादरिद्रं हृदयं वचः क्रकचकर्कशम्
।
योनिसंकरजातानामेतत्प्रत्यक्षलक्षणम्
॥५५॥
नवनीतोपमा वाणी करुणाकोमलं
मनः ।
एकबीजप्रजातानां भवत्यवनतं
शिरः ॥५६॥
रटति कटुकाटोपं कोपादकारणवैरवा-
न्स्पृशति न दयां दैन्यापन्ने
विजातितया शठः ।
क्षणरसिकतालोलः सेवाश्रितानवमन्यते
गुणिषु कुरुते गर्वोद्गारानखर्वगलः
खलः ॥५७॥
इति दुःसहमाकर्ण्य गर्दभीवचनं
द्विजः ।
सर्वप्राणिस्वनाभिज्ञः संमोहाभिहतोऽपतत्
॥५८॥
स लब्धसंज्ञः सुचिरान्मेरुशृङ्गादिव
च्युतः ।
तत्याज सहसा दर्पं नष्टाखिलकुलोन्नतिः
॥५९॥
संमूर्च्छितो विषेणेव स गत्वा
मातुरन्तिकम् ।
यथाश्रुतं निवेद्यास्यै सर्वं
पप्रच्छ तां रहः ॥६०॥
तनुत्यागप्रवृत्तेन पृष्टा
सा तेन शापिता ।
अधोमुखी तमवदद्वैलक्ष्यलुलिताक्षरैः
॥६१॥
लज्जाकरमसत्कर्म कथं तत्कथयामि
ते ।
संसारादपि साश्चर्यं गहनं
स्त्रीविचेष्टितम् ॥६२॥
अपि कुञ्जरकर्णाग्रादपि पिप्पलपल्लवात्
।
अपि विद्युद्विलसिताद्विलोलं
ललनामनः ॥६३॥
न बाध्यन्ते गुणैः पत्युर्न
लक्ष्यन्ते परीक्षकैः ।
न धनेन निवार्यन्ते शीलत्यागोद्यताः
स्त्रियः ॥६४॥
धनयौवनसंजातदर्पकालुष्यविप्लवाः
।
केनोन्नतपरिभ्रष्टा वार्यन्ते
निम्नगाः स्त्रियः ॥६५॥
देहप्रदाः प्राणहरा नराणां
भीरुस्वभावाः प्रविशन्ति वह्निम् ।
क्रूराः परं पल्लवपेशलाङ्ग्यो
मुग्धा विदग्धानपि वञ्चयन्ति ॥६६॥
अहं पुर रजःस्नाता काले कुसुमुलाञ्छने
।
एकाकिनी पुष्पवने यौवनोन्मादिनी
स्थिता ॥६७॥
व्रतदीक्षापरे पत्यौ सेर्ष्येव
विनतानना ।
उन्नतस्तनविन्यस्तहस्ता चिरमचिन्तयम्
॥६८॥
एताः श्वसनसोत्कम्पाः सजृम्भाः
षट्पदस्वनैः ।
सोत्कण्ठमिव गायन्ति लताः
पुष्परजखलाः ॥६९॥
उद्भिन्नयौवनाक्रान्ता प्रियभोगवियोगिनी
।
व्रतशेषजुषः पत्युर्दोषेणैवास्मि
निष्फला ॥७०॥
इति चिन्ताक्षणे तस्मिंल्लग्नाभिमुखदर्पणः
।
नापितः परिहासाख्यः शीलशत्रुरिवाययौ
॥७१॥
स मामेकाकिनीं दृष्ट्वा नष्टसंवृत्तिकातराम्
।
पस्पर्शोत्कम्पिनीं पादनखग्रहणलीलया
॥७२॥
तत्राहं वृत्तकर्तव्या नीचसंगमलज्जया
।
अधोमुखी च्युतं शीलं वीक्षमाणेव
मूर्च्छिता ॥७३॥
अविदूरे चरन्ती सा खरी सर्वं
ददर्श तत् ।
गूढगर्भप्रदं चैतत्कर्म मे
कुलपातकम् ॥७४॥
आस्तां किमनया पुत्र गुप्तवृत्तान्तचर्चया
।
संवृत्तान्येव शोभन्ते शरीराणि
कुलानि च ॥७५॥
इति मातुर्वचः श्रुत्वा यातः
स सहसान्धताम् ।
जातिमानावपतनान्निर्जीवित
इवाभवत् ॥७६॥
अथ गत्वा निराहारः स कैलासाट्टाहासिनीम्
।
आशां ब्राह्मण्यबद्धाशश्चचार
सुचिरं तपः ॥७७॥
तस्योग्रतपसा तुष्टः स्वयमेव
शतक्रतुः ।
ब्राह्मण्यं याचमानस्य न
ददौ दुर्लभं भुवि ॥७८॥
पुनः पुनः स तपसा संतापितजगत्त्रयः
।
सहस्राक्षवरात्प्राप देवत्वं
न तु विप्रताम् ॥७९॥
छन्दोदेवाभिधानोऽथ सोऽभवद्भुवि
विश्रुतः ।
प्रत्यब्दमेकदिवसे ह्यर्चनीयो
मृगीदृशाम् ॥८०॥
संमोहपातालविशालसर्पस्तस्मान्न
कार्यः कुलजातिदर्पः ।
शमक्षमादानदयाश्रयाणां शीलं
विशालं कुलमामनन्ति ॥८१॥
माता न यस्यास्त्यविवेकराशिः
पुनर्भवाब्धिर्जनको न यस्य ।
यस्य प्रसक्ता दयिता न तृष्णा
स एव लोके कुशली कुलीनः ॥८२॥