व्याख्या
आमाशयेऽलसीभूत: तेन चालसकस्मृत: । मा.नि. अग्नि.मा.
अलसक इति दोषस्थिरत्वनिमित्ता संज्ञा । टीका
आमाशयामध्यें अन्न तसेंच (आळशासारखें) पडून रहातें म्हणून या व्याधीस अलसक असें म्हणतात.
स्वभाव
दारूण
मार्ग
अभ्यंतर
प्रकार
वातज, पित्तज, कफज
दोषै: स्यादसलसस्त्रिधा । शा.प्र.खं. ७-२०
चरकादि ग्रंथकारांनीं अलसकाचे शार्ड्गधराप्रमाणें दोषसापेक्ष प्रकार न सांगतां अवस्थानुरुप प्रकार सांगितले आहेत. अलसक, दंडालसक आणि आमविष असे तीन प्रकार आहेत. आमाविष हे प्रकारभेदानें अलसकामध्येंच समाविष्ट होते असें आम्हांस वाटतें. अजीर्णाची अत्युग्र अवस्था असेंहि त्याचें स्वरुप वर्णन करणें शक्य आहे. विष्टब्धाजीर्ण किंवा कोणतेंहि अजीर्ण अलसक उत्पन्न होण्याचें एक कारण असल्यामुळें आमविष या स्थितीचा समावेश उभयविध प्रकारामध्यें होणें शक्य आहे.
हेतू
अजीर्णमामं विष्ठब्धं विदग्धं च यदीरितम् ।
विसूच्यलसकौ तस्माद्‍भवेच्चापि विलम्बिका ॥
मा.नि. अग्निमांद्य-१५ पान १०४
अलसकमुपदेक्ष्याम:- दुर्बलस्याल्पाग्नेर्बहुश्लेष्मणो वातमूत्र
पुरीषवेगविधारिण:, स्थिरगुरुबहुरुक्षशीतशुष्कान्नसेविनस्त-
दन्नपानमनिलप्रपीडितं श्लेष्मणा च विबद्धमार्गमतिमात्रप्र-
लीनमलसत्वान्न बहिर्मुखीभवति, ततश्छर्द्यतीसारवर्ज्या-
न्यामप्रदोषलिड्गानि यथोक्तान्यभिदर्शयत्यतिमात्राणि ।
च.वि. २-१४ पान ५०२, ५०२
विशेषाद्‍दुर्बलस्याल्पवह्नेर्वेगविधारिण: ।
पीडितं मारुतेनान्नं श्लेष्मणा रुद्धमन्तरा ॥
आलसं क्षोभितं दोषै: शल्यत्वेनैव संस्थितम् ।
शूलादीन कुरुते तीव्रांश्छर्द्यतीसारवर्जिताम् ॥ सोऽलस: ।
दुर्बलत्वादियुक्तस्य यन्मारुतेन विशेषादन्नं पीडितम्,
अन्तरा आमाशयामध्य एव, श्लेष्मणारुद्धं - अलसीभूतम्,
तथा दोषै: क्षोभितं - आकुलितम्, अत एवातिपीडाकारि-
त्वाच्छल्यरुपतयैव, स्थितम् । तीव्रान्-दु:सहान्, शूलीदीन
छर्द्यादिवर्जितान् कुरुते । छर्द्यतीसाराभ्यां हि विसूचिकोक्ता
सोऽलससंज्ञो रोग: । दुर्बलोहानुपचितधातु: स न कदाचि-
दाहारं सोढुं शक्त: । अल्पाग्निश्चाहारं न सम्यक जरयति ।
यतो वेगधारणशीलस्य प्रतिहतो वायुर्विमार्गग: पित्तकफा-
वपि विमार्गगौ कुरुते, इत्येतद्विशेषेण निर्देश: ।
सं. टीकेसह वा.सू. ८-१०११ पान १४९
अग्निमांद्य वा वरचेवर होणारें अजीर्ण यामुळें दुर्बल झालेली व्यक्ती, अग्निमांद्य असतांना कफकर आहारविकार करील; वात, मूत्र, पुरीष यांचे वेगविधारण करील, किंवा स्थिर गुरु, रुक्ष, शुष्क असें अन्न पुष्कळ प्रमाणांत सेवन करील, तर त्यास अलसक हा व्याधी होतो.
संप्राप्ति
न पचलेले आम दोष धातूंचे शैथिल्य उत्पन्न करतात. असें जे वर्णन मागें आलें आहे त्याचें स्वरुप या ठिकाणीं आढळतें. वरचेवर होणार्‍या अजीर्णानें सर्व शरीरासवेंच आमाशयलाहि दुर्बलता येऊन तो शिथिल होतो. वात कफाच्या दुष्टीमुळें हें शैथिल्य अधिकच उग्र स्वरुपाचें होतें. वात कफ परस्परांचा अवरोध करीत असल्यामुळें अन्नाचें चलन वलन मुळींच होत नाहीं. तें धड वर जात नाहीं धड पुढें खालींहि सरकत नाहीं. अग्नि मंद झाल्यामुळें पचतहि नाहीं. तसेंच पडून रहातें. आशय दौर्बल्य आणि वात कफ प्रकोप हें या संप्राप्तींतील महत्त्वाचे घटक होत.
रुपें कुक्षिरानह्यतेऽत्यर्थ प्रताम्यति विकूजति ।
निरुद्धो मारुतश्चापि कुक्षौ विपरिधावति ॥
वातवर्चोनिरोधश्च कुक्षौ यस्य भृशं भवेत् ।
तस्यालसकमाचष्टे तृष्णोद्गारावधको ॥
सु.उ.५६-७८ पान ७८१
अलकसमाह - कुक्षिरित्यादि । आनह्यते आध्मायते, मल-
विष्टम्भस्य वक्ष्यमाणत्वात् । प्रताम्येत मुह्यति, पुरुष: परि-
कूजति आर्तनादं करोति । निरुद्ध इत्यजीर्णेनाध: प्रतिरुद्ध
गति: कुक्षौ वा, तेनोपरि धावति उर्ध्व हृदयकण्ठादिकं गच्छति ।
अलसकं इति दोषस्थिरत्वानिमित्ता संज्ञा । यदुक्तं
तन्त्रान्तरे - ``प्रयाति नोर्ध्व नाधस्तादाहारो न विपच्यते ।
आमाशयेऽलसीभूतस्तेन चालसक: स्मृत:'' इति ।
मा.नि. अग्निमांद्य २७ प. टीका पान १०६
पोट अतिशय फुगतें. मूर्च्छा येते, रुग्ण कण्हतो. वायू विमार्गग होऊन हृदय, कंठ उर या उदरांतहि इकडे तिकडे संचार करीत वेदना उत्पन्न करतो. वातमलप्रवृत्ती होत नाहीं. छर्दीहि नसते. ढेकर साफ येत नाहीं. तहान लागते मद, भ्रम, अरति अशीं लक्षणें असतात. सुश्रुतानें `तृष्णोद्गारावरोधको' असा पाठ घेतला आहे. तर माधवानें `तृष्णोद्गारौ च यस्य तु'
असें म्हटलें आहे. त्यामुळें तृष्णा ढेकर येते असें माधवाचें मत, व तृष्णा ढेकर येत नाहीं असें सुश्रुताचें मत आहे. आमच्या मतें तृष्णा लागते व ढेकर येत नाहीं अशीं लक्षणें मानणें आवश्यक आहे. याचे वातज, पित्तज, कफज प्रकार लक्षण अनुमानानें जाणावेत.
दंडालसक
अतिमात्रप्रदुष्टाश्च दोषा: प्रदुष्टामवशमार्गास्तिर्यग्गच्छन्त:
कदाचित् केवलमेवास्य शरीरं दण्डवत् स्तम्भयन्ति, ततस्तं
दण्डालसकमसाध्यं ब्रुवते ।
च.वि. २-१५ पान ५०३
अत्यर्थ दुष्टास्तु दोषा दुष्टामबद्धखा: ।
यान्तस्तिर्यक्तनुं सर्वां दण्डवत्स्तम्भयन्ति चेत् ॥
दण्डकालसकं नाम तं त्यजेदाशुकारिणम् ।
चेद्यद्यर्थे । अतिशयेन दुष्टा दोषा:, तथा दुष्टामेन बद्धानि-
पूर्णानि, खानि स्त्रोतांसि, यैस्ते दुष्टामबद्धखा: तथा तिर्यग्‍-
गच्छन्त: तनु सर्वा शरीरं सकलं, दण्डवद्यपि स्तम्भयन्ति,
प्रसारणाकुञ्चनरहितं कुर्वन्तिक, तदा दण्डकालसको नाम रोगो
भवति । तं दण्डकालसकं, त्यजेत् नोपक्रमेत् । यत् आशुका-
रिणम् - आशुशीघ्रं स्वकर्म मारणं करोतीत्याशुकारी, क्षिप्रं
हन्तीत्यर्थ: ।
दण्डकालसकं लक्षयति - अत्यर्थेति । यद्यलसके दोषा: सर्वा
तनुं दण्डवत्स्तम्भयन्ति, तमलसकं दण्डकालसकसंज्ञमाशु-
कारिणं त्यजेत् । कद्दिशा दोषा: ? अत्यर्थदुष्टा: अतिमात्रा-
न्नसेवनेन अतिदुष्टा: । दुष्टामबद्धखा: चिरसञ्चयात् दुष्टमा-
मेन कारणभूतेन, बध्दानि पूरितानि, खानि स्त्रोतांसि
यैस्तै तथा । तिर्यग्गच्छन्त: मार्गावरोधात्तिड्मार्गेण प्रसरन्त: ।
म. टीकेसह वा.सू. ८-१२ पान १४९
अजीर्णादि कारणांनी अलसकांतील दोष अत्यंत दुष्ट होऊन रसवह स्त्रोतसांना आमानें बद्धकरुन सर्व शरीरभर स्तंभ उत्पन्न करतात. शरीर लांकडासारखें ताठतें म्हणून या व्याधीस दंडालसक असें म्हणतात. शरीर जखडल्यामुळें अवयवांची आकुंचन-प्रसारण ही हालचाल होऊं शकत नाहीं (इतर सर्व लक्षणें अलसका प्रमाणेंच असतात.)
आम विष
विरुद्धाध्यशनाजीर्णाशनशीलिन: पुनरामदोषमामविषमित्या-
चक्षते भिषजो, विषसदृशलिड्गत्वात् । तत् परमसाध्यमा-
शुकारित्वाद्‍ विरुद्धोपक्रमत्वाच्चेति ।
प्रदुष्टामबद्धमार्गा इत्यत्रापक्व आहारोऽन्नरसो वा अपक्व
आम उच्यते । केवलं कृत्स्नम् । विरुद्धाध्यशनाजीर्णाशन-
मिति - विरुद्धाशनम् अध्यशनम् , अजीर्णाशनम् च,
अजीर्ण स्यापक्वस्याशनमजीर्णाशनम्, अजीर्णभोजनस्या
ध्यशनशब्देन लब्धत्वात् । आमदोषमामविषमाचक्षत
इत्यत्र - विषसदृशलिड्ग एवामदोषोऽभिप्रेत: । अतएव
`विषसदृशलिड्गत्वाद्‍' इत्युक्तम् । विरुद्धोपक्रमत्वादिति
आमापेक्षया यदुष्णं क्रियते, तद्विषविरुद्धम्, यच्च विषा-
पेक्षया शीतं क्रियते, तदामविरुद्धम् । विषसदृशता चाम-
स्याजनक हेतुविशेषप्रभावोद्‍भवति - मधुघृतसमसंयोग इव
विषत्वम् ।
सटीक च.वि. २-१५ पान ५०३
विरुद्धाध्यशनाजीर्णशीलिनो विषलक्षणम् ।
आमदोषं महाघोरं वर्जयेद्विषसंज्ञकम् ॥
विषरुपाशुकारित्वाद्विरुद्धोपक्रमत्वत: ।
विरुद्धं प्रागुक्तम्, `विरुद्धमम्लं (हृ.सू.अ. ७-३१)
इत्यादिना । ``विद्यादध्यशनं'' (हृ.सू.अ.८-३४)
इत्यादिना अध्यशनम् । अजीर्ण च - त्रिविधं वक्ष्यति ।
एतानि शीलितुं शीलं यस्य तस्य पुंसो य आमदोषो विष-
लक्षण: लालादिलक्षणयुक्तो, महाघोरो - अतिकष्टो विषाख्यो
यो भवति, तं न चिकित्सेत् । कुत: ? विषरुपत्वादाशुकारि-
त्वाद्विरुद्धोपक्रमत्वाच्च । विषसदृशस्वरुपाद्विषे शीतोपक्रमो
युक्त:, आमे चोष्णोपक्रमो युक्त: इति विरुद्धोपक्रमत्वम् ।
आमविषं लक्षयति - विरुद्धेति । विरुद्धाशनादिशीलिन: पुरुष-
स्योत्पन्नमामदोषं अजीर्णजं व्याधिं वर्जयेत् । विरुद्धं-पयोम्-
त्स्यादि । अध्यशनं - वक्ष्यमाणम् । अजीर्ण - अजीर्णाशनम्
कीदृशमामदोषम् ? विषलक्षणं, देहव्याधिविषतुल्यलक्षणम् ।
महाघोरं तीव्रपीडाकरम् । विषसंज्ञकं विषाख्यम् । आमो-
पपदैवेयं संज्ञा । उक्तं च चरकेण (वि.अ. २-१५)
``विरुद्धाध्यशनाजीर्णाशनशीलिन: पुनरामदोषमामविषमाच-
क्षते'' इति । कृतो वर्जयेत् । विषरुपाशुकारित्वात्, विष-
रुपात्वाच्छीघ्रकारित्वाच्च । ननु विषमपि साध्यं दृष्टम् ।
तत्कुतोऽस्य विषरुपत्वादसाध्यत्वम् ? इत्यत आह-विरुद्धो-
पक्रमत्वत:, हेतुविपरीतव्याधिविपरीतयोरुपचारयोर्विरोधात् ।
हेतुर्ह्यत्रामसञ्चय:, तत्राग्नेय उपचार: । व्याधिस्तु विषरुप:,
तत्र सौम्य उपचार इति विरोध: ।
वा.सू. ८-१३, १४ आ.र. टीकेसह पान १५०
रसगुणवीर्यप्रमाणदृष्ट्या परस्पराशीं विरुद्ध असलेली द्रव्यें सेवन करणें, एकदां जेवण केल्यानंतर पुन्हां जेवणें (अध्यशन) आणि अजीर्ण झालें असतांनाहि अन्न घेणें या कारणांनीं विषासारखे तीव्र, उग्र परिणाम करणारें, आमविष तयार होतें. यामुळें शरीरावर अत्यंत पीडाकर लक्षणें उत्पन्न होतात. हा व्याधी आशुकारी व विरुद्धोपक्रम असल्यामुळें असाध्य होतो.