आर्ष विवाह

तिसर्‍या प्रकारच्या विवाहास ‘ आर्षविवाह ’ ही संज्ञा असून तोही ब्राह्मणवर्णापुरताच उक्त असल्याचे मानिले आहे. पहिल्या दोन विवाहांपेक्षा या विवाहाची योग्यता कमी आहे; कारण केवळ धर्मकृत्यास मदत किंवा असेच काही स्वरूप मनात आणून कन्येचा पिता वरापासून गाय व बैल यांचे एक जोडपे अगर दोन जोडपी घेतो, व त्यांस आपली कन्या देतो. प्राचीन काळी ऋषिवर्गात अशा प्रकारे विवाह करन्याची चाल होती, असे मनुस्मृतीवरील राघवानंदी टीकेत लिहिले आहे. वरापासून गाई इत्यादिकांच्या रूपाने द्रव्य घेऊन कन्या द्यावयाची याचा अर्थ ‘ कन्याविक्रय ’ असा होतो, परंतु तो तसा मानू नये, कारण त्याचा हेतू धर्मक्रियेपुरता आहे, असे या विवाहाचे कित्येक टीकाकारांनी मंडन केले आहे.