विवाहाचे आठ प्रकार

मागे प्रकरणांमध्ये वधूवरांचे जे गुणदोष सांगितले, त्यांचा उपयोग अर्वाचीन काळी एकाच प्रकारच्या विवाहाच्या कामी करण्यात येत आहे, व आजमितीस जेवढे म्हणून निबंधग्रंथ अथवा प्रयोगग्रंथ आढळतात, त्या सर्वांत नुसत्या ब्राह्मविवाहास उद्देशूनच सर्व लेख लिहिलेले असतात. तथापि प्राचीनकाळी विवाहाचे याहून अधिक म्हणजे आठ निरनिराळे प्रकार असत, ते प्रकारे येणेप्रमाणे :
ब्राह्मो दैवस्तथैवार्ष: प्राजापत्यस्तथासुर: ।
गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमोधम: ॥
हे वचन मनुस्मृती अ. ३ श्लोक २० येथे आले असून त्यात निर्दिष्ट केलेल्या प्रत्येक विवाहाचे लक्षण त्याच अध्यायात श्लोक २७ ते ३४ येथे पुढीलप्रमाणे सांगितले आहे :
१. आच्छाय चार्चयित्वा च श्रुतिशीलवते स्वयम् ॥
आहूय दानं कन्याया ब्राह्मो धर्म: प्रकीर्तित: ॥२७॥
२. यज्ञे तु वितते सम्यगृत्विजे कर्म कुर्वते ॥
अलंकृत्य सुतादानं दैवं धर्मे प्रचक्षते ॥२८॥
३. एकं गोमिथुनं द्वे वा वरादादाय धर्मय: ॥
कन्याप्रदान्म विधिवदार्षो धर्म: स उच्यते ॥२९॥
४. सहोभौ चरतां धर्ममिति वाचानुभाष्य च ॥
कन्याप्रदानमभ्यर्च्य प्राजापत्यो विधि: स्मृत: ॥३०॥
५. ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्वा कन्यायै चैव शक्तित: ॥
कन्याप्रदानं स्वाच्छंद्यादासुरो धर्म उच्यते ॥३१॥
६. इच्छयान्योन्यसंयोग: कन्यायाश्च वरस्य च ॥
गान्धर्व: स तु विज्ञेयो मैथुन्य: कामसंभव: ॥३२॥
७. हत्वा छित्त्वा च भित्त्वा च क्रोशंतीं रुदतीं गृहात् ॥
प्रसह्य कन्याहरणं राक्षसो विधिरुच्यते ॥३३॥
८. सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा रहो यत्रोपगच्छति ॥
स पापिष्ठो विवाहानां पैशाच: प्रथितोधम: ॥३४॥
प्रत्येक विवाहाचे स्वरूप खालील वर्णनावरून स्पष्ट दिसेल व यासाठी वचनांचे निराळे भाषान्तर करण्याची जरूर नाही.