नारद उवाच
भ्रातर्येवं विनिहते हरिणा क्रोडमूर्तिना ।
हिरण्यकशिपं राजन पर्यंतप्यद्रुषा शुचा ॥१॥
आह चेदं रुषा घुर्णः सन्दष्ट दशनच्छदः ।
कोपोज्वलदभ्यां चक्षुभ्यां निरीक्षन ध्रुममम्बरम ॥२॥
करालदंष्ट्रोग्रदृष्ट्या दुष्प्रेक्ष्यभ्रुकुटीमुखः ।
शुलमुद्यम्य सदसि दानवानिदमब्रवीत ॥३॥
भो भो दानवदैतेयाः द्विमूर्धस्त्रक्ष शम्बर ।
शतबाहो हयग्रीव नमुचे पाक इल्वल ॥४॥
विप्रचित्ते मम वचः पुलोमन शकुनादयः ।
श्रृणुतानन्तरं सर्व क्रियतामाशु मा चिरम ॥५॥
सपत्नैर्घातितःक्षुद्रैर्भ्राता मे दयितः सुहृत ।
पार्ष्णिग्राहेण हरिणा समेनाप्युपधावनैः ॥६॥
तस्य त्यक्तस्वभावस्य घृणेर्मायावनौकसः ।
भजन्तं भजमानस्य बालस्येवास्थिरात्मनः ॥७॥
मच्छूलाभिन्नग्रीवस्य भुरिणा रुधिरेण वै ।
रुधिरप्रियं तर्पयिष्ये भ्रातरं मे गतव्यथः ॥८॥
तस्मिन कुटेऽहिते नष्टे कृत्तमूले वनस्पतौ ।
विटपा इव शुष्यन्ति विष्णुप्राणा दिवौकसः ॥९॥
तावद्यात भुवं युयं विप्रक्षत्रसमेधिताम ।
सुदयध्वं तपोयज्ञस्वाध्यायव्रतदानिनः ॥१०॥
विष्णूंर्द्विजक्रियामुलो यज्ञो धर्ममयः पुमान ।
देवर्षिपितृभुतानां धर्मस्य च परयणम ॥११॥
यत्र यत्र द्विजा गावो वेदा वर्णाश्रमः क्रियाः ।
तं तं जनपदं यात सन्दीपयत वृश्चत ॥१२॥
इति ते भुर्तुनिर्देशमादाय शिरसाऽऽदुताः ।
तथा प्रजानां कदनं विदधुः कदनप्रियाः ॥१३॥
पुरग्रामव्रजोद्यानक्षेत्रारामा श्रमाकरान ।
खेटवर्वटघोषांश्च ददहुः पत्तनानि च ॥१४॥
केचित्खनित्रैर्बिभिदुः सेतुप्राकारगोपुरान ।
आजीव्यांस्चिच्चिदुर्वृक्षान केचित्पशुरपाणयः ।
प्रादहन शरणान्यन्ये प्रजांना ज्वालितोल्मुकैः ॥१५॥
एवं विप्रकृते लोके दैत्येन्दरानुचरैर्मुहुः ।
दिवं देवाः परित्यज्य भुवि चेरुरलक्षिताः ॥१६॥
हिरण्यकशिपुर्भ्रातुः सम्परेतस्य दुःखितः ।
कृत्वा कटोदकादिनी भ्रातुपुत्रानसान्त्वयत ॥१७॥
शकुनिं शम्बरं धृष्टं भूतसन्तापनं वृकम ।
कालनाभं महानाभं हरिश्मश्रुमथोत्कचम ॥१८॥
तन्मातरं रुषाभानुं दितिं च जननीं गिरा ।
श्लक्ष्णया देशकालज्ञ इदमाह जनेश्वरः ॥१९॥
हिरण्यकशिपुरुवाच
अम्बाम्ब हे वधुः पुत्रा वीरं मार्हथ शोचितुम ।
रिपोरभिमुखे श्लाघ्यः शुराणां वध ईप्सितः ॥२०॥
भुतानामिह संवाहः प्रपायामिव सुव्रते ।
दैवेनैकत्र नीतानामुन्नीतानं स्वकर्मभिः ॥२१॥
नित्य आत्माव्ययःशुद्धः सर्वगः सर्वविप्तरः ।
धत्तेऽसावात्मनो लिंग मायया विसृजन्गुणान ॥२२॥
यथा मभसा प्रचलता तरवोऽपि चला इव ।
चक्षुणा भ्राम्यमाणेन दृश्यते चलतीत भूः ॥२३॥
एवं गुणैर्भ्राम्यमाणे मनस्यविकलः पुमान ।
याति तत्साम्य्ततां भद्रे ह्यालिंगोलिंगवानिव ॥२४॥
एष आत्मविपर्यासो ह्यालिंगेः लिंगभावना ।
एष प्रियाप्रिर्यैर्योगो वियोगः कर्मसंसृतिः ॥२५॥
सम्भवश्च विनाशश्च शोकश्च विविधः स्मृतः ।
अविवेक्श्च चिन्ता च विवेकास्मृतिरेव च ॥२६॥
अत्राप्युदहरन्तीममितिहासं पुरातनम ।
यमस्य प्रेतबन्धुनां संवादं तं निबोधत ॥२७॥
उशीनरेष्वभुद्राचा सुयज्ञ इति विश्रुतः ।
सपत्नैर्निहतो युद्धे ज्ञातयस्तमुपासत ॥२८॥
विशीर्णरत्नकवचं विभ्रष्टाबह्रणस्रजम ।
शरनिर्भिन्नहृदयं शयानमसृगाविलम ॥२९॥
प्रकीर्णकेशं ध्वस्ताक्षं रभसा दष्टदच्छदम ।
रजः कुण्ठमुखाम्भोजं छिन्नायुधभुजं मॄधे ॥३०॥
उशीनरेन्द्रं विधिना तथा कृतं पतिं महिष्यः प्रसमीक्ष्य दुःखिताः ।
हताः स्म नाथेति करैरुरो भृशं घ्नन्त्यो मुहुस्तत्पदयोरुपापतन ॥३१॥
रुदत्य उच्चेर्दयितांडघ्रिपंकज सिचंन्त्य अस्त्रैः कुचकुडकुमारुणैः ।
विस्रस्तकेशाभरणाः शुचं नृणां सृजन्त्य आक्रन्दनया विलेपिरे ॥३२॥
अहो विधात्राकरुणेन नः प्रभो भवान प्रणीतो दृदगोचरां दशाम ।
उशीनराणामासि वृत्तिदः पुरा कृतोऽधुना येन शुचां विवर्धनः ॥३३॥
त्वया कृतज्ञेन वयं महीपते कथं विना स्याम सुहृत्तमेन ते ।
तत्रानुयानं तव वीर पादयोः शुश्रुषतीनां दिशं यत्र यास्यसि ॥३४॥
एवं विलपतीनांवै परिगृह्या मृतं पतिम ।
अनिच्छतीनां निर्हारकार्कोऽस्तं संन्यवर्तत ॥३५॥
तत्र ह प्रेतबन्धुनामाश्रुत्य परिदेवितम ।
आह तान बालको भुत्वा यमः स्वय्मुपागतः ॥३६॥
यम उवाच
अहो अमीषां वयसाधिकांनी विपश्यतां लोकविधि विमोहः ।
यत्रगतस्तत्र गतं मनुष्यं स्वयं सधर्मा अपि शोचन्त्यपार्थम ॥३७॥
अहो वयं धन्यतमा यदत्र त्यक्ता पितृषां न विचिन्तयामः ।
अभक्ष्यमाणा अबला वृकादिभिः स रक्षिता रक्षति यो हि नर्भे ॥३८॥
य इच्छयेशः सृजतीदमव्ययो य एव रक्षत्यवलुम्पते च यः ।
तस्याबलाः क्रीडनमाहुरेशितु श्चराचरं निग्रहसंग्रेहे प्रभुः ॥३९॥
पथि च्युतं तिष्ठति दिष्टरक्षितं गृहे स्थितं तद्विहतं विनश्यति ।
जीवत्यनाथोऽपि तदीक्षितो वने गृहेऽपि गुप्तोऽस्य हतो न जीवति ॥४०॥
भुतानि तैस्तैर्निजयोनिकर्मभिर्भवन्ति काले न भवन्ति सर्वशः ।
न तत्र हात्मा प्रकृतावपि स्थित स्तस्या गुणैरन्यतमो निबध्यते ॥४१॥
इदं शरीरं पुरुषस्य मोहजं यथा पृथग्भीतिकमीयते गृहम ।
यथौदकैः पार्थिवतैजसैर्जनः कालेनःजातो विकृतो विनश्यति ॥४२॥
यथानलो दारुषु भिन्न ईयते यथानिलो देहगतः पृथक स्थितः ।
यथा नभः सर्वगतं ग सज्जते तथा पुमान सर्वगुणाश्रयः परः ॥४३॥
सुयज्ञो नन्वयं शेते मुढा यमनुशोचथ ।
यः श्रोता योऽनुवक्तेह स न दृश्येत कर्हिचित ॥४४॥
न श्रोता नानुवक्तायं मुख्योऽप्यत्र महानसुः ।
यस्त्विहेन्द्रियवानात्मा स चान्यः प्राणदेहयोः ॥४५॥
भुतेन्द्रियमनोलिंगन देहानुच्चावचान विभूः ।
भजत्युत्सृजति ह्यान्यस्तच्चपि स्वेन तेजसा ॥४६॥
यावाल्लिंगन्वितो ह्यात्मा तावत कर्म निबन्धनम ।
ततो विपर्ययः क्लेशो मायायोगोऽनुवर्तते ॥४७॥
वितथाभिनिवेशोऽयं यद गुणैष्वर्थदृग्वचः ।
यथा मनोरथः स्वप्नः सर्वमैन्द्रियकं मृषा ॥४८॥
अथ नित्यमनित्यं वा नेह शोचन्ति तद्विदः ।
नान्यथा शक्यते कर्तृं स्वभावः शोचतामिति ॥४९॥
लुब्धको विपिने कश्चित्पक्षिणां निर्मितोऽन्तकः ।
वितत्य जालं विदधे तत्र तत्र प्रलोभयन ॥५०॥
कुलिंगमिथुनं तत्र विचरत्समदृश्यत ।
तयोः कुलिंगीं सहसा लुब्धकेन प्रलोभिता ॥५१॥
सासज्जत शिचस्तन्त्यां महिषी कालयन्त्रिता ।
कुलिंगस्तां तथाऽऽपन्नां निरीक्ष्य भृशदुःखितः ।
स्नेहादकल्पः कृपणः कृपणां पर्यदेवयतः ॥५२॥
अहो अकरुणो देवः स्त्रियाऽऽकरुणया विभुः ।
कृपणं मानुशोचन्त्त्या दीनया किं करिष्यति ॥५३॥
कामं नयतु मां देवः किमर्धेनात्मनो हि मे ।
दीनेन जीवता दुःखमनेन विधुरायुषा ॥५४॥
कथं त्वजातपक्षांस्तान मातृहीनाना बिभर्म्यहम ।
मन्दभाग्यः प्रतीक्षन्ते नीडे मे मातरं प्रजाः ॥५५॥
एवं कुलिंग विलपन्तमारात प्रियवियोगातुरमश्रुकण्ठम ।
स एव तं शाकुनिकः शरेण विव्याध कालप्रहितो विलीनः ॥५६॥
एवं युयमपश्यन्त्य आत्मापायमबुद्धयाः ।
नैनं प्राप्स्यथ शोचन्त्यः पतिं वर्षशतैरपि ॥५७॥
हिरण्यकशिपुरुवाच
बाल एवं प्रवदति सर्वे विस्मितचेतसः ।
ज्ञातयो मेनिरे सर्वमनित्यमयथोत्थितम ॥५८॥
यम एतदुपाख्याय तत्रैवान्तरधीयत ।
ज्ञातयोऽपि सुयज्ञस्य चक्रुर्यत्साम्परयिकम ॥५९॥
ततः शोचत मा युयं परं चात्मानमेव च ।
क आत्मा कः परो वात्र स्वीयः पारक्य एव वा ।
स्वपराभिनिवेशेन विनाज्ञानेन देहिनाम ॥६०॥
नारद उवाच
इति दैत्यपतेर्वाक्यं दितिराकर्ण्य सस्नुषा ।
पुत्रशोकं क्षणात्यक्त्वा तत्त्वे चित्तमधारयत ॥६१॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितांयां सप्तमस्कन्धे दितिशोकापनयनं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥