पुरुषः [puruṣḥ] [पुरि देहे शेते शी-ड पृषो˚
[Tv.] ; पुर्-अग्रगमने कुषन्
[Uṇ. 4.74] ]
A male being, man; अर्थतः पुरुषो नारी या नारी सार्थतः पुमान्
[Mk.3.27;] [Ms.1.32;7.17;9.2;] [R.2.41.] Men, mankind.
A member or representative of a generation.
An officer, functionary, agent, attendant, servant.
The height or measure of a man (considered as a measure of length); द्वौ पुरुषौ प्रमाणमस्य सा द्विपुरुषा-षी परिखा
[Sk.] The soul; द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च
[Bg.15.16] &c.
The Supreme Being, God (soul of the universe); पुरातनं त्वां पुरुषं पुराविदः (विदुः)
[Śi.1.33;] [R.13.6.] A person (in grammar); प्रथम- पुरुषः the third person, मध्यमपुरुषः the second person, and उत्तमपुरुषः the first person, (this is the strict order in Sk.).
The pupil of the eye.
(In Sāṅ. phil.) The soul (opp. प्रकृति); according to the Sāṅkhyas it is neither a production nor productive; it is passive and a looker-on of the Prakṛiti; cf. त्वामामनन्ति प्रकृतिं पुरुषार्थप्रवर्तिनीम्
[Ku.2.13] and the word सांख्य also.
The soul, the original source of the universe (described in the पुरुषसूक्त); सहस्रशीर्षः पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् &c.
The Punnāga tree.
N. N. of the first, third, fifth, seventh, ninth, and eleventh signs of the zodiac.
The seven divine or active principles of which the universe was formed; तेषामिदं तु सप्तानां पुरुषाणां महौजसाम्
[Ms.1.19.] -षी A woman.
-षम् An epithet of the mountain Meru. -Comp.
-अङ्गम् the male organ of generation.
-अदः, -अद् m. m. 'a man-eater', cannibal, goblin; अवमेने हि दुर्बुद्धिर्मनुष्यान् पुरुषादकः
[Mb.3.275.27.] -अधमः the vilest of men, a very low or despicable man.
अधिकारः a manly office or duty.
calculation or estimation of men; संसत्सु जाते पुरुषाधिकारे न पूरणी तं समुपैति संख्या
[Ki.3.51.] -अन्तरम् another man.
अयणः, अर्थः any one of the four principal objects of human life; i. e. धर्म अर्थ, काम and मोक्ष.
human effort or exertion (पुरुषकार); धर्मार्थकाममोक्षाश्च पुरुषार्था उदाहृताः Agni P.;
[H. Pr.35.] something which when done results in the satisfaction of the performer; यस्मिन् कृते पदार्थे पुरुषस्य प्रीतिर्भवति स पुरुषार्थः पदार्थः ŚB. on
[MS.4.1.2.] -अस्थिमालिन् m. m. an epithet of Śiva.
आद्यः an epithet of Viṣṇu.
a demon.
-आयुषम्, -आयुस् n. n. the duration of a man's life; अकृपणमतिः कामं जीव्याज्जनः पुरुषायुषम्
[Ve.6.44;] पुरुषायुषजीविन्यो निरातङ्का निरीतयः
[R.1.] 63.
-आशिन् m. m. 'a man-eater', a demon, goblin.
-इन्द्रः a king.
उत्तमः an excellent man.
the highest or Supreme Being, an epithet of Viṣṇu or Kṛiṣṇa; यस्मात् क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥
[Bg.15.18.] a best attendant.
a Jaina.
N. N. of a district in Orissa sacred to Viṣṇu.
कारः human effort or exertion, manly act, manliness, prowess (opp. दैव); एवं पुरुषकारेण विना दैवं न सिध्यति
[H. Pr.32;] दैवे पुरुषकारे च कर्मसिद्धिर्व्यवस्थिता
[Y.1.349;] cf. 'god helps those who help themselves'; अभिमतसिद्धिर- शेषा भवति हि पुरुषस्य पुरुषकारेण
[Pt.5.3;] [Ki.5.52.] manhood, virility.
haughtiness, pride.
-कुणपः, -पम् a human corpse.
-केसरिन् m. m. man-lion, an epithet of Viṣṇu. in his fourth incarnation; पुरुषकेसरिणश्च पुरा नखैः
[Ś.7.3.] -ज्ञानम् knowledge of mankind;
[Ms.7.211.] -तन्त्र a. subjective.
-दध्न, -द्वयस् a. a. of the height of a man.
-द्विष् m. m. an enemy of Viṣṇu.
-द्वेषिणी an illtempered woman (who hates her husband).
नाथः a general, commander.
-नियमः (in gram.) a restriction to a person.
-पशुः a beast of a man, brutish person; cf. नरपशु.
-पुङ्गवः, -पुण्डरीकः a superior or eminent man.
-पुरम् N. N. of the capital of Gāndhāra, q. v.
-बहुमानः the esteem of mankind; निवृत्ता भोगेच्छा पुरुषबहुमानो विगलितः
[Bh.3.9.] -मानिन् a. a. fancying oneself a hero; कथं पुरुषमानी स्यात् पुरुषाणां मयि स्थिते
[Rām.2.24.35.] -मेधः a human sacrifice.
-वरः an epithet of Viṣṇu.
-वर्जित a. a. desolate.
वाहः an epithet of Garuḍa.
an epithet of Kubera.
-व्याघ्रः -शार्दूलः, -सिंहः 'a tiger or lion among men', a distinguished or eminent man. उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीः
[H.] a hero, brave man.
-समवायः a number of men.-शीर्षकः A kind of weapon used by burglars (a sham head to be inserted into the hole made in a wall);
[Dk.2.2.] -सारः an eminent man;
[Bhāg.1.16.7.] -सूक्तम् N. of the 9th hymn of the 1th Maṇḍala of the Ṛigveda (regarded as a very sacred hymn).