श्रीगणेशाय नमः
वैशंपायना ह्नणे भारत ॥ ऋषे तूं सर्वज्ञ गुणवंत ॥ तरी सांगें अग्रवृत्तांत ॥ कृपा करोनी ॥१॥
मग ह्नणे वैशंपायन ॥ जें धर्मा सांगे गंगानंदन ॥ तें ऐकें चित्त देवोन ॥ संक्षेपतः ॥२॥
गांगेय ह्नणे धर्माकारणे ॥ ऐकें आतां सावधानें ॥ शरणागत प्रतिपाळणें ॥ हा परमधर्म ॥३॥
पूर्वील तरी शिबिप्रमुख ॥ राजे येणेंचि धर्मे देख ॥ परमसिद्धीतें अनेक ॥ पावले देखा ॥४॥
शरणागत रक्षणार्थी ॥ पुण्यात्मे तेचि झटताती ॥ पूर्वील इतिहास इये अर्थी ॥ सांगतों ऐक ॥५॥
कथा अखिलपापनाशिनी ॥ तुज सांगतों गा नृपमणी ॥ जे सांगितली भार्गवमुनीनीं ॥ राया मुकुंदासी ॥६॥
चरित्र परम पुण्यकारक ॥ तें मी तुज सांगतों ऐक ॥ पारधी होता कोणीयेक ॥ क्रूर पक्षीघातकी ॥७॥
कृष्णांग आणि रक्तनेत्र ॥ दीर्घजिव्हा महावक्त्र ॥ संबंधीं बांधवी शीघ्र ॥ टाकिला जो ॥८॥
जो सर्पवंत परियेसी ॥ उद्वेग पाववी दुसर्‍यासी ॥ तो अरण्यांत पक्षियांसी ॥ मारोनि वृत्ती चालवी ॥९॥
जाहला धर्मपराड्मुख ॥ तया वृत्ति न रुचे आणिक ॥ मग ह्नातारपणीं देख ॥ ऐसें वर्तलें येकदा ॥१०॥
जाणों प्रळयकाळवत ॥ महावात विजायुक्त ॥ मेघ वर्षला बहुत ॥ मही जाहली जळपूर्ण ॥११॥
पक्षिश्चापदें वनीं ॥ राहिलीं लीन होवोनी ॥ येरु क्षुधा सीतें पीडोनी ॥ राहिला वृक्षाखाली ॥१२॥
तेथ वनदेवतां वंदोनी ॥ शिळेवरी पानें आंथरुनी ॥ क्रमूं लागलासे रजनी ॥ महाकाष्टें ॥१३॥
परि तेणें तिये दिवशीं ॥ कपोती धरोनियां पाशीं ॥ घातली होती पांजर्‍याशीं ॥ घरीं न्यावया ॥१४॥
तिचा भ्रतार तिये रात्री ॥ त्या वृक्षाचिये शाखेवरी ॥ खोपया माजी दुःखें भारीं ॥ पावला संताप ॥१५॥
ह्नणे कीं माझी युवती ॥ पतिव्रताशीळ कपोती ॥ जियें क्षणमात्रही प्रीती ॥ नाहीं ठेविली मजवेगळी ॥१६॥
तिये वांचोनि ययार्थ ॥ मज काळ होतसे युगवत ॥ असोनि गृह कुटुंबयुक्त ॥ परि स्त्रीविण अरण्य ॥१७॥
अहो पतिव्रता नारी ॥ असे जयाच्या गृहांतरी ॥ तोचि गृहस्थ संसारीं ॥ बोलिजे धन्य ॥१८॥
असाह्य रोगादि संभूत ॥ जो महाकष्टें पीडित ॥ तया स्त्रीहूनि अन्यत ॥ भेषज नाहीं ॥१९॥
ते साह्य धर्माकारणें ॥ ऐसीं पतीचीं विलापवचनें ॥ पांजरीं ऐकिली स्वकर्णे ॥ कपोतीयें ॥२०॥
मग ते बोलिली पाशस्थित ॥ अहो धन्य माझें जीवित ॥ माझे ऐसे गुण वर्णित ॥ असे भ्रतारु ॥२१॥
पतिदैवत हें महा थोर ॥ परि जिचेनि संतोषेना भ्रतार ॥ तरी जळो तिचा संसार ॥ दुर्भाग्येचा ॥२२॥
ऐसें विचारोनि दुःखित ॥ पतीप्रति लुब्धकगृहीत ॥ पक्षिणी बोलिली तेथ ॥ मध्यरात्रीं ॥२३॥
ह्नणे जी कपोतेया स्वामी ॥ हा पारधी तुमच्या आश्रमीं ॥ क्षुधेंसीतें आर्त भूमीं ॥ निजेला असे ॥२४॥
तरी आतां तुह्मी सद्भावें ॥ या शरणागतातें वरवें ॥ आदरातिथ्य करावें ॥ त्राण करोनी ॥२५॥
जे गृहस्थ यथाशक्ती ॥ आगतांचें स्वागत करिती ॥ ते उत्तमा गती पावती ॥ अक्षय्यलोकीं ॥२६॥
माझिये देहाची येक्षणीं ॥ दया काकुळती टाकोनी ॥ धर्मागिकार करोनी ॥ पूजा यासी ॥२७॥
परोपकार करितां निश्चिती ॥ तुह्मी आणीक पावाल युवती ॥ ऐसें पंजरस्था कपोती ॥ बोलिली पतीसी ॥२८॥
मग तो तियेचें वचन ॥ धर्मयुक्त आयकोन ॥ आलिया शरण ॥ त्याचें आतिथ्य करावें ॥३०॥
ऐसें जो न करी मूर्ख ॥ त्याचे अंतरती उभय लोक ॥ हें ऐकोनि लुब्धक ॥ बोलिला त्यासी ॥३१॥
ह्नणे मज सीत बाधतें भारी ॥ तूं तयाचें निवारण करीं ॥ तंव पक्षियें चंचुवेरीं ॥ मेळविलीं शुष्कपर्णे ॥३२॥
एके ढोलरामाजी अग्नी ॥ जळत होता तेथ जावोनी ॥ आणिला तेणें चंचू धरोनी ॥ केला ताप ॥३३॥
पारधियें काया शेकिली ॥ दुःखित अंगें मोकळीं केलीं ॥ हर्षोनि ह्नणे तिये वेळीं ॥ मजसी क्षुधा बाधते ॥३४॥
तरी तियेसि निवारावें ॥ यावरी पक्षि बोले स्वभावें ॥ आह्मीं मेळवोनि भक्षावें ॥ नाहीं संग्रह स्वगृहा ॥३५॥
आतां कैसी करुं गती ॥ ह्नणोनि निदूं लागला स्ववृत्ती ॥ मग अग्नी प्रदीप्त अती ॥ करोनि ह्नणे लुब्धका ॥३६॥
म्यां अतिथीभोजनीं उत्तम ॥ पूर्वी ऐकिला आहे धर्म ॥ तरी क्षणभरी होवोनि क्षम ॥ कृपा करावी ॥३७॥
यावरी सत्वें युक्त हांसोन ॥ अग्नीतें प्रदक्षिणा तीन ॥ करोनियां तो तत्क्षण ॥ प्रवेशला भीतरीं ॥३८॥
व्याधें अग्निप्रविष्ट देखिला ॥ बहुत विलाप करुं लागला ॥ ह्नणे मज थोर अधर्म घडला ॥ ऐसें काय केलें येणें ॥३९॥
निंदूं लागला स्ववृत्तीतें ॥ कीं मज पातकिया क्षुधितातें ॥ आपुलें मांस या कपोतें ॥ दीधलें ऐसियापरी ॥४०॥
अहो अतःपर मातें ॥ तेणें उपदेशिलें निरुतें ॥ तरी सांडोनि स्त्रीपुत्रातें ॥ करुं तप आपण ॥४१॥
उपवासादिकीं करोन ॥ स्वशरीर शुष्क करीन ॥ येणें परलोकां साधीन ॥ ऐसें मनीं धरियेलें ॥४२॥
मग कपोती दीधली सोडोन ॥ मोडिले पांजर धनुष्यबाण ॥ अग्निमाजी जाळोन ॥ दूरस्थ गेला ॥४३॥
इकडे ते कपोती तेथ ॥ अनेक विलापातें करित ॥ ह्नणे पतिवेगळें समस्त ॥ मज जगत्र अमंगळ ॥४४॥
पतीचेनी सर्व भोगिलें ॥ सर्व शून्य तयावेगळें ॥ मग स्वयेंही तिये वेळे ॥ केला अग्निप्रवेश ॥४५॥
तंव तेणें पुण्यें करोनी ॥ विमान आलें तत्क्षणीं ॥ माजी बैसोनि स्वर्गस्थानीं ॥ गेली पती सांगातें ॥४६॥
तियें विमानास्थें दोनी ॥ पाहोनि लुब्धक ह्नणे मनी ॥ कीं मीही पावेन निर्वाणीं ॥ येचि गतीतें ॥४७॥
पुढें पंपासरोवरीं जावोनी ॥ निराहार निर्गम होवोनी ॥ प्रवेशला महावनीं ॥ तंव दावाग्नी देखिला ॥४८॥
प्रळयसमान धडकत ॥ देखोनि देहविमोक्षार्थ ॥ केला पावकप्रवेश त्वरित ॥ त्यापारधीयें ॥४९॥
मग तेणें पुण्यें करोनी ॥ तोही तैसाचि विमानीं ॥ बैसोनियां स्वर्गस्थानीं ॥ गेला देखा ॥५०॥
तरी हें जाणोनि जे नारी ॥ भ्रतारेंसीं सहगमन करी ॥ ते कपोतीचिये परी ॥ भोगी स्वर्गसुख ॥५१॥
हें कपोताचें आख्यान ॥ जया होय श्रवणपठण ॥ त्याचें होय पाप क्षाळण ॥ अंतीं परमगती ॥५२॥
ऐसें जाणोनि निभ्रांत ॥ राया राखावा शरणागत ॥ तयाचा जो करी घात ॥ तो जाय नरकीं ॥५३॥
तंव धर्म करी विनवणी ॥ जें पाप केलें नेणोनी ॥ तया पापाचिये पासोनी ॥ कोणें रितीं उत्धरिजे ॥५४॥
तंव ह्नणे गंगानंद ॥ इये अर्थी परम प्रसिद्ध ॥ इंद्रद्योत शौनकसंवाद ॥ ऐकें सांगतों ॥५५॥
तया राया अबुद्धिपूर्वक ॥ ब्रह्महत्या घडलीयेक ॥ ह्नणोनि प्रजाद्विज सकळिक ॥ त्यजिती तया ॥५६॥
येरु पापें सदा जळत ॥ दुःखें गेला अरण्यांत ॥ ब्रह्महत्यानिवृत्यर्थ ॥ तप करिता जाहला ॥५७॥
तथापि न संडी तयातें ॥ ह्नणोनि शरण गेला शौनकातें ॥ ऋषि ह्नणे पापिया येथें ॥ कांपां आलासी ॥५८॥
तूं येथोनि जाय दूरी ॥ तुझा उत्तमवंश अवधारीं ॥ पडिला आहे महाअघोरीं ॥ तुझेनि पापें ॥५९॥
तूं अधोमुखें केवळ ॥ महानरकांत पडशील ॥ तेथ अनेक पीडा करतील ॥ अधोमुख पक्षी ॥६०॥
राजा ह्नणे निरंतरीं ॥ पापाग्नि जळतो माझिये शिरीं ॥ तरी माझिये वंशावरी ॥ दृष्टी देवोनि कृपा कीजे ॥६१॥
जैसी पिता पुत्रातें करी ॥ मग शौनक ह्नणे अवधारीं ॥ दारुण तपें तूं आचरीं ॥ पुष्करादितीर्थी ॥६२॥
तेणें भ्रूणहत्यादिकें ॥ पापें फिटताती अनेकें ॥ अथवा अश्वमेघशतकें ॥ होय पापानिष्कृंती ॥६३॥
हाचि अर्थ एकदा पूर्वी ॥ देवदैत्यादिकीं सर्वी ॥ पुसिला होता सद्भावी ॥ बृहस्पतीसी ॥६४॥
मग तेणें तयां सद्वचनीं ॥ कथिलें कीं सत्कर्मे करोनी ॥ असत्कर्माची तत्क्षणीं ॥ निवृत्ति होय ॥६५॥
जैसें वस्त्र मळलिया ॥ शुद्धद्रव्य धुतलिया ॥ ऐसें वचन ऐकोनियां ॥ गेला इंद्रद्योत ॥६६॥
तेणें अश्वमेध केला ॥ ब्रह्महत्येपासोनि मुकला ॥ निःपापत्वें करुं लागला ॥ सकळ राज्या ॥६७॥
तंव धर्मे पुसिलें सद्भावें ॥ मेलें मनुष्य मागुतें जीवे ॥ ऐसें असेल जरी ठावें ॥ तरी सांगावें गांगेया ॥ ॥६८॥
मग ह्नणे गंगानंद ॥ धर्मा इयेअर्थी प्रसिद्ध ॥ गृघ्रजंबुकसंवाद ॥ असे नैमिषारण्यीं ॥६९॥
कोणीयेक होता ब्राह्मण ॥ तयाचा मृत जाहला नंदन ॥ मग त्याचें प्रेत घेवोन ॥ बांधव चालिले ॥७०॥
रडतांरडतां स्मशानीं गेले ॥ बहुत शोक करुं लागले ॥ तंव गृध्रें येवोनि ह्नणितलें ॥ रडतेयांसी ॥७१॥
अरे तुह्मी येथें पुत्रातें ॥ टाकोनियां जावें निरुतें ॥ स्त्रीपुरुषांचे देह येथें ॥ नाश पावले अनंत ॥७२॥
परि ते नाहीं परतले ॥ जे आणिताती तेहि मेले ॥ ज्याचें जेतुलें आयुष्य तेतुलें ॥ वांचणें तया ॥७३॥
मग कर्मानुरुप स्थानीं ॥ स्वयें जात असे प्राणी ॥ संयोग आणि वियोग दोनी ॥ असती क्रमेंची ॥७४॥
हें अतिभ्यासुर स्मशानही ॥ येथ मेला जीवला नाहीं ॥ मर्त्यलोकीं सर्वासही ॥ असे मरण ॥७५॥
आतां पुत्रस्नेह टाकोनी ॥ शीघ्र जावेरें येथोनी ॥ येर भयभीत होवोनी ॥ चालिले वेगें ॥७६॥
तंव एक जंबूक येवोन ॥ मार्ग राहिला अवरोधोन ॥ ह्नणे रे पुत्रस्नेह टाकोन ॥ कोठें जातां नष्टहो ॥७७॥
स्नेहेंकरुनियां बहुत ॥ रुदन करा तुह्मी समस्त ॥ त्या शोकें उठोनि सुत ॥ भेटेल तुह्मां ॥७८॥
ऐसें जंबुकाचें वाक्य ॥ आइकोनियां सकळिक ॥ स्मशानाचे अभिमुख ॥ परतलें शोकें ॥७९॥
तंव गृध्र ह्नणे रे आइक ॥ अल्पबुद्धि क्षुद्रजंबुक ॥ याचेनि बोलें तुह्मी मूर्ख ॥ परतलेति कां पां ॥८०॥
हा काष्ठभूत मृतसुत ॥ तयाचा शोक करणें व्यर्थ ॥ तुह्मी आपुलें हिताहित ॥ न देखाची ॥८१॥
कांहीं तपसाधना करा ॥ जेणें सुटाल या संसारा ॥ जेणें सुखदुःखें समग्रां ॥ होताति कर्मानुरुप ॥८२॥
पुत्राचें कर्म पितयासी ॥ तथा पितयाचें पुत्रासी ॥ कामा नये सर्वाशीं ॥ स्वकर्मचि भोगणें ॥८३॥
प्राणी मूर्ख अथवा प्राज्ञ ॥ सधन अथवा निर्धन ॥ बाळ वृद्ध आणि तरुण ॥ सर्वही काळवश आहेती ॥८४॥
ऐसें विचारोनि मनीं ॥ जारे आपुलिये स्थानीं ॥ तंव तें संदेशवाक्य ऐकोनी ॥ बोलिला जंबुक ॥८५॥
अरे तो मूर्ख गृध्र यथार्थ ॥ त्याचेनि बोलें तुह्मी येथ ॥ पुत्रस्नेह टाकोनि जात ॥ तरी ऐसें न पाहिजे ॥८६॥
शोकादि रुदनप्रयत्नें देख ॥ पावाल वंशधर बाळक ॥ प्रयत्नें सांगा काय येक ॥ नपविजे प्राणी ॥८७॥
मग गृध्र ह्नणे आइका ॥ मज वर्षे जाहलीं सहस्त्राधिका ॥ परि स्त्रीपुरुष नपुंसकां ॥ स्थावरजंगमादी ॥८८॥
कोणी मरुनि जाहलें जित ॥ ऐसें दृष्ट ना श्रुत ॥ त्याचें कर्म स्मरोनि बहुत ॥ होईल तुह्मां शोकची ॥८९॥
परि नव्हे पुत्रप्राप्ती ॥ हे ऐकोनि गृध्रोक्ती ॥ मग जंबुक तयांप्रती ॥ बोलता जाहला ॥९०॥
अरे गृध्रवचनें सत्य ॥ तुमचा गौरवर्ण सुत ॥ सुवर्णकुंडलेंयुक्त ॥ सांडिजे हें युक्त नाहीं ॥९१॥
म्यां ऐकिलेंसे पुराणोक्त ॥ जे जंबुक शूद्रवधें सत्य ॥ अल्पायुषी द्विजसुत ॥ मेला तो आला पुनरपि ॥९२॥
तथाविधचि आणिक ॥ श्वेतराजर्षीचा बालक ॥ तो मृत आला सम्यक ॥ शुद्धकर्मे जीवंत ॥९३॥
ह्नणोनि तुमचा येथें ॥ शोक आयकोनि समस्तें ॥ मुनिदेवतादि पुत्रातें ॥ जीवविती कृपेस्तव ॥९४॥
ऐसें त्यांहीं आयकोनी ॥ अंकीं पुत्राचे शिर ठेवोनी ॥ हायधायें मोकलोनी ॥ रडती जाहली ॥९५॥
तें रुदन आयकोनी ॥ गृध्र ह्नणे समीप येवोनी ॥ अरे मराल हदय फुटोनी ॥ तुह्मी अवघे ॥९६॥
परि शतसहस्त्रही वर्षाहीं ॥ मृतपुत्र नुठे कहीं ॥ जंबुकशब्दें सर्वही ॥ भुललेति काय ॥ ॥९७॥
ब्रह्मा विष्णु पशुपती ॥ सावित्री लक्ष्मी पार्वती ॥ यांचेंही मृतप्राणियाप्रती ॥ नचले कांहीं ॥९८॥
ऐसे शब्द आयकोनी ॥ मृतपुत्राचें प्रेत सांडोनी ॥ सर्व चालिले तत्क्षणीं ॥ स्वस्व गृहास ॥९९॥
जंबुक ह्नणे मागुतेनी ॥ या तरी मनुष्यजन्माहुनी ॥ बरवी असे पशुयोनी ॥ सर्वप्रकारें ॥१००॥
कीं सुखाचे अंती दुःख ॥ आणि दुःखाचें अंतीं सुख ॥ इतुकाही विचार सम्यक ॥ नाहीं जेथें ॥१॥
असो मग ते स्वकार्यतत्पर ॥ जंबुक आणि दुजा गृध्र ॥ उत्तरासी प्रत्युत्तर ॥ बोलिले युक्तीं ॥२॥
त्यांचेनि दैवयोगें ते वेळां ॥ शंकर पार्वतीयें प्रेरिला ॥ तो तयांसी प्रत्यक्ष जाहला ॥ ह्नणे मागा वरदान ॥३॥
येरु ह्नणती कृपाळुवा ॥ हा मृतपुत्र जीववावा ॥ मग शंकरें उठविला बरवा ॥ कृपादृष्टीं ॥४॥
दीधलें शतवर्षे आयुष्य ॥ आणि गीधा जंबुकांस ॥ केला क्षुधेचा विनाश ॥ सदा तृप्तची ॥५॥
मग देवातें वंदोनी ॥ दोघे गेले उद्धरोनी ॥ पुत्रही आला निजस्थानीं ॥ आपुलीये ॥६॥
तरी प्रयत्नें निश्चयें ॥ स्वल्पकाळेंही फळ होय ॥ या इतिहासश्रवणें उभय ॥ लोकप्राप्ती ॥७॥
मग धर्म असे विनवित ॥ जरी बळकट वैरी बहुत ॥ तरी कैसें वर्तिजे तेथ ॥ प्रत्यासन्नें दुर्बळें ॥८॥
तंव ह्नणे गंगानंदन ॥ इये अर्थी पुरातन ॥ शाल्मली आणि पवन ॥ यांचा संवाद आइक ॥९॥
हिमाचळीं विस्तृत येक ॥ होता शाल्मलीचा वृक्ष ॥ सर्वा विश्राम कारक ॥ प्राणियंसी ॥११०॥
पक्षि श्वापदें हस्ती ॥ वणिजारे मार्गस्थ यती ॥ तपस्वी अनेक राहती ॥ आश्रयें त्याचिये ॥११॥
त्याचा अनंतशाखा थोरा ॥ तळीं वास अंधकारा ॥ तीतें देखोनी उत्तरा ॥ बोलिला नारद ॥१२॥
ह्नणे अहो तरुरमणीये ॥ तुझेनि दर्शनें आनंद होय ॥ परि तुझी पवनासि काय ॥ मैत्री असे ॥१३॥
नदी नद पाताळ जीवन ॥ सकळही शुष्क करी पवन ॥ पर्वत वृक्षांतेंही पाडोन ॥ करितो समस्तळ ॥१४॥
तुज देखोनि शोभिवंत ॥ स्वर्गलोकहे संतोषत ॥ परि पवनासि यथार्थ ॥ तुज मैत्रीभाव असे ॥१५॥
तूं राहिलीस त्याची होउनी ॥ तुजप्रति पाळितो ह्नणोनी ॥ ऐसें नारदोक्त ऐकोनी ॥ शाल्मली ह्नणे ॥१६॥
माझें तेजोबळ पाहीं ॥ पवनासि साहवत नाहीं ॥ वृक्षपर्वत मोडोनि सर्वही ॥ येतो पवन ॥१७॥
मग मी तया श्रांतासी ॥ विष्टंभितें परियेसी ॥ परि त्याचें काहीं मजसी ॥ चालेचि ना ॥१८॥
यावरी नारद बोले वचन ॥ वायु सर्वप्राणियां जीवन ॥ नये त्याचें साम्यपण ॥ इंद्रादिका ॥१९॥
तूं मूर्ख बहुभाषी ॥ गर्वे बोलतेसि मजसी ॥ परि याचें फळ पावसी ॥ अल्पकाळें ॥१२०॥
मग गेला वायुजवळी ॥ ह्नणे शाल्मली येकी हिमाचळीं ॥ गर्वे असे मातली ॥ तुज अपमानिते ॥२१॥
यावरी वायु येवोनि तेथें ॥ क्रोधें ह्नणे शाल्मलीतें ॥ मी मारुत जाण निरुतें ॥ जाणों परस्परें आपण ॥२२॥
तूं मत्प्रसादें वांचलीसी ॥ तरी आतां फळ पावसी ॥ तंव शाल्मली ह्नणे तयासी ॥ मी बळाधिक असें जाण ॥२३॥
तुझें मज भय नाहीं ॥ मग वायु ह्नणे पाहीं ॥ प्राप्तकाळीं फळ सर्वही ॥ दावीन याचें ॥२४॥
शाल्मली मनीं विचारी ॥ मी वायूसि निर्बळ खरी ॥ तथापि बुद्धिबळ कुसरीं ॥ वायुभय टाळावें ॥२५॥
अन्यवृक्षां बुद्धि नाहीं ॥ ह्नणोनि कष्ट पावती सही ॥ हें जाणोनियां तत्समयीं ॥ काय केलें शाल्मलीयें ॥२६॥
शाखा पत्रपुष्पें टाकोन ॥ स्वयें राहिली स्तंभ होवोन ॥ मग क्रोधें आला पवन ॥ तंव तैसी देखिली ॥२७॥
तेणें तियेसि ह्नणितलें ॥ माझें कृत्य तुवांचि केलें ॥ आपुले दुर्बुद्धीचीं फळें ॥ पावलीस ॥२८॥
तैं नारदाचें वचन ॥ शाल्मली मनीं आठवून ॥ पश्चात्तापातें पावोन ॥ पावली दुःख ॥२९॥
तरी ऐसें जाणोनि मानसीं ॥ दुर्बळें वागावें बळवंतासी ॥ वैर नकरावें सर्वाशीं ॥ वाचाप्रकटही न कीजे ॥१३०॥
बुद्धिमंताचे ठायीं अवधारीं ॥ वैर वाढे निरंतरीं ॥ तृणीं अग्नीचिये परी ॥ बुद्धी पावे ॥३१॥
तस्मात् बुद्धिबळाहुनी ॥ आणीक बळ नाहीं जाणीं ॥ पार्थे अकराअक्षौहिणी ॥ सैन्य मारिलें बुद्धिबळें ॥३२॥
भीष्म ह्नणे धर्मा जाण ॥ सर्वपापांचें अधिष्ठान ॥ लोभचि असे त्या पासून ॥ इतुके पदार्थ घडताती ॥३३॥
क्रोध काम मोह माया ॥ अक्षमा आणि अधैर्य होय ॥ लज्जालक्ष्मी धर्मक्षय ॥ ऐश्वर्य विद्या मदादी ॥३४॥
द्रोह असत्कार अभाव ॥ अविश्वास अनार्जव अनार्जव ॥ परवित्तदारादि सर्व ॥ हरण घडे ॥३५॥
वाचा मन निंदेचा वेग ॥ उदरदुःख मृत्यु उद्वेग ॥ ईर्ष्या ॥ ईर्ष्या मिथ्याचार अनेग ॥ श्रोत्रवेग श्लाघ्यता ॥३६॥
मात्सर्य साहस अकार्यकारण ॥ वृद्धतरुणावस्था जाण ॥ उत्तरोत्तर अधिकपण ॥ पावे प्राणी ॥३७॥
परि नव्हे परिपूर्ण ॥ जेवीं नदीवोघें उदन्वान ॥ तेवीं काम ऐश्वर्यैं करुन ॥ तृप्ती नपवे ॥३८॥
सुरासुर गंधर्वासही ॥ लोभ जिंकवला नाहीं ॥ सकळ धर्ममार्गासही ॥ मोडिता जो ॥३९॥
ह्नणोनि ऐसियाची संगती ॥ न धरावी बुद्धिमंतीं ॥ प्रिय अप्रियाची आसक्ती ॥ करुं नये ॥१४०॥
शिष्टाचार धर्मपाळण ॥ जया सुखदुःखसमान ॥ करी सत्य प्रिय दान ॥ प्रतिग्रह पराडमुख ॥४१॥
उपकारी दयावंत ॥ पूजी देवतिपर अतीत ॥ जिंकिले कामक्रोध समस्त ॥ अहंकार नाहीं ॥४२॥
तंव विनविलें धर्मरायें ॥ कीं अज्ञान वृद्धि क्षय ॥ यांचें मूळ कारण काय ॥ तें सांगा मजलागीं ॥४३॥
आणि अज्ञान उद्भवलिया ॥ दुःख पावतो प्राणिया ॥ तंव ऐकें ह्नणे गांगेया ॥ धर्माप्रती ॥४४॥
लोभ आणिक अज्ञान ॥ इयें परस्परें जाण ॥ येरयेरांचें कारण ॥ मूळ असती ॥४५॥
तुज लोभाचें सर्व कार्य ॥ पूर्वीचि सांगीतलें आहे ॥ तेंचि अज्ञाना उपजवी पाहें ॥ ह्नणोनि लोभ वर्जावा ॥४६॥
॥ श्लोकः ॥
जनको युवनाश्वश्र्व वृषादर्भिः प्रसेनजित ॥ लोभक्षयाद्दिवं प्राप्तास्तथैवान्ये जनाधिपाः ॥१॥
हें ऐकोनि धर्म पुसत ॥ धर्मप्रकार अनंत ॥ तरी मुख्यधर्म तयांत ॥ सर्वसाधनरुपी ॥४७॥
सर्व धर्माचें फळ पाविजे ॥ दोहींलोकीं सुखी होइजे ॥ तो धर्म मज सांगिजे ॥ भीष्मदेवा ॥४८॥
मग ह्नणे गंगानंदन ॥ ऐकें मुख्यधर्म सांगेन ॥ जेणें अमृतवन ज्ञान ॥ होय तृप्ती ॥४९॥
देहदमनाहूनि काहीं ॥ आणीक जगीं धर्म नाहीं ॥ जेणें करुनि मुक्तीही ॥ पाविजे सत्य ॥१५०॥
दमें दानक्रियासिद्धी ॥ ज्ञान अध्ययन तेजोवृद्धी ॥ पवित्रता सबुद्धी ॥ निःपापता पाविजे ॥५१॥
इहलोकीं आणि परलोकीं ॥ प्राणी होइजेतो सुखी ॥ दमें सुखचि आइकीं ॥ निद्राप्रबोध पावे ॥५२॥
आणि प्रसन्न होय चित्त ॥ ह्नणोनि दमचि समर्थ ॥ अदांत तो बहु अनर्थ ॥ क्लेशपावे ॥५३॥
तें देहदमन बरवें ॥ इहीं लक्षणीं जाणावें ॥ क्षमाधृतीं लक्षावें ॥ अहिंसाचरण ॥५४॥
समता सत्य आर्जव ॥ इंद्रियजय आणि मार्दव ॥ अचपळता अपूर्व ॥ कार्पण्यविरहित ॥५५॥
संतोष कीं प्रिय वचन ॥ अचिकित्सा गुरुपूजन ॥ भृतदया अपैशून्य ॥ अमिर्थ्यावाद ॥५६॥
तरी सर्वकर्मे संन्यासोन ॥ जाहला देहदमनपरायण ॥ तो परब्रह्मनिर्वाण ॥ पावे पद ॥५७॥
जेथोनियां पुनरावृत्ती ॥ भय नाहीं कल्पांतीं ॥ ऐसी होय उत्तम गती ॥ टाकितां लोभ ॥५८॥
दांता आश्रम अरण्यतीर्थ ॥ यज्ञ दानादिकांचें समस्त ॥ प्रयोजन नाहीं तो जेथ ॥ असे तेथें सर्वही ॥५९॥
आणिक ऐकें कुंतीसुता ॥ तपोमूळ सर्व व्यवस्था ॥ तपेंचि सर्व स्त्रजिता ॥ जाहला प्रजापती ॥१६०॥
ऋषी तपें पावले वेदार्थ ॥ फळमूळ अन्नादि पदार्थ ॥ तपें औषधक्रिया समस्त ॥ पावताती सिद्धीतें ॥६१॥
तपें असाध्यें साध्य होती ॥ ब्रह्महत्यादि नासती ॥ सर्वपापांची निवृत्ती ॥ होय तपेंची ॥६२॥
अहिंसा आणि सत्यवचन ॥ दान अतिथीपूजन ॥ याहूनि श्रेष्ठ नाही जाण ॥ दुसरें तप ॥६३॥
तंव गांगेया धर्म ह्नणे ॥ कैसीं सत्यांचीं लक्षणें ॥ आणि तें उपायें कवणें ॥ पाविजे सांगा ॥६४॥
भीष्म ह्नणे गा भूपती ॥ सत्यधर्मे परमगती ॥ यज्ञयाग सुफळहोती ॥ तेंसत्य तेराप्रकारें ॥६५॥
समता दम अमात्सर्यता ॥ क्षमार्‍ही त्यागेच्छा अनसूयता ॥ त्याग ध्यान आर्यत्वता ॥ धृति दयाअहिंसा ॥६६॥
तरी सत्याहूनि धर्म ॥ दुसरा नाहीं उत्तम ॥ अनृत तो जाण अधर्म ॥ पापरुपी ॥६७॥
अश्वमेधसहस्त्रशत ॥ आणि येक सत्य यथार्थ ॥ हीं तोलितां अधिकतः ॥ होय सत्यची ॥६८॥
परदोषें क्रोधादि उपजती ॥ ते क्षमें दूरि करिजेती ॥ होय संकल्पें कामोत्पत्ती ॥ तो वैराग्यें दूरी कीजे ॥६९॥
निंदा तेचि परासूया ॥ दूरी कीजे दयें करुनियां ॥ शास्त्रागम पाहोनियां ॥ कुबुद्धीतें ठाकावें ॥१७०॥
प्रीतीनें वैर फेडिजे ॥ दर्शनें मद निवारिजे ॥ ज्ञानें कैवल्यपद पाविजे ॥ कीं साधुसेवेनें ॥७१॥
मात्सर्याची निवृत्ति नव्हती ॥ ह्नणोनि कौरवां जाहली शांती ॥ जेणें परद्रोह उपजती ॥ त्याचा प्रकाश न कीजे ॥७२॥
प्रथम ब्राह्मणालागुन ॥ देवोनियां अन्नदान ॥ मग सकुटुंबें करी भोजन ॥ तो पावे स्वर्गासी ॥७३॥
यज्ञार्थ देवपितरांसी ॥ जो इच्छी धान्यधनासी ॥ तो पावे स्वर्गलोकासी ॥ अंतकाळीं ॥७४॥
बाहुबळें क्षत्रियानें ॥ शूद्रें दास्यें वैश्यें धनें ॥ मंत्रें यज्ञकरणें ब्राह्मणें ॥ टाळावी आपत्ती ॥७५॥
पंचमहापातकीयांची ॥ संगती येकवर्षची ॥ तो होय तत्समानची ॥ ऐसें जाणिजे ॥७६॥
आतां असो हें प्रस्तुत ॥ सांगतां विस्तारेल ग्रंथ ॥ हें धर्मशास्त्रप्रणित ॥ सांगितलें काहीं ॥७७॥
युधिष्ठिरासि ह्नणे भीष्म ॥ ऐसे हे असती आपद्धर्म ॥ यांचीं उपाख्यानें उत्तम ॥ असती नानाविध ॥७८॥
आतां याचिये पुढील भाव ॥ आपद्धर्मकथा अपूर्व ॥ भीष्म सांगेल गौरव ॥ धर्मरायासी ॥७९॥
तेथें भीष्मासि बोलतां ॥ नकुळ पुसेल आड कथा ॥ ते आयकावी श्रोतां ॥ ह्नणे मधुकरकवी ॥१८०॥
इति श्रीकथाकल्पतरु ॥ त्रयोदशस्तबक मनोहरु ॥ उपाख्यानधर्मकथनप्रकारु ॥ अष्टमाऽध्यायीं कथियेला ॥१८१॥ ॥ शुभंभवतु ॥