व्याख्या
संयोगाद् दूषणात्तत्तु सामान्याद्गन्धवर्णयो: ।
रक्तस्य पित्तमाख्यातं रक्तपित्तं मनीषिभि: ॥
रक्तपित्तसंज्ञानिमित्तमाह-संयोगादित्यादि ।
रक्तस्य संयोगात्तथा रक्तस्य दूषणात्तथा रक्तस्य गन्धवर्णयो:
पित्ते सामान्यात् पित्तं रक्तपित्तमुच्यते इति वाक्यार्थ: ।
च. चि. ४-९ च. पा. टीकेसह पान ९९५
अथ पित्तेन दुष्टं रक्तं रक्तपित्तमित्युच्यते, तदा पित्तरक्त-
मिति व्यपदेश: प्रसज्येत, एतेन रक्तं च पित्तं चेति द्वन्द्व-
समासान्निरुक्तिरुक्ता सुश्रुतेन । ननु, चरके रागपरिप्राप्तं
पित्तं रक्तपित्तमित्युक्तं, तेन रक्तं च तत् पित्तं चेति कर्म-
धारयसमासेन निरुक्तिरुक्ता । अत्र च कारणत्रयमुक्तं ।
यदाह-``संयोगाद्‍दूषणात्तत्तु सामान्याद्गन्धवर्णयो: । रक्तस्य
पित्तमाख्यातं रक्तपित्तं मनीषिभि:'' (च. चि. स्था. अ. ४)
इति, तत्कथं न विरोध: ? नैवं, अत्रापि रक्तप्रवृत्ते:
दुष्टं हि रक्तं पित्ते रागमादधत्तत्संसर्गि रक्तं स्वयमपि
प्रवर्तते इति पूर्व एवार्थ: । तेन रक्तं च पित्तं चेति रक्त-
पित्तं, रक्तं च तत् पित्तं चेत्युभयथाऽपि निरुक्तावदोष: ।
मा. नि. रक्तपित्त-म.टीका पान ११९
रक्तपित्त या शब्दाच्या अर्थासंबंधी मधुकोशकारानें कांहीं मतें उल्लेखलेलीं आहेत. पित्तानें दुष्ट झालेलें रक्त असा अर्थ अभिप्रेत असता तर शब्द पित्तरक्त असा असावयास पाहिजे होता. रक्त आणि पित्त असा द्वंद्व समास मानावा असें सुश्रुताचें मत असल्याचें मधुकोशकारानें सांगितलें आहे. चरकानें रक्त असें पित्त असा कर्मधारय समास गृहीत धरला असल्याचें तो सांगतो. परंतु चरकाला दोघांची संमूर्च्छनाच अभिप्रेत असल्याचें दिसतें. त्यामुळे रक्ताच्या साहचर्यानें पित्त रक्तवर्ण होत असल्यामुळें कर्मधारयापेक्षां द्वंद्व समास मानणें श्रेयस्कर आहे. द्वंद्वसमासामुळें दोषाप्रमाणें दूष्यालाही या व्याधींत महत्त्व असल्याचें लक्षांत येतें. रक्तपित्तव्याधीची व्याख्या पुढीलप्रमाणें करावी. पित्त हें रक्ताशीं मिसळतें, त्यास दुष्ट करतें, रक्ताचे गंध व वर्ण पित्तास प्राप्त होतात. म्हणून रक्ताचे पित्ताशीं झालेलें संमूर्च्छन लक्षांत घेऊन या व्याधीस रक्तपित्त म्हणतात.
स्वभाव : -
महागदं महावेगं अग्निवत् शीघ्रकारि च । च. चि. ४-५
स्वभाव दारूण व शीघ्रकारी असतो.
मार्ग
अभ्यंतर.
प्रकार:-
रक्तपित्तं त्रिधा प्रोक्तमूर्ध्वर्गं कफसंश्रयम् ।
अधोगं मारुतं ज्ञेयं तद्वयेन द्विमार्गगम् ॥
शा. प्र. खंड ७ पान ८१
रक्तपित्तमिति । रक्तं च पित्तं चेति सुश्रुत: । चरके तु
रागप्राप्तं पित्तं रक्तपित्तमित्युच्यते । यदुक्तं रक्तस्य
पित्तमाख्यातं रक्तपित्तं मनीषिभि: इति । उभयत्रापि न
कश्चिद्दोष: । ऊर्ध्वगमिति नासास्यकर्णाक्षिरन्ध्रेषु ।
अधोगमिति मेढ्रयोनिगुदमार्गेषु । तद्‍द्वयेन द्विमार्गगमिति ।
तद्‍द्वयेन कफवाताभ्यां, द्विमार्गगमित्यूर्ध्वादह: प्रवर्तनात् ।
एके तद्‍द्वयेन विमार्गगमिति पठन्ति तत्र रोमकूपेष्वपि तत्
प्रवर्तत इति व्याख्यानयन्ति । तदुक्तम् - ``कुपितं रोम-
कुपेषु समस्तैस्तत्प्रवर्तते'' इति ।
शा. प्र. खंड ७ टीका पान ८१-८२
रक्तपित्ताचे गतिभेदानें तीन प्रकार आहेत:-ते असे-ऊर्ध्वग, अधोग व विमार्गग (तिर्यक्). दोषभेदानें प्रकार चार होतात. वातज, पित्तज, कफज आणि सान्निपातिक.
निदान :-
यदा जन्तुर्यवकोद्दालककोरदूषप्रायाण्यन्नानि भुंक्ते; भृशोष्ण
तीक्ष्णमपि चान्यदन्नजातं निष्पावमाषकुलत्थसूपक्षारोप-
संहितं, दधिदधिमण्डोदश्वित्कट्‍वराम्लकांजिकोपसेकं वा,
वाराहमाहिषाविकमात्स्यगव्यपिशितं, पिण्याकपिण्डा-
लुशुष्कशाकोपहितं, भूस्तृणसुमुखसुरसकुठेरकगण्डीरकाल
मालकपर्णासक्षवकफणिज्झकोपदंशं, सुरसौवीरतुषोदकभैरेय
भेदकमधूलकशुक्तकुवलबदराम्लप्रायानुपानं वा, पिष्टा-
न्नोत्तरभूयिम्: उष्णाभितप्तो वाऽतिमात्रमतिवेलं
वाऽऽमं पय: पिबति, पयसा समश्नाति रौहिणीकं
काणकपोतंवा सर्षपतैलक्षारसिद्धं, कुलत्थपिण्याक-
जाम्बलकुचपक्वै: शौक्तिकैर्वा सहक्षीरं पिबत्युष्णाबितप्त:,
तस्यैवत्रावरत: पित्तं प्रकोपमापद्यते, लोहितं च स्वप्रमाण-
मतिवर्तते ॥
यदा जन्तुरित्यादिना निदानमुच्यते । यवक: ब्रीहिविशेष:,
उद्दाल, वनकोद्रव:, कोरदूष: यद्यप्यन्नपाने पित्तहर उक्त
स्तस्थाऽप्यस्य निष्पावादियुक्तस्य संयोगमहिम्ना रक्त-
पित्तनिदानत्वं ज्ञेयम्, एवमन्यत्रापि रक्तपित्तनिदानत्वेने-
होक्तक्षीरादौ ज्ञेयम् । दधिमण्ड: मस्तु, उदश्चित् अर्ध-
जलं तक्रं, कट्‍वरं निर्जलं किंवा अम्लं तक्रम् । मधुशिग्रु:
स्वल्पशोभांजनक: । खडयूष: रागकर्पूर इति ख्यात:
सुमुखादय: फणिज्झकान्ता: पर्णासभेदा: । उपदंशमिति
मूलकादीनि खादयित्वा यावकाद्यन्न भुंक्ते इत्यर्थ: मधूलक:
गोधूमविशेष: । शक्त:ळ संधानविशेष: पिष्टान्नमुत्तरत्र भोज-
नस्य भूयिष्टं यत्र तत् पिष्टान्नोत्तरभूयिष्ठम् । अतिवेलमिति
पुन: पुन: । रौहिणीकं रोहिणीशाखम् । शौक्तिकरैति
बदरीफलै: । आममित्युत्तरेण संबध्यते । स्वप्रमाणमतिवर्तते
प्रवर्धत इत्यर्थ: ।
च. नि. २-४ पान ४३६-३७
जव, कोद्रू, हारिक यांसारखीं धान्यें, अत्यंत उष्ण तीक्ष्ण अशीं आहारद्रव्यें, पावटा, उडीद, हुलगे यांचीं क्षारयुक्त वरणें, दही, दह्याची निवळ, ताक, पाणी न घातलेलें आंबट ताक, आंबट कांजी, डुक्कर, म्हैस, मेंढी, मासे, बैल यांचें मांस, पेंड, पिंडालू (रताळे) वाळलेल्या भाज्या, मुळा, मोहरी, लसूण, करंज, शेवगा, गोड शेवगा, कढी, तुळशीचे निरनिराळे प्रकार, पुदिना, सुरण, पांढरा मर्वा इ. चटण्या, कोंशिबिरी, निरनिराळीं मद्यें, आंबवलेले कांजीसारखे पदार्थ, आंबट बोरें, बोरकूट, पिष्टप्रधान द्रव्यें असे पदार्थ अधिक प्रमाणांत खाणें, उष्णतेनें स्वत: तापलेल्या स्थितींत पुष्कळ प्रमाणांत व अधिक वेळां निरसें दूध पिणें, दुधाबरोबर रोहिणीची (कटुका) भाजी खाणें, मोहरीच्या तेलांत तळून क्षार घालून बनविलेलें पारव्याचें मांस खाणें, आंबट द्रव्याबरोबर दूध घेणें या कारणांनीं पित्त प्रकुपित होतें व रक्तही वृद्धी पावतें. (प्रकृत असा उपचय हा नव्हे.)
प्रदुष्टबहुतीक्ष्णोष्णैर्मद्यैरन्यैश्च तद्विधै: ।
तथाऽतिलवणक्षाररैम्लै: कटुभिरेव च ॥५॥
कुलत्थमाषनिष्पावतिलतैलनिषेवणै: ।
पिण्डालुमूलकादीनां हरितानां च सर्वश: ॥६॥
जजजानूपबेलानां प्रसहानां च सेवनात् ।
दध्यम्लमस्तुसुक्तानां सुरासौवीरकस्य च ॥७॥
विरुद्धानामपक्लिन्नपूतीनां भक्षणेन च ।
भुक्त्वा दिवा प्रस्वपतां द्रवस्निग्धगुरुणि च ॥८॥
अत्यादानं तथा क्रोधं भजतां चातपानलौ ।
छर्दिवेगप्रतीघातात् काले चानवसेवनात् ॥९॥
श्रमाभिघातसंतापैरजीर्णाध्यशनैस्तथा ।
शरत्कालस्वभावाच्च शोणितं संप्रदुष्यति ॥१०॥
च. सू. २४ ५ ते १० पान २६०-६१
चरकानें विघिशोणितीय अध्यायांत उल्लेखिलेल्या रक्तदुष्टीकर अपथ्याचाही रक्तपित्तप्रकरणांत समावेश केला पाहिजे. त्यांतील कांही गोष्टी वर उल्लेखिलेल्या निदानाच्या संग्रहामध्यें आलेल्या आहेत. त्याव्यतिरिक्त कांहीं विशेष अपथ्यें या ठिकाणीं सांगितलीं आहेते तीं अशीं - नासलेलें मद्य, लवण व कटु रसयुक्त पदार्थ, बिलेशय व प्रसह (हिंस्त्रपक्षी) यांचें मांस, विरुद्ध अन्न, नासलेले व लाळ आलेलें घाण अन्न द्रव, स्निग्ध, गुरु, पदार्थ खाऊन दिवसा झोंपणें, अजीर्ण होणें, रागावणें, ऊन व अग्नि यांचें सेवन करणें, छर्दीचा वेग अवरद्ध करणें, योग्य वेळी रक्तमोक्ष न करणें, श्रमणें, मार लागणें, तापणें, अध्यशन करणें, या कारणांनीं व शरदऋतूमध्यें रक्त दुष्ट होतें. रक्तपित्त हा व्याधी उत्पन्न होण्यासाठी जें निदान घडावयाचें तें बहुतांशीं समुच्चयानें घडावें लागतें. उष्ण, तीक्ष्ण, कटु, विदाही, द्रव, अम्लक्षार या गुणांचीं द्रव्यें कमी अधिक प्रमाणांत एकत्र करुन त्यांचें सेवन घडावें लागतें.
संप्राप्ति :
तस्मिन् प्रमाणातिवृत्ते पित्तं प्रकुपितं शरीरमनुसर्पद्यदेव
यकृत्प्लीहप्रभवाणां लोहितवहानां च स्त्रोतसां लोहिताभि-
ष्यन्दगुरुणि मुख्यान्यासाद्य प्रतिरुन्ध्यात् तदेव लोहितं
दूषयति ।
च. नि. २/४
यदेवेत्यनेन एवमपि प्रक्रुतिपस्य पित्तस्य य एवांश उक्त-
संप्राप्तिवान् भवति स एव रक्तं दूषयति नान्य इति दर्शयति ।
लोहिताभिष्यन्दगुरुणि प्रवृद्धलोहितस्यन्देन गुरुणि उत्सन्नानि
विवृतानीति यावत् । प्रतिसन्ध्यात् `वृद्धेन शोणितेन इति शेष:,
तेन शोणितं प्रतिपद्यत इत्यर्थ: ।
यकृत्प्लीहप्रभवाणामित्यस्य विशेषणं - लोहितवहानामिति ।
चकारोऽवधारणे । वक्ष्यति च रक्तपित्तचिकित्सितेप्लिहानं
च यकृच्चैव तदधिष्ठाय वर्तते । स्त्रोतांसि रक्तवाहिनि
तन्मूलानि हि देहिनाम्'' इति ॥
च. नि. २--४ टीका पान ४३७
विदग्धं स्वगुणै: पित्तं विदहत्याशु शोणितम् ॥
तत: प्रवर्तते रक्तमूर्ध्व चाधो द्विधाऽपि वा ॥
सु. उ. ४५-४ पान ७३४
चकारोऽवधारणे । वक्ष्यति च रक्तपित्तचिकित्सिते प्लीहानं
च यकृच्चैव तदधिष्ठाय वर्तते । स्त्रोतांसि रक्तवाहीनि
तन्मुलानि हि देहिनाम्'' इति ॥
च. नि. २-४ टीका पान ४३७
विदग्धं स्वगुणै: पित्तं विदहत्याशु शोणितम् ॥
तत:प्रवतते रक्तमूर्ध्व चाधो द्विधाऽपि वा ॥
सु. उ. ४५-४ पान ७३४
आमाशयाद्‍ व्रजेदूर्ध्वमध: पक्वाशयाद्‍व्रजेत् ॥
विदग्धयोर्द्वयोर्वापि द्विधाभागं प्रवर्तते ॥
केचित् सयकृत: प्लीहा: प्रवदन्त्सृजो गतिम् ॥
सु. उ. ४५-५-६ सटीक पान ७३४
कुपितं पित्तलै: पित्तं द्रवं रक्तं च मुर्च्छिते ।
ते मिथस्तुल्यरुपत्वमागम्य व्याप्नुतस्मनुम् ॥२॥
वा. नि. ३-२
ननु, भृशोष्णादीनां पित्तलत्वाव्यभिचारात् किमर्थ पित्त-
लैरित्युक्तम् ? ब्रुम: । दाडिमामलकसैन्धवेष्मम्ललवणादिषु
व्यभिचारात् । तथा हि दाडिमामलकसैंधवान्यम्ललवणा-
न्यपि पित्तं न कुर्वते । अपि च न केवलं भृशोष्णादियुक्तै:
कुपितं पित्तं रक्तं च । यावदन्यैरपि पित्तलैरभृशोष्णादि-
स्वभावैव्रीहिप्रभृतिभिरतिसेवितै: कुपितं पित्तं चेति प्रति-
पादनार्थ पित्तलैरित्युक्तम् । ननु एवं सति पित्तलैरित्येव
निर्देश: कर्तु युक्त उभयानुग्रहार्थ: । तथा च भृशोष्णादीनि
तथाऽन्यान्यप्यभृशोष्णादिनि व्रीहिप्रबृतीन्येवं गृहीतानि
भवन्ति । अस्तेवैतत् । किन्तु पित्तलत्वसामान्यादगृहीता-
नामपि भृशोष्णादीनामुपादानं कृतमतिशयद्योतनार्थम् ।
यथा भृशोष्णादीन्यतिशयेन पित्तं रक्तं च कोपयन्ति, न
तथाऽन्यानि व्रीहिप्रभृतीनि । अत एव कोद्रवोद्दालकौ शीत
वीर्यावपि भृशोष्णादिद्रव्ययुतौ पित्तस्य कर्तारौ भवत: ।
भृशोष्णादीनामतिपित्तलत्वात् । ननु, पित्तस्य द्रवमिति-
विशेषेण युक्तम्, व्यभिचाराभावात् । तथा च तन्नकृज्जगौ
(हृ.सू. अ.१/११) ``पित्तंसस्त्रेहस्तीक्ष्णोष्णं लघु विस्त्रं सरं द्रवति ।''
इति । अत्रोच्यते । पित्तमद्रवमप्यस्ति ।
कथं ज्ञायते ? ग्रंथकारवचनात् । तथा चोवाच तन्त्रकृत्
(हृ. सू. अ. १२/१०) ``पित्तं पञ्चात्मकं तत्र पक्वामाशय
मध्यगम् । पञ्चभूतात्मकत्वेऽपि यत्तैजसगुणोदयात् `त्यक्त-
द्रवत्वं' इत्यादि । तस्मात् यदद्रवरुपं पित्तं तदभृशोष्णादिभि:
कुपितं रक्तपित्ते कारणम् न पुनर्यत्त्यक्तद्रवत्वंकठिनता प्राप्तं
इति प्रतिपादयितुं द्रवग्रहणम् ।
स. टीका पान ४६६ वा. नि. २-३
मिथ्याहारविहारांनीं द्रवगुणानें पित्त प्रकुपित होतें. या पित्तप्रकोपक कारणांतील द्रव्यांच्या समानगुणाने रक्ताचीही वृद्धि होते. पित्त हें रक्तवहस्त्रोतसाचें मूळ असलेल्या यकृतामध्यें प्रविष्ट होऊन त्या ठिकाणीं अभिष्यंदी गुरु अशा आमयुक्त गुणांनीं रक्तवहस्त्रोतसाचीं मुखें अवरुद्ध करुन रक्तास दुष्ट करते. रक्त पित्त यांच्या परस्पर संमूर्च्छनेमुळें पित्ताचे लघु विस्त्र सर द्रव हे गुण रक्तांत येतात ( आणि रक्ताचे लोहित गंधवर्णादिगुण पित्तास प्राप्त होतात) असें हें संमूर्च्छित रक्तपित्त कफाचा अनुबंध असल्यास अमाशयांत येऊन नाक कान तोंड डोळे यांतून बाहेर पडतें वातानुबंध असल्यास रक्त पक्वाशयांत येऊन गुदमार्गानें बाहेर पडतें. योनी व मेंदू हेंही अधोग रक्तपित्ताचे बाहेर पडण्याचे मार्ग आहेत. तीन्ही दोषांचा प्रकोप असल्यास किंवा वातप्रधान असून स्त्रोतोरोध असल्यास रक्तपित विमार्गग, तिर्यग्गत होतें, व त्वचेमध्यें संचित होऊन रोमकूपांतून बाहेर पडतें. रक्तपित्त या व्याधीचा उद्‍भव पित्त व रक्त यांच्या दुष्टित होतो.
व्याधीचें अधिष्ठान :-
यकृत्, प्लीहा, रक्तवहस्त्रोतस्. व्याधीचा संचार गतिभेदानें होतो.
पूर्वरुपें
शिरोगुरुत्वमरुचि : शीतेच्छा धूमकोऽम्लक: ॥
छर्दिश्छर्दिभैभत्स्यं कास: श्वासो भ्रम: क्लम: ।
लोहलोहितमत्स्यामगन्धास्त्यत्वं स्वरक्षय: ॥
रक्तहारिद्रहरितवर्णता नयनादिषु ।
नीललोहितपितानां वर्णानामविवेचनम्
स्वप्ने तद्वर्णदर्शित्वं भवत्यस्मिन् भविष्यति
वा. नि. ३-४-६ पान ४६७
अनन्नाभिलाषा, भुक्तस्य विदाह: शुक्ताम्लगंधरसोद्गार
स्वरभेद: गात्राणां सदनं परिदाह: रक्तहरितहारिद्रत्वं
अंगावयव शकृत्मूत्रस्वेदलालासिंधाणास्यकर्णमलानां
पिडकोलिकापीडकानां अंगवेदना ।
च. नि. २--६
डोकें जड होणें, गार हवेंसें वाटणें, तोंडांतून वाफा निघाल्याप्रमाणें वाटणें, घशाशीं आंबट येणें, अन्न खावेसें न वाटणें, खाल्लेले अन्न विदग्ध होणें, वरचेवर उलटी होणें, उलटीचें स्वरुप किळसवाणें असणें, स्वरभेद, स्वरक्षय, श्वास, कास, भ्रम, क्लम, अंग गळून जाणें, तोंडाला गंजलेल्या लोखंडासारखी रक्त वा मासे यांच्यासारखी आंबूस घाण येणें, शरीरावयव, पुरीष मूत्र, स्वेद, लाल, शेंबूड, थुंकी, कानांतला मळ, डोळ्यांतला मळ यांचा वर्ण तांबडा, हिरवा, पिवळा होणें, अंग दुखणें, स्वप्नामध्यें तांबडया, निळ्या, पिवळ्या, काळ्या अशा वर्णाच्या ज्वाला दिसणें हीं लक्षणें रक्तपित्ताच्या पूर्वरुपावस्थेंत होतात.
रुपें : -
रक्तपित्ताचीं लक्षणें स्वतंत्र अशीं ग्रन्थांतरीं वर्णन केलेलीं नाहींत. रक्तपित्त हा व्याधी बहुधा आशुकारी असल्यामुळें त्याचा स्वतंत्र लक्षणसमुच्चय वर्णन केला नसावा. रक्तप्रवृत्ति हें एकच महत्त्वाचें लक्षण रक्तपित्ताचें म्हणून सांगतां येईल या रक्तप्रवृत्तीचा परिणाम म्हणून कांहीं लक्षणें निर्माण होतात. त्याचा समावेश ग्रंथकारानें उपद्रव म्हणून केला आहे. चरकाचा टीकाकार चक्रदत्त हा त्या लक्षणांना उद्देशून `प्रायो भावित्वेन नियता:' असा उल्लेख करतो. या आधारावर या उपद्रवांतील कांहीं नित्य आढळणारीं लक्षणें रक्तपित्ताच्या लक्षणसमुच्चयांत समाविष्ट करतां येण्यासारखीं आहेत. तसेंच पूर्वरुपांतीलहि कांहीं लक्षणें रुपावस्थेंत उल्लेखितां येतील. रक्तप्रवृत्ति, अरुचि, दौर्बल्य, श्वास, पांडुता, परिदाह, ज्वर, तृष्णा, स्वरभेद, अरति अशीं लक्षणें रक्तपित्ताचीं रुपें म्हणून समजावीं.
``सान्द्रं सपाण्डु सस्नेहं पिच्छिलं च कफान्वितम् ।
श्यावारुणं सफेनं च तनु रुक्षं च वातिकम् ॥
रक्तपित्तं कषायाभं कृष्णं गोमूत्रसंनिभम् ।
मेचकागारधूमाभमंजनाभं च पैत्तिकम् ।
संसृष्टलिंगं संसर्गात्रिलिंगं सान्निपातिकम् ॥
च. चि. ४-११-१२
तस्य दोषसंबंधविशेषेण लिंगान्याह-सान्द्रमित्यादि ।
कषायवदाभा यस्य तत् कषायाभं, पाटलमित्यर्थ: ।
कृष्णस्य वस्त्राद्देसारगन्धकादिभिर्मसृणीकृतस्य यो
वर्ण: स मेचक: ।
ननु पितमेव रक्तपित्तमित्युक्तं, तत् कथं श्लैष्मिकं
भवति ? उच्यते - सामान्यसंप्राप्तौ पित्तमेव रक्तपित्त-
निर्वर्तकं यथा - सर्व गुल्मेषु वायु: यथा-सर्व ज्वरेषु
पित्तमारम्भकं, तदेव यदोल्बणेन कफेन स्वलक्षणकारिणा
युक्तं रक्तपित्तकरं भवति, तदा सामान्यसंप्राप्तिसंप्राप्तं
पित्तमुत्सृज्य श्लेष्मणैव सान्द्रत्वदिस्वलक्षणकारिणा
व्यपदिश्यते - श्लैष्मिकं रक्तपित्तमिति:, यथा-श्लैष्मिके
गुल्मे सामान्यसंप्राप्त्यागतवातं परित्यज्य श्लेष्मणैव
व्यपदेशो भवति, यथा वा कफज्वरे सर्वज्वरानपायिकारण-
मनावृत्य विशेषलक्षणकारिणा श्लेष्मणैव व्यपदेशो भवति;
एवं वातिकेऽपि रक्तपित्ते व्याख्येयम् ।
यत्तु कफवात विरहितेन केवलेनैव पित्तेन बलवता जनितं
रक्तपित्तं मित्युच्यते ।
लक्षणेनैव दोष व्यपदेशो भवति; तेन यद्यद्दोष
जनितलक्षणयुक्तं रक्तपित्तं भवति तत्तद्दोषजमिति व्यपदिश्यते ।
श्लेष्मिकादिरक्तपित्तापेक्षया पैत्तिके रक्तपित्तेऽत्युल्बणं पित्तं भवति;
यतस्तत्रैव पित्तं स्वलक्षणानि करोति - नान्यत्र, एवं व्यवस्थिते
यदुच्यते - केवलपैत्तिकस्य रक्तपित्तस्य मार्गो नास्ति, यतो
वातरक्तमधो याति, कफारब्धमूर्ध्वमिति प्रतिपादितं ।
तदपि न, यत: पैत्तिकस्याप्यूर्ध्वगमनमधोगमनं वा भवत्येव परं
पौत्तिकं यदूर्ध्वं याति तन्मार्गमहिम्ना कफसंयुक्तं भवति, यच्चाधो याति
तद्वातस्थानसंबन्धाद्वातानुगतं भवति ।
मार्गसंबन्धानुगतश्च दोष: स्वलक्षणकारकत्वान्नानुबन्ध: ।
तेनासौ पैत्तिके रक्तपित्तेऽपि `एकदोषानुगं साध्यं' इत्यादि वचनेषु न
गृह्यते, यत: स्वतन्त्रो व्यक्तलिंगश्चदोषोऽनुबन्ध्य: तद्विपरितस्तु
अनुबन्ध:, तेन यथोक्त लक्षणकारिणा दोषेणानुबन्ध्येन
वातिकत्वादिव्यपदेशो रक्तपित्तेषु न मार्ग संबन्धानुगतेनास्वलक्षण
कारिणाऽनुबन्धरुपेणेति । अन्येतु ``प्रदेशान्तरचितेन पित्तेन, यदोत्तरकालं
रक्तपित्तस्य संबन्धो भवति तदैव पैत्तिकं रक्तपित्तं भवति'' इति ब्रुवते ॥११-१२॥
टीका पान ९९६
रक्तपित्त हें सामान्यसंप्रातिदृष्टया जरी पित्त वा दोषामुळें उत्पन्न होत असलें तरी विशेषसंप्राप्तीला तिन्हीही दोष कारणीभूत होऊं शकतात. कांहीं लोकांनीं रक्तपित्ताच्या संप्राप्तीशीं इतर दोषांचा संबंध नसून रक्तपित्त अधोगामी झालें म्हणजे स्थानिक वाताशीं त्याचा संसर्ग येऊन तें वातलक्षणात्मक बनतें किंवा ऊर्ध्वगामी झालें म्हणजे ऊर्ध्वभागांतील कफाशीं संयुक्त होऊन कफलक्षणांनीं युक्त होतें असें मानलें आहे. प्रत्येक रोगामधील सामान्यसंप्राप्तीची व विशेषसंप्राप्तीची कल्पना वस्तुस्थितीच्या ज्ञानामुळें एकदा निश्चित केली कीं, मग या तर्‍हेचे नुसते साहचर्यात्मक वर्णन करण्याची अवश्यकता उरत नाहीं. दोषांना कार्यकारणभावांतून वेगळे करुन व्याधीशीं केवळ साहचर्यसंबंधानें जोडले असतां चिकित्सेमध्यें या दोषप्रकारांचें महत्त्व विशेष उरत नाहीं. म्हणून या पद्धतीची विचारसरणीच अयुक्त मानली आहे. चक्रपाणीनें आपल्या टीकेंत इतर मतांचा उल्लेख केला असला तरी स्वत:चें मत सामान्य विशेष संप्राप्तीला अनुकूल असेंच सांगितलें आहे.
वातज रक्तपित्त: -
या रक्तपित्तांतील स्त्रावाचें स्वरुप काळसर तांबूसकाळसर, फेसाळ, पातळ (तनु) आणि रुक्ष (चिकटपणा नसलेले) असें दिसतें.
पित्तज रक्तपित्त :-
यांतील रक्तस्त्राव काढ्यासारखा दिसतो. (तांबूस) किंवा गोमूत्रासारखा दिसतो. स्त्रावाचा वर्ण काळा, कुळकुळीत काळा, चमकदार काळा, धुरकट असा असतो.
कफज रक्तपित्त :-
याचा स्त्राव पांडुरका, स्नेहयुक्त, पिच्छिल, सांद्र (फार द्रव नसलेला) असा असतो.
गतिरुर्ध्वमधश्चैव रक्तपित्तस्य दर्शिता ।
उर्ध्वा सप्तविधद्वारा द्विद्वारा त्वधरा गति: ॥
सप्तच्छिद्राणि शिरसि द्वे चाध:, साध्यमूर्ध्वगम् ।
याप्यं त्वधोगं, मार्गौ तु द्वावसाध्यं प्रपद्यते ।
यदा तु सर्वच्छिद्रेभ्यो रोमकूपेभ्य एव च ।
वर्तते तामसंख्येयां गतिं तस्याहुरान्तिकीम् ।
च. चि. ४-१५/१७ पान ९९७
ऊंर्ध्वगं कफसंसृष्टमधोगं मारुतानुगम् ।
द्विमार्गं कफवाताभ्यामुभाभ्यामनुबध्यते ॥२४॥
च. चि. ४-२४ पान ९९९
ऊर्ध्व नासाक्षिकर्णास्यैर्मेढूयोनिगुदैरध: ।
कुपितं रोमकूपैश्च समस्तैस्तत्प्रवर्तते ॥३॥
मा. नि. रक्तपित्त ३ पान ११८
गतिभेदानें ऊर्ध्व अध: तिर्यक् असे रक्तपित्ताचे तीन प्रकार होतात. दोषांचा विशिष्टस्वरुपाचा अनुबंधही या गतिभेदास कारण होऊं शकतो. ऊर्ध्वग रक्तपित्तामध्यें नाक डोळे व कान हे सहा व सातवें मुख यांतून रक्तप्रवृत्ति होते. हें रक्तपित्त बहुधा कफयुक्त असतें. अधोग रक्तपित्तामध्यें मूत्रमार्ग व पूरीषामार्ग असें रक्तप्रवृत्तीचे दोन मार्ग असून स्त्रियांमध्यें योनीमार्ग हा तिसरा मार्ग आहे. तिर्वग्‍ रक्तपित्तामध्यें रोमकूपांतून रक्तस्त्राव होतो. कित्येक वेळीं हा स्त्राव त्वचेच्या बाहेर न पडतां त्वचेमध्येंच संचित होतो. त्यामुळें शरीरावर रक्तकृष्णमंडलें उत्पन्न होतात.
चिकित्सा संदर्भानें लक्षणें :-
अंधेरी येणें, तृष्णा, दाह (च. चि. ४/७४)
कास, ज्वर आनाह, विबंध, शूल (च. चि. ४/९६)
गुल्म, ज्वर, श्वास, कास, हृद्‍रोग, कामला, तिमिर, भ्रम, विसर्पम स्वरसाद (वा चि २/४३)
दाह, ज्वर, श्वास, कास, मूत्रकृच्छ्र (वंगसेन पान २११-२१२)
मूर्च्छा, अतिसार, छर्दि, प्रदर, गर्भपात, स्त्राव (वंगसेन पा. २१६) अंगदाह, शिरोदाह, योनीशूल, योनीदाह, मूच्छक्रुच्छ्र, शुक्रक्षय (वंगसेन पान २२८)
उर:क्षत, हृद्‍रुजा, छर्दि, पीनस कार्श्य (वंगसेन २२२)
प्रमेह, ग्रहणी, अम्लपित्त, कुष्ठ, आमवात, उदरशूल (वंगसेन २२३)
हिक्का, हलीमक, हृद्‍रोग, अम्लपित्त, श्वास, कास, ज्वर (यो. र. ३०८ पान).
वृद्धिस्थानक्षय :-
रोग वाढत असतां रक्तप्रवृत्तीचें प्रमाण वाढतें. प्रवृत्तीच्या मार्गाची संख्या वाढतें. क्षीणता, दौर्बल्य, तृष्णा, दाह, भ्रम मूर्च्छा, ही लक्षणें वाढतात. वा उत्पन्न होतात त्वचा निस्तेज व पांडु होऊं लागतें. रोग कमी होत असतांना प्रवृत्तीचे प्रमाण कमी होतें. रक्तप्रवृत्ती केव्हांतरी मधून मधून होऊं लागते. विदाह होत नाहीं.
दौर्बल्यश्वासकासज्वरवमथुमदस्तन्द्रितादाहमूर्च्छा ।
भुक्ते चान्ने विदाहस्त्वधृतिरपि सदा ह्युद्यतुल्या च पिडा ॥
तृष्णा कण्ठस्य भेद: शिरसि च दवनं धूतिनिष्ठीवनं च
द्वेषो भक्तेऽविपाको विरतिरपि रते रक्तपित्तोपसर्गा: ॥९॥
सु. उ. ४५-९ पान ७३४
इदानीं रक्तपित्तोपद्रवानाह-दौर्बल्यश्वासकासेत्यादि वमथु: छर्दि: ।
मद: पूगफलेनेव मत्तता । अधृति: असन्तोष: । अतुल्या असाधारणा ।
कण्ठस्य भेद: कण्ठक्षणनम् । शिरसि च दवनं सन्ताप: विरतिरपि रते:
सुखस्यापि विनाशो भवतीत्यर्थ: । उपसर्गा उपद्रवा: `भुक्ते चान्ने
विदाह' इत्यत्र `भुक्ते घोरो विदाह' इत्यन्ये पठन्ति ।
तत्र सप्तमी षष्ठयर्थे तेन भुक्तस्य आहारस्य घोरो महान्
विदाह इत्यर्थ: `कण्ठस्य भेद' इत्यत्र `कोष्ठस्य भेद'
इत्यपरे पठन्ति कोष्ठशब्देन कोष्ठस्यो मलस्तस्य भेद इति
च व्याख्यानयन्ति । तदेतत् पाठद्वयमूर्व्वाध: प्रवृत्तिरुपं
यथासंभवं बोद्धव्यं, एकत्र द्वयोरप्यनौपयिकत्वात् ।
शिरसि न दवनमित्यत्र `प्रवितनसिरता' इति केचित् पठन्ति,
सिरातनगात्रतेति व्याख्यानयन्ति ।
विरतिरपि रते: इत्यत्र अपरे विनतिरपि भवेत् ।
इति पठन्ति, सिरातनगात्रतेति व्याख्यानयन्ति ।
विरतिरपि रते: इत्यत्र अपरे विनतिरपि भवेत् ।
इति पठन्ति, विनति: शरीरस्य विनमनम् । अपरे
`विकृतिरपि भवेत्' इति पठन्ति, तत्रापि कायस्याकुञ्चनात्मिका
विकृतिरित्यर्थ: ॥९॥
टीका पान ७३४
उपद्रव
दौर्बल्य, श्वास, कास, छर्दि, ज्वर, मद, पांडुता, दाह, मूर्च्छा, अन्नाचा अत्यंत विदाह होणें, धैर्य नष्ट होणें, हृदयामध्यें विलक्षण पीडा होणें, तृष्णा, द्रवमल प्रवृत्ति, स्वरभेद (कंठास्यमेद), डोकें तापणें, थुंकीस दुर्गंध येणें, सिरा ताणल्यासारख्या वाटणें, अन्नावर इच्छा नसणें, अन्न न पचणें, संभोगशक्ती नष्ट होणें, शरीराचे अवयव विकृत होणें, आकुंचित होणें, अरति असे उपद्रव रक्तपित्तांत होतात. यातील बरेच विकार इतके सामान्य (वारंवार आढळणारे) आहेत कीं त्यांना रक्तपित्तव्याधीची लक्षणे मानावयासहि अडचण नाहीं.
उदर्क
पांडू, दौर्बल्य, यकृतप्लीहावृद्धि, क्लैब्य-ऊन न सोसणें.
व्याधिमुक्तीचीं लक्षणें :-
रक्तस्त्रावाची प्रवृत्ति नष्ट होणें, अम्लोद्गार, विदाह, दाह हीं लक्षणें नाहींशी होणें, अन्न पचणें.
साध्यासाध्य विवेक
``उर्ध्व साध्यमधो याप्यमसाध्यं युगपद्‍गतम् ।''
एकमार्ग बलवतो नातिवेगं नवोत्थितम् ॥८॥
रक्तपित्तं सुखे काले साध्य: स्यान्निरुपद्रवम् ॥
एकदोषानुगं साध्यं द्विदोषं याप्यमुच्यते ॥
यत्त्रिदोषमसाध्यं स्यान्मन्दाग्नेरतिवेगवत् ।
व्याधिभि: क्षीणदेहस्य वृद्धस्यानश्नतश्च यत् ॥
मा. नि. रक्तपित्त ८-१० पान १२१
एकाच मार्गातून स्त्रवणारें, नुकतेंच उत्पन्न झालेलें, फार वेग नसलेलें असें रक्तपित्त रोगी बलवान् असल्यास साध्य असतें. शिशिर व हेमंत ऋतूंतील रक्तपित्त साध्य असतें. ऊर्ध्वग रक्तपित्त साध्य असतें. उपद्रव नसलेलें रक्तपित्त साध्य असतें. अधोग व द्विदोषज रक्तपित्त याप्य असतें. रोगी वृद्ध, व्याधींनीं क्षीण झालेला व अग्निमांद्य उत्कट असलेला असा असल्यास वा रक्तपित्त त्रिदोषजन्य असल्यास असाध्य होतें. मार्गभेदानें सांगितलेल्या रक्तपित्ताच्या साध्यासाध्यतेचीं कारणें चरकानें पुढीलप्रमाणें सांगितलीं आहेत.
``साध्यं लोहितपित्तं तद्यदूर्ध्व प्रतिपद्यते ।
विरेचनस्य योगित्वात्बहुत्वाद्भेषजस्य च ।
विरेचनं तु पित्तस्य जयार्थे परमौषधम् ।
यश्च तत्रान्वय: श्लेष्मा तस्य चानधमं स्मृतम् ॥
भवेद्योगावहं तत्र मधुरं चैव भेषजम् ।
तस्मात् साध्यं मतं रक्तं यदूर्ध्व प्रतिपद्यते ।
च. नि. -- २-१२ ते १४ सटीक पान ४३९-४०
उर्ध्वगस्य विरेचनयोग्यता विवेचयति - विरेचनमित्यादि ।
उर्ध्वगे उक्तपित्ते पित्तं प्रधानमनुबन्धश्च श्लेष्मा, रक्त-
पित्ताख्य: व्याधिर्जेतव्य: तत्र पित्तस्य जयार्थे विरेचनं
तावत् परमौषधं ``विरेचनं पित्तहरणाम्'' (सू. अ. २५)
इति वचनादिति भाव: । यश्च तत्रान्वय: अनुबन्धस्वरुप:
श्लेष्मा, तस्य च जयार्थे अनधममधमश्च न भवति मध्यम-
मित्यर्थ: वचनं हि - ``पित्तं वा कफपित्तं वा पित्ताशयगतं
हरेत् । स्त्रंसनं (चि. अ. ३) इति । योगावहं च तत्रेति
तत्रोर्ध्वगं रक्तपित्ते तद्विरेचनं योगावहं भवति । प्रतिमार्ग-
हरणरुपत्वादित्यर्थ: अनेन च व्याधिप्रत्यनीकत्वमुच्यते ।
एवं व्याधिप्रधानकारणे पित्ते प्रधानशमक (न) त्वात् तथा
मध्यकुपिते च कफे मध्यभेषजत्वात् विरेचनमूर्ध्वगे साधु भेषजम् ।
मधुरं चैव भेषजमित्यत्र एव शब्दोऽप्यर्थ: तेन तिक्तकषायौ
तावद्भेषजे भवत एव पित्तकफप्रत्यनीकत्वात्, मधुरपि
लड्घनादिना कफे जिते भेषजं भवतीत्यर्थ: ।
च. नि. २-१२ ते १४ टीका पान ४३९-४०
ऊर्ध्वग रक्तपित्त सुखसाध्य होतें कारण ते विरेचनसाध्य आहे. विरेचन हा उपचारांतील त्यांतल्यात्यांत सुखावह उपचार आहे. व रक्तपित्तांतील मूळ दोष जो पित्त त्यावरील सर्वश्रेष्ठ शोधन आहे. कफाचा उपचार म्हणूनही विरेचन उपयोगी पडतें. तिक्त, मधुर व कषाय या तीन्ही रसांनीं युक्त असलेल्या द्रव्यांचा उपयोग या प्रकारांत करतां येतो. त्यामुळें निरनिराळ्या प्रकारचीं पुष्कळ औषधें वापरतां येतात.
``रक्तं तु यद्‍धोभागं तद्याप्यमिति निश्चितम् ।
वमनस्याल्पयोगित्वादल्पत्वाद्भेषजस्य च ॥
वमनं हि न पित्तस्य हरणे श्रेष्टमुच्यते ।
यश्च तत्रान्वयो वायुस्तच्छान्तौ चावरं स्मृतम् ॥
तच्चायोगावहं तत्र कषायं तिक्तकानि च ।
तस्माद्याप्यं समाख्यातं यदुक्तमनुलोमगम् ॥
च. नि. २-१५ ते १७ सटीक पान ४४०
अधोगे वमनस्यायोगितां विवेचयति - वमनं हीत्यादि ।
पित्तस्य रक्तपित्तस्य हरणे न श्रेष्ठं वमनंहीत्यादि ।
पितस्य रक्तपित्तस्य मूलस्य हरणे न श्रेष्ठं वमनं; वमनंहि
कफानुगं पित्तं हरति न पित्ते प्राधान्येन क्रियते । तच्छान्तौ
चावरमिति वातहरणे त्वप्रधानमेव वमनं, वाताहरणेऽ
युक्तत्वादेव वमनस्य । तच्चायोगावहमिति तद्वमनं प्रति-
मार्गहरणरुपतया योगावहमपि सत् पित्तवातयोरुक्तेनं
न्यायेनायौगीकत्वेनायोगावहमित्यर्थ: । कषायं तिक्तकानि च
अयोगावहानीति योजना, कषायतिक्तयोर्वातप्रतिकूल-
त्वादित्यर्थ: एवं मधुरमेकमवशिष्टमधोगे रक्तपित्ते भेषजं
भवति; तेनाल्पौषधत्वं सिद्धम् । अम्ललवणाकटुकानां तु
पित्तविरुद्धत्वेन रक्तपित्ते प्रसक्तिरपि नास्तीति भाव: ।
॥१५-२७॥ टीका
अधोग रक्तपित्तावर रक्तपित्तांतील प्रतिमार्ग शोधनाच्या नियमाप्रमाणें वमन हा उपचार करावा लागतो. वमनोपचार हा विरेचनासारखा सुखावह नाहीं. ते पित्तावरील मुख्य औषध नव्हे. वातशमनाच्या दृष्टीनें त्याचा मुळींच उपयोग होत नाहीं. त्यामुळें अधोग रक्तपित्तांतील संप्राप्तीचे घटक जे पित्त आणि वायू त्यांच्यावर उपचार म्हणून वमनाचा फारच थोडा उपयोग होतो. तिक्तकषाय द्रव्यें जरी पित्तशामक असलीं तरी वातप्रकोपक असल्याकारणानें उपचारासाठीं मधुररसाचीं द्रव्येंच तेवढी उरतात. त्यामुळें फारशीं औषधें वापरतां येत नाहींत. या सर्वकारणांनीं अधोग रक्तपित्त कष्टसाध्य व याप्य होतें. रक्तपित्तातील स्त्रावाच्या स्वरुपावरुनही साध्यासाध्यता सांगितली आहे.
``मांसप्रक्षालनाभं कुथितमिव च यत्कर्दमाम्भोनिभं वा,
भेद: पूयास्त्रकल्पं यकृदिव यदि वा पक्वजम्बूफ़लाभम।
यत्कॄष्णं यच्च नीलं भृशमतिकुणपं यत्र चोक्ता विकारा-
स्तद्वर्ज्यं रक्तपित्तं सुरपतिधनुषा यच्च तुल्यं विभाति॥
येन चोपहतो रक्तं रक्तपित्तेन मानव: ।
पश्येदू द्दश्यं वियच्चापि तच्चासाध्यमसंशयम् ।
लोहितं छर्दयेद्द्यस्तु बहुशो लोहितेक्षण: ।
लोहितोद्गारदर्शी च म्रियते रक्तपैत्तिक: ॥
असाध्य लक्षणमाह - मांसेत्यादि । कुथितमिव पूतितां
गतमिव । कर्दमाविलमिवाम्भ: कर्दमाम्भ: अथवा कर्दम-
निभमम्भोनिभं च । तथा मेद: पूयास्त्रकल्पमिति कल्प-
शब्दो मेद: प्रभृतिभिस्त्रिभि: संबध्यत इति गयदास: ।
यकृदिव यकृत्खण्डमिव । पक्वजम्बूफलामं स्निग्धकृष्णम्
कृष्णमंजनाभम् । नीलं चापपक्षप्रतिमम् ननु, पैत्तिके
कृष्णत्वं पठितं न च तदसाध्यं ? नैवं, अतिशब्देनात्र विशे-
पितत्वात्तेन तत्र मनाक्कृष्णत्वं बोध्यमिति जेज्जट:, अथवा
जम्बूफलाग्रं यत् कृष्णं तदिति योज्यम् । उक्ता विकारा:
श्वासकासादय: । सुरपतिधनुषा तुल्यं नानावर्णम् । येने-
त्यादि । येन रक्तपित्तेनेति योज्यम् । पश्येद्‍दृश्यं वियच्चापि
अदृश्यमपि वियद्‍दृश्यमिव पश्यतीति योज्यं, रक्तपित्तोपहत-
नेत्रत्वादिति; अथवा दृश्यं घटपटादि, वियच्च रक्तं पश्यतीति ।
यो बहुशश्छर्दयेदिति संबन्ध: । लोहितोद्गारदर्शिनि
लोहितोद्गारो लोहितदर्शी च, उद्गारोऽपि लोहित: प्रवर्तत्न
इत्यर्थ: अथवा लोहितमुद्गारं पश्यतीति लोहितोद्गारदर्शीति
॥१२-१४॥
मा. नि. रक्तपित्त १२ - सटीक पान १२२
रक्तपित्तांतील स्त्राव मांस धुतलेल्या पाण्याप्रमाणें, कुजलेला, राड मिसळलेल्या पाण्याप्रमाणें दिसणारा, मेद, रक्त व पूय यांनीं युक्त, यकृताच्या तुकडयाप्रमाणें असलेल्या ग्रंथिल द्रव्यांनीं युक्त, पूर्ण पिकलेल्या जांभळाप्रमाणें काळसर, अत्यंत कृष्ण, अत्यंत नील वा इंद्रधनुष्वाप्रमाणें विविध रंगांनीं युक्त व फार दुर्गंधी असा असल्यास रक्तपित्त असाध्य होतें. रक्तपित्तपीडित रोग्याला सर्व वस्तू वा आकाशहि तांबडे दिसते. ज्याए डोळे तांबडे झाले आहेत, उलटीतून रक्त पडत आहे. ढेकर आला तरी रक्तयुक्त येतो त्याचा व्याधी असाध्य जाणावा.
रिष्ट लक्षणें:-
``रक्तपित्तं भृशं रक्तं कृष्णमिन्द्रधनुष्प्रभम् ।
ताम्रहारिद्रहरितं रुपं रक्तं प्रदर्शयेत् ॥७४॥
रोमकृपप्रविसृतं कण्ठास्यहृदये सजत् ।
वाससोऽरञ्‍जनं पूति वेगवच्चाति भूरि च ॥
वृद्धं पाण्डुज्वरच्छर्दिकासशोहातिसारिणम् ॥७५॥
वा. शा. ५-७४-७५ पान ४२५
(जीव रक्ताप्रमाणें असलेले) लाल रंगाचे, काळे, नानावर्ण युक्त, हिरवे, हळदीसारखे रंग रक्तपित्तांतील स्त्रावाचे असणें हें रिष्ट लक्षण आहे. रोमकूपांतून रक्तप्रवृत्ती होणें, रक्ताचे डाग कपडयावर राहाणें, रक्तप्रवृत्ती दुर्गंधीयुक्त, वेगानें व पुष्कळ प्रमाणांत होणें. हेंही रिष्ट लक्षण आहे. पांडु, ज्वर, छर्दि, कास, शोथ व अतिसार या व्याधीनीं पीडित रुग्णास रक्तपित्त असल्यास तें मारक ठरतें. ज्या रोग्याला सगळीकडे तांबडा रंग दिसतो, ज्याचे डोळे तांबडेलाल झालेले आहेत, ज्याला वरचेवर रक्ताची छर्दि होत आहे, असा मनुष्य जगत नाहीं.
चिकित्सासूत्रें
ज्ञात्वा निदानमयनं मलावनुबलौ बलम् ।
देशकालाद्यवस्थां च रक्तपित्ते प्रयोजयेत् ।
लड्घनं बृहणं वाऽऽदौ शोधनं शमनं तथा ।
``सनर्पणोत्थं बलिनो बहुदोषस्य साधयेत् ।
उर्ध्वभागं विरेकेण वमनेन त्वधोगतम् ॥
शमनैर्बृहणैश्चान्यं लध्यबृंह्यानवेक्ष्य च ।
``ऊर्ध्व प्रवृत्ते शमनौ रसौ तिक्तकषायकौ ॥
उपवासश्च नि:शुण्ठीषडंगोदपायिन: ॥
``अधोगे रक्तपित्ते तु बृंहणो मधुरो रस: ।
``ऊर्ध्वगे तर्पणं योज्यं प्राक् च पेया त्वधोगते ॥
वा. चि. अ. २ ३-८ पान ५७६-७७
रक्तपित्ताची चिकित्सा करतांना घडलेली कारणें, रक्तपित्ताचा मार्ग, अनुबंधी दोष, रोग्याचें व व्याधीचें बलाबल, देशकाल व अवस्था यांचा विचार करुन लंघन, बृंहण वा शोधन शमन उपचार करावे. व्याधी संतर्पणोत्थ असल्यास, दोषप्रभूत असल्यास आणि रोगी बलवान् असल्यास ऊर्ध्वग रक्तपित्तासाठीं विरेचन आणि अधोग रक्तपित्तासाठीं वमन वापरावें. विरुद्धमार्गानें शोधन करणें हें रक्तपित्ताच्या उपचारामध्यें आवश्यक असतें. (प्रतिमार्गच हरणं रक्तपित्तं विधीयते च. नि. २-१९).
शोधन देणें इष्ट नसेल त्या वेळीं संतर्पणोत्थ वा ऊर्ध्वगंरक्तपित्तासाठीं बृंहण उपचार करावेत. ऊर्ध्वगरक्तपित्तासाठीं तिक्तकषाय रस वापरावेत. अधोग रक्तपित्तासाठीं मधुररस वापरावा. पथ्य म्हणून आरंभीं ऊर्ध्वगामध्यें तर्पण (फलरसांचें) व अधोगामध्यें पेया वापरावी.
अक्षीणबलमांसस्य रक्तपित्तं यदश्नत: ।
तद्दोषदुष्टमुत्क्लिष्टं नादौ स्तम्भनमर्हति ॥२५॥
गलग्रहं पूतिनस्यं मूर्च्छायमरुचि ज्वरम् ।
गुल्म प्लीहानमानाहं किलासं कृच्छ्रमूत्रताम् ॥२६॥
कुष्ठान्यर्शांसि वीसर्प वर्णनाशं भगंदरम्
बुद्धीइंद्रियोपरोधं च कुर्यात् स्तम्भितमादित: ॥२७॥
तस्मादुपेक्ष्यं बलिनो बलदोषविचारिणा ।
रक्तपित्तं प्रथमत: प्रवृद्धं सिद्धिमिच्छता ॥२८॥
च. चि. ४-२५ ते २८ पान ९९९-१०००
रक्तपित्तामध्यें रक्तासारखा महत्त्वाचा धातू शरीराच्या बाहेर जात असला तरी व्याधी संतर्पणोत्थ असेल, रोगी बलवान असेल, कृश नसेल तर प्रारंभीं दोषदुष्ट अशा साम रक्तपित्ताचें स्तंभन करुं नये. स्तंभन केल्यास गलग्रह, पूतिनस्य, (पीनस) मूर्च्छा, अरुचि, ज्वर, गुल्म, प्लीहा, आनाह, मूत्रकृच्छ, अर्श, कुष्ठविसर्प, भगंदर, इंद्रियोपघात, बुद्धीचा उपरोध, वर्णनाश अशीं लक्षणें होतात. यासाठीं बलदोषांचा विचार करुन रक्तपित्ताच्या प्रवृत्तीची प्रारंभी उपेक्षा करावी. मात्र उपेक्षा करितांना अत्यंत दक्ष राहिलें पाहिजे.
कल्प :-
अडूळसा, द्राक्षा, कुटज, शतावरी, सारिवा, मंजिष्ठा, आमलकी, दाडिम, गुडूचि, कुटकी, नागरमोथे, पित्तपापडा, कडूनिंब, प्रवाळ, मौक्तिक, गैरिक, लाक्षा, कमल, चन्दन, वाळा, कायफळ, तांदुळाचें धुवण, मोचरस, उंबर, अशोक, खदिर. चंद्रकलारस, सूतशेखर, गुलकंद, कमलकंद, आमलकावलेह, वासावलेह, दाडिमावलेह, पद्‍मकादि तैल, शतावरीघृत, वासाघृत, शतावर्यादिघृत.
पथ्य -
गाईचें दूध, तूप, शेळीचें दूध, फलरस, (दाडिम, आमलकी, मोसंबी, द्राक्षा.) शीतस्नान करावें.
अपथ्य -
उष्ण, कटू, विदाही वर्ज्य. आतपसेवन व अग्निसेवन वर्ज्य.