अध्याय ८३ वा - श्लोक १ ते ५

श्रीशुक उवाच - तथानुगृह्य भगवान्गोपीनां स गुरुर्गतिः । युधिष्ठिरमथापृच्छत्सर्वांश्च सुहृदोऽव्ययम् ॥१॥

शुक म्हणे गा कुरुकुलतिलका । श्रवणभक्तिप्रकाशका । हरिगुणपरमामृतप्राशका । सावध निका हो आतां ॥९॥
गोपीसान्त्वनोपसंहरण । करूनि पुढती श्रीकृष्णगुण । वर्णिता झाला शुकभगवान । तें येथून अवधारा ॥१०॥
गोपी नेऊनियां एकान्तीं । प्रबोधूनियां अध्यात्मरीति । पावविल्या चित्सुखावाप्ति । गुरुर्गति यास्तव तो ॥११॥
विसर्जूनि व्रजवनितांतें । यदुसमाजीं श्रीकृष्णनाथें । पुढती येऊन युधिष्ठिरातें । क्षेमकल्याण पूशिलें ॥१२॥
जेथ जे जे होते नृपति । तैसेंच क्षेम सर्वांप्रति । पुसता झाला रुक्मिणीपति । परमप्रीति करूनियां ॥१३॥
राष्ट्र दुर्गें कोश सेना । नृपा सचिवां वधूसंताना । दासदासी पोष्यां नाना । क्षेमकल्याणा पुशियेलें ॥१४॥
हें ऐकोनि ते भूपती । काय प्रत्युत्तर बोलती । तें तूं ऐकें कुरुभूपती । म्हणे सुमती मुनिवर्य ॥१५॥

त एवं लोकनाथेन परिपृष्टाः सुसत्कृताह । प्रत्यूचुर्हृष्टमनसस्तत्पादेक्षाहतां ह सः ॥२॥

लोकनाथ जो श्रीकृष्ण । तेणें ऐशियां प्रकारेंकरून । अनामयप्रश्नें नृपांचा गण । पुशिला तो बोलतसे ॥१६॥
श्रीकृष्णपाददर्शनावाप्ति । तेणें जाली पापोपहति । प्रफुल्ल प्रसन्नता मग चित्तीं । लाहोनि कथिती सुसत्कथा ॥१७॥
सुष्ठु म्हणिजे सद्गुणभरित । श्रीकृष्णाचें यश ऊर्जित । वास्तव ऐश्वर्य संमिश्रित । वदती श्लोकोक्त तें ऐका ॥१८॥

कुतोऽशिवं त्वच्चरणाम्बुजासवं महन्मनस्तो मुखनिःसृतं क्वचित् ।
पिबन्ति ये कर्णपुटैरलं प्रभो देहभृतां देहकृदस्मृतिच्छिदम् ॥३॥

प्रभो ऐशिया संबोधनें । ऐश्वर्य सूचिलें समर्थपणें । भो भगवंता आम्हांकारणें । अव्यय पुशिलें तरी ऐक ॥१९॥
तुझें जें श्रीपादपंकजासव । श्रेष्ठांचिया मना पासाव । तन्मुखद्वारा ज्याचा प्रसव । ज्यापुढें वाव अमरसुधा ॥२०॥
तें कदाचित एकही वार । श्रवणपुटें जे प्राशिती नर । त्यांसी कोठोनि मग अभद्र । स्पर्शावया उरों शके ॥२१॥
सनकादिक जे ऊर्धरेते । तिहीं संकल्परहितचित्तें । सदैव भोगितां अवचितें । वदनपथें निःसृत जें ॥२२॥
तया महंतांचे वदनींहून । वत पदपंकजासवमहिमान । स्रवतां प्राशिलें श्रवण भरून । त्यां कोठून अशिव शिवे ॥२३॥
एकवार ही प्राशिलें पुरे । मग त्यां अभद्र कोठेंचि नुरे । त्यांचीं कर्में कल्याणकरें । उत्तरोत्तर पैं होती ॥२४॥
अमरसुधेहूनि वरिष्ठ । श्रीपदपंकजासव जें मिष्ठ । तोही परिसा गुण उत्कृष्ट । जो कथिला स्पष्ट मुनिवर्यें ॥२५॥
श्रीपादाब्जासव निर्धारें । एकवारही श्रवणद्वारें । प्राशन केलें मात्र पुरे । अविद्याभुररें मग कैंचें ॥२६॥
कर्मसंभव जें शरीर । याचा कर्ता परमेश्वर । त्याची विस्मृति जें अज्ञान घोर । तच्छेदकर आसव हें ॥२७॥
यालागीं निर्जरसुधेहून । पादाब्जासवीं उत्कट गुण । निर्जर स्वर्गसुधा प्राशून । पावती पतन पुण्यक्षयीं ॥२८॥
तें तव पादाब्जासव दिव्य । श्रवणें नयनें नृपति सर्व । प्राशन करूनि पावलों शिव । कुशल सदैव तव कृपया ॥२९॥
तुझें रूप सगुणनिर्गुण । यथामति करूनि कथन । आम्ही वंदितों तुज लागून । म्हणती नृपगण तें ऐका ॥३०॥

हि त्वात्मधामविधुतात्मकृतत्र्यवस्थमानन्दसम्प्लवमखण्डमकुण्ठबोधम् ।
कालोपसृष्टनिगमावन आत्तयोगमायाकृतिं परमहंसगतिं नताः स्म ॥४॥

हीति निश्चयात्मक वचन । नृपगण वदती भो भो कृष्ण । आम्ही तुजप्रति नमितों जाण । स्वकल्याण इच्छोनी ॥३१॥
ज्या तुजप्रति नमितों आम्ही । तें तव स्वरूप कैसें स्वामी । जे अवगमलें हृदयपद्मीं । निगमागमीं प्रतिपाद्य ॥३२॥
वास्तास्वरूपप्रकाशें करून । निरसलें अवस्थात्रयावरण । स्वसंवेद्य आनंदघन । अपरिच्छिन्न अखंड जें ॥३३॥
अवस्थात्रयावरण कैसे । मनःकल्पनेमाजि उमसे । मग तें बुद्धिनिश्चयवशें । कवळी आपैसें आत्मत्वें ॥३४॥
अस्थिनाड्यादि प्रपंच स्थूळ । रक्तरेतोद्भव जो समळ । विजातीय अमंगळ । तो आत्मा केवळ धी मानी ॥३५॥
स्थूळशरीरी करनकदंब । करी चिदाभास तदवलंब । तैं दृश्याचा विरूढे कोंभ । प्रकटे शोभ विजगाची ॥३६॥
चिदाभास तो विश्वाभिमानी । जाग्रदवस्था सत्य मानी । भरे विषयांचे आडरानीं । हांव धरूनी हव्यासीं ॥३७॥
तंव तो मिथ्या विषयाभास । तदभिलाषें पावे त्रास । मिथ्याभ्रमीं कैंचा तोष । भोगी क्लेश जागृतींत ॥३८॥
तेव्हां वाञ्छी आमरति । स्थूळभोक्तया ते अप्राप्ति । अज्ञानप्राचुर्यें सुषुप्ति । माजि विश्रान्ति तैं लाहे ॥३९॥
तेथ आत्मत्वाचें विस्मरण । प्रकर्षें अज्ञ म्हणोनी प्राज्ञ । आत्मभावें निर्बुजून । प्रज्ञा स्वप्न अवलंबी ॥४०॥
सुषुप्तीमाजि आनंदभोग । तोही अंतरे तैं निलाग । काल्पनिक करणवर्ग । स्वाप्न सवेग मग भावी ॥४१॥
देखिली ऐकिली स्वप्नगर्भीं । त्रिजगद्रचना होय उभी । तेथ तैजसात्मत्व अवलंबी । भोगलाभीं प्रविविक्तीं ॥४२॥
लटिक्यामाजि लटुफटु । तेचि स्वप्नींचा नाट्यनटु । काल्पनिक्त अमृतघटु । न शके प्रकटूं मिष्ठत्व ॥४३॥
प्राज्ञतैजसविश्वात्मक । अवस्थात्रयीं त्रिनामक । चिदाभास भावी एक । अवस्थाकौतुकभोक्तृत्वें ॥४४॥
नेत्रीं अवस्थांचें आवरण । स्वरूपीं नाहींच जाण । अतएव आनंदघन परिपूर्ण । अपरिच्छिन्न अखंडत्वें ॥४५॥
तेंचि प्रविविक्त भोक्तृत्व लटिकें । अभीष्टत्वें क्षणैक न टिके । भयसंकटीं इच्छी सुटिके । लाटे घटिके जागर तैं ॥४६॥
देशकाळवस्तुभेदें । खंडिलें न वचे परिच्छेदें । तें अखंड ऐसिया बोधें । कोविदवृन्दें प्रबोधिती ॥४७॥
नर्मदेपर्यंत मालवदेश । तेथूनि खंडला निःशेष । तैसा अखंड आत्मयास । देशें निर्देश घडेना ॥४८॥
चारी लक्ष बत्तीस सहस्र । इतुका विस्तीर्ण कळिकाळ घोर । तो खंडल्यावरी सुन्दर । स्वधर्मप्रचुर कृतयुग पैं ॥४९॥
काळपरिच्छेदा सरिसा । आत्मा अखंड न खंडे जैसा । वस्तुपरिच्छेदा तोही परिसा । होय तैसा निरूपितों ॥५०॥
क्रमें गजांचें खंडतां सैन्य । पुधें चालती अश्व जीवन । अश्व खंडतां पदातिगण । बोधें परिच्छिन्न निरूपितां ॥५१॥
देश काल वस्तु ऐसी । परिच्छेदें कळे आपैसी । अखंड आत्मया खंडता तैसी । परिच्छिन्नत्वें न करवे ॥५२॥
अखिलानंदकदंब तो तूं । अखंड अपरिच्छिन्न संततु । अनेक भेदभ्रमात्मक मी तूं । त्रिकाळीं परंतु नावगमे ॥५३॥
तुझें स्वरूप अकुण्ठबोध । अवस्थावरणीं न घडे रोध । या लागीं सन्मात्र स्वसंवेद्य । निगमकोविद अनुभविती ॥५४॥
जरी तूं म्हणसी देवकीतनय । परिच्छिन्न सावयवकाय । त्या मज ऐसें स्तवन काय । योग्य होय विचारा ॥५५॥
ऐसें न म्हणावें भगवंता । काळनामा काळातीता । संतत सत्पथनिगमगोप्ता । या तव चरिता श्रुति गाती ॥५६॥
युगानुयुगें अवतरून । स्वधर्मसेतुनिगमावन । करूनि रक्षिसी साधुस्वजन । दुष्टनिबर्हण करूनियां ॥५७॥
प्रस्तुतकाळें निगम उच्छेद । पावले यास्तव अध्वरवृन्द । असाङ्गतेस्तव नव्हती फळद । त्रिजगा खेद तद्योगें ॥५८॥
कृतादिकाळीं निसर्गनिष्ठा । यथोक्त वर्णधर्मप्रतिष्ठा । अविधि न करिती निगमपाठा । तैं ते अभीष्टा प्रसवती ॥५९॥
काळान्तरें द्विजादि मळिन । अनध्यायीं वेदाध्ययन । तेणें निगम वीर्यहीन । निष्फळ यज्ञ तन्मंत्रीं ॥६०॥
द्विजयजनादि निर्वीर्य वेद । तेणें निस्तेज अमरवृन्द । दैत्यासुरां परमानंद । करिती प्रतिपाद्य अभिचार ॥६१॥
निगम उपसर्ग पावले काळें । जाणोनि त्रिजगत्पाळनशीळें । योगमाया तां घननीळें । अवलंबलीळे तनु धरणें ॥६२॥
ते हे योगमायामय आकृति । मर्त्यनाट्य लावण्यमूर्ति । परमहंसाची सद्गति । परंज्योति मूर्तिमय ॥६३॥
नव्हसी वसुदेवदेवकीचा । नव्हसी नंदयशोदेचा । गोशा द्विजमखाम्नायांचा । जाणोनि त्रिवाचा आम्ही नमितों ॥६४॥
त्वा हें युष्मदीं द्वितीयैकवचन । निश्चयार्थी ही अव्यय जाण । हि ता पृथक द्विपदीं करून । तें हें व्याख्यान उपलविलें ॥६५॥
हित्वा एक्याच पदें आतां । वाखाणिलें सामान्यता । पदसंदर्भ तोही श्रोतां । श्रवण करितां नुबगिजे ॥६६॥
देहअहंते आत्मा नाम । गृहधनममता बोलिजे धाम । एवं अवस्थात्रयाचा क्रम । हित्वा म्हणिजे त्यागूनि ॥६७॥
आनंदसंदोह जो संतत । अखंड अकुंठबोध भगवंत । जाणोनि त्या तव चरणीं प्रणत । आम्ही समस्त नृप म्हणती ॥६८॥
ऐसे युधिष्ठिरप्रमुख नृपति । श्रीकृष्णाची करूनि स्तुति । वास्तवबोधें करूनि प्रणति । तंव मिनला युवतिसमुदाव ॥६९॥

श्रीऋषिउवाच - इत्युतमश्लोकशिखामणिं जनेष्वभिष्टुवत्स्वन्धककौरवस्त्रियः ।
समेत्य गोविन्दकथा मियोऽगृणंस्त्रिलोकगीताः श्रृणु वर्णयामि ते ॥५॥

उत्तमश्लोकांचा शिखामणी । तो श्रीकृष्ण वृष्ण्यग्रणी । त्यातें स्तवितां भूभुजगणीं । श्रोतीं जाणोनि पूर्वोक्त ॥७०॥
नृपाति जनपद स्तवीत असतां । तंव तेथें येऊनि कुरुयदुवनिता । परस्परें गोविन्दकथा । कथिती तत्वता उत्साहें ॥७१॥
शुक म्हणे भो सौभद्रसुता । त्रिजगीं गीयमाना विख्याता । त्या मी कथितों तुजप्रति आतां । मत्स्यजामाता अवधारीं ॥७२॥
कृष्णमहिमा वर्णिती जन । तंव कौरववनिता प्रेमें करून । यदुवनितांचें पातल्या स्थान । केलें पूजन तिहीं त्यांचें ॥७३॥
क्षेमालिङ्गन परस्परें । जालीं स्वागतप्रश्नोत्तरें । हरिचरिताच्या श्रवणादरें । करिती आदरें सुखाचर्या ॥७४॥
तेथ द्रौपदी श्रीकृष्णभगिनी । हरिवनितांसि ज्येष्ठ रुक्मिणी । नणदा भाउजया मिळोनी । हरिगुणकथनीं प्रवर्तल्या ॥७५॥