गृहवास्तुप्रकरणम् - उदुंबरादिवृक्षोद्यापनम्

तत्रोदुंबराश्वत्थवटानां रोपणादष्टमे द्वादशे वा वर्षे पत्रांतरिते उदयने गुरुशुक्रास्तादि रहिते शुभे काले उद्यापनं कुर्यात् उदुंबरस्य समंतात् चतुर्हस्तां वेदिकां कृत्वा मूले चतुरस्रमालवालं कृत्वा तत्र दूर्वारोपणं कुर्यात् । सति सामर्थ्ये वृक्षात्पूर्वे पश्चिमे उत्तरे वा यथोक्तप्रकारेण हवनार्थं नवपंचचतुः कुंडाद्युपेतं मंडपं कुर्यात् असामर्थ्ये तु उदुंबरवेदिकायामेव । तत्र प्रागादिद्वारचतुष्टये आम्रोदुंबरप्लक्षाशोकपल्लवकृतानि क्रमेण चत्वारि तोरणानि तथा द्वारचतुष्टये श्वेतकृष्णहरितपीतवर्णाश्चत्वारो ध्वजाः पताकाश्च उदुंबरशिरसि सर्ववर्णो ध्वजः कार्यः । एवं संभृतसंभारो यजमानः शुभे मुहूर्ते प्रधानसंकल्पं कुर्यात् । स यथा - आचम्य पवित्रपाणिर्देशकालौ स्मृत्वा ममात्मनः सकलपापक्षयपूर्वककुलकोटिसमुद्धरणैहिकामुष्मिकनिरवधिसुखप्राप्तिपूर्वकब्रह्मपदप्राप्तिकामोऽहमुदुंबरोद्यापनं करिष्ये तथाऽभीष्टदातूत्वसिद्ध्यर्थं सर्वप्राणिसुखनिवासार्थं च उदुंबरसंस्कारं करिष्ये तदंगत्वेनादौ गणेशपूजनं पुण्याहवाचनं मातृकापूजनं नांदीश्राद्धं आचार्यादिवरणं च करिष्ये इति संकल्प्य तानि कृत्वा यथाविभवं मधुपर्कादिना आचार्यादिन् संपूज्य प्रार्थयेत् ‘ अस्य यागस्य निष्पतौ ’ इति । ततः सर्त्विंगाचार्यो यजमानः पूर्णकलशहस्तः मंगलवाद्यतूर्यघोषेण सह ‘ करोतु स्वस्ति ते ब्रह्मा ’ इत्यादि स्वस्तिमंत्रपाठपूर्वकमुदुंबरमंडपप्रादक्षिण्येन पश्चिमद्वारमागत्य तत्र ‘ सर्वेषामाश्रया भूमिः ’ इति मंत्रेण पृथिवीं संपूज्य अर्घ्यं दत्त्वा मंडपं प्रविश्य उदुंबरसमीपे कलशं निधाय वरुणनिऋतिमध्ये उपविशेत् । तत आचार्यो देशकालौ स्मृत्वा अस्मिन्नुदुंबरोद्यापनाख्ये कर्मणि यजमानेन वृतोऽहमाचार्यकर्म करिष्ये इति संकल्प्य यदत्रेति मंत्रेण सर्षपान्विकीर्य ‘ शुचिरग्निः शुचिर्वायुः शुचिः सूर्यः शुचिर्विधुः । शुचिः कविः शुचिर्गंगा कुर्वंत्वेते स्थलं शुचि ’ इति मंत्रेण पंचगव्येन प्रोक्ष्य ‘ अपवित्रः पवित्रो वा ’ इति शुद्धोदकेन प्रोक्षणं कृत्वा ‘ एनोमुचं तार्क्ष्यमरिष्टनेमिं दैत्यघ्नमात्रेयमृभुक्षमित्रम् । कल्याणरुपं शरणं प्रपद्येऽभयं शिवं स्वस्ति स नस्तनोतु ॥ इति मंत्रं पठित्वा भूप्रादेशं कुर्यात् । ततो यथोक्तमंडपे उक्ततोरणध्वजपताकादि बध्वा जपार्थं प्रागादिक्रमेण प्रतिद्वारं द्वौ एकं वा ब्राह्मणान्वृणुयात् । तत आचार्यः उदुंबरपश्चिमे चतुरस्रां वेदीं कृत्वा तत्र सर्वतोभद्रे उक्तप्रकारेण ब्रह्मादिमंडलदेवता आवाह्य संपूज्य तदुपरि अक्षतपुंजे कलशत्रयं एकं वा संस्थाप्य मध्यमकुंभे ब्रह्मप्रतिमायां - हंसारुढं चतुर्हस्तं रक्तवर्णं चतुर्मुखम् । पद्माद्यायुधयुक्तं च ब्रह्माणं प्रणमाम्यहम् । ब्रह्मणे नमः ब्रह्माणमावाहयामि ॥ तद्दक्षिणे - ‘ विष्णुं जिष्णुं महाविष्णुं० ’ इति मंत्रेण ‘ विष्णवे नमः विष्णुमा० ’ ॥ उत्तरे - ‘ रुद्रो देवो वृषारुढः ’ इति मंत्रेण रुद्राय नमः रुद्रमा० ॥ तत आग्नेयादिकोणेषु - ‘ अभीप्सितार्थसिद्धर्थं ’ इति गणपतिं ‘ तामग्निवर्णां तपसा ’ इति दुर्गां ‘ ब्राह्मी माहेश्वरी चैव ’ इति सप्तमातृः । त्र्यक्षायोग्रस्वरुपाय सर्पव्रातयुताय च । शूलाद्यायुधहस्ताय क्षेत्रपाल नमोस्तु ते । क्षेत्रपालय नमः क्षेत्रपालामा० ॥ ततस्तत्परितो लोकपालांस्तत्तन्मंत्रैरावाह्य संपूजयेत् ततश्चतुर्द्वारेषु जपार्थं वृता ब्राह्मणाः स्वस्तिमंत्रान् पठेयुः । तत ईशान्यां कुंडे स्थंडिले वा बलर्धननामानमग्निं प्रतिष्ठाप्य तदुत्तरवेद्यां प्रागुक्तप्रकारेण ग्रहानावाह्य संपूज्य तदीशान्यां कलशं संस्थाप्य तत्र वरुणं संपूजयेत् । तत्र जपार्थं ब्राह्मणं वृणुयात् । ततः प्रागाद्याचार्याश्चत्वारः स्वस्वकुंडे मुख्याचार्यकुंडात् अग्नीन् विधिना प्रणीय ध्यायेयुः । कुंडचतुष्ट्यपक्षे प्राक्कुंडादग्निप्रणयनं तत्रैव मुख्यहोमः । एककुंडपक्षे पश्चिमायां कुंडं स्थंडिलं वा कृत्वा तत्रैव सर्वहोमः । तत ईशानकुंडे आचार्यः समिदद्वयमादाय देशकालौ स्मृत्वा क्रियमाणे उदुंबरोद्यापनहोमे देवतापरिग्रहार्थंमित्यादि चक्षुष्यंतमुक्त्वा अत्र प्रधानंब्रह्माणं विष्णुं रुद्रंच प्रत्येकं प्रतिद्रव्यं अष्टोत्तरशतसंख्याभिः घृताक्तदूर्वाज्यद्रव्याहुतिभिः, इंद्राद्यष्टौलोकपालान् प्रत्येकं प्रतिद्रव्यं अष्टाविंशतिसंख्याभिः पलाशसमित्तंदुलाज्याहुतिभिर्यक्ष्ये । शेषेण स्विष्टकृतमित्यादि० ततोदक्षिणकुंडाचार्यः समिदद्वयादानादि देशकालकीर्तनांते अत्र प्रधानं - गणपतिं दुर्गां सप्तमातृः क्षेत्रपालं च प्रत्येकं प्रतिद्रव्यं अष्टाविंशतिसंख्याभिर्घृताक्ततिलहुतिभिर्यक्ष्ये शेषेणेत्यादि० । पश्चिमे - साधिप्रत्यधिदेवान् आदित्यादिनवग्रहान् प्रत्येकं प्रतिद्रव्यं अष्टाविंशतिसंख्याभिरर्कादियथालाभसमित्तंदुलव्रीहिद्रव्याहुतिभिर्यक्ष्ये । शेषेणेत्यादि० । उत्तरे - सोमं प्रतिद्रव्यं अष्टाविंशतिसंख्याभिर्घृताक्ततंदुलप्लक्षसमिदद्रव्याहुतिभिः, ब्रह्मादिमंडलदेवताश्चैकैकयाज्याहुत्या यक्ष्ये । शेषेणेत्यादि० । एककुंडपक्षे एकस्मिन्नेव सर्वान्वाधानं होमश्च । एवमन्वाधानादिचक्षुषीहोमांतं कृत्वा यजमानेन देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागे कृते यथान्वाधानं तत्तन्मंत्रैर्होमं संपादयेत् । तत आचार्यः प्रतीच्यां संस्कारहोमार्थं स्थंडिलं कृत्वा संकल्पयेत् । देशकालौ स्मृत्वा अस्योदुंबरस्य पुंसवानादिविवाहांतान् संस्कारान् होमद्वारा करिष्ये इति संकल्प्य स्थंडिलेऽग्निं प्रतिष्ठाप्यान्वाधानं कुर्यात् । देशकालौ स्मृत्वा समिदद्वयमादाय क्रियमाणे अस्य उदुंबरस्य पुंसवनादि संस्कारहोमे देवतापरिग्रहार्थमित्यादि चक्षुष्यंते अत्र प्रधानं - अग्निं वायुं सूर्यं प्रजापतिं च प्रतिसंस्कारं आज्यद्रव्येण चतुश्चतुः संख्याभिराहुतिभिर्यक्ष्ये । शेषेणेत्यादिचक्षुषीहोमांतं कृत्वा ‘ अग्नये नमः ’ इति हुत्वा यजमानः ‘ अग्नय इदं न मम ’ । एवमग्नेऽपि त्यजेत् । वायवे नमः वायव इदं० सूर्याय० सूर्यायेदं० प्रजापतये नमः प्रजापतय इदं० एवं प्रतिसंस्कारं हुत्वा उदुंबरं स्पृशेत् । एवमुपनयनपर्यंतं हुत्वा ततो यजमानोदुंबरांतरालेंऽतः पटं धृत्वा मंगलपद्यपाठपूर्वकं सुमुहूर्ते ‘ तदेव लग्नं ’ इति पठितेंऽतः पटमपसार्य द्विजाः ‘ करोतु स्वस्ति ते ब्रह्मा ’ इत्यादि स्वस्तिमंत्रान् पठेयुः । ततः कौपीनं यज्ञोपवीतं मेखलां दंडं च दत्त्वा ‘ उदुंबराय विद्महे हेमदुग्धाय धीमहि । तन्नो यज्ञांगः प्रचोदयात् ॥ इति मंत्रेणोदुंबरस्योपदेशं कुर्यात् । ततोऽलंकारान् दत्त्वा ‘ आयुर्बलं यशो वर्चः ’ इति मंत्रं पठित्वा मौंजीं विसर्जयेत् । तत उदुंबरं दूर्वां च वस्त्रयुग्मेन संवेष्ट्य वस्त्रकंचुक्याभरणादि दत्त्वा - गृह्णामि ते करं भद्रे भार्यात्वस्यैव सिद्धये । भगोर्यमा च सविता मह्यं त्वामददुः सुराः ॥ इति मंत्रेणोदुंबरदूर्वयोः पल्लवमयान् हस्तान् योजयेत् । ततः संस्कारसंबंधि स्विष्टकृदादि होमशेषं समाप्य उक्तमंत्रेणोदुंबरं षोडशोपचारैः संपूज्य प्रार्थयेदेवं - आदितो ब्रह्मरुपाय मध्यतो विष्णुरुपिणे । अग्रतो रुद्ररुपायोदुंबराय नमो नमः ॥ अकारमूलरुपाय ह्युकारस्कंधशाखिने । मकारफलपुष्पायोदुंबराय नमो नमः ॥ तत आचार्याः स्वस्वकुंडे स्विष्टकृदादि होमशेषं समाप्य बलिदानं कृत्वा पूर्णाहुतिं जुहुयुः । यजमानः अद्येत्यादि० कृतस्योदुंबरोद्यापनकर्मणः सांगतासिद्ध्यर्थं आचर्येभ्यो दक्षिणां गांच दास्ये इति संकल्प्य क्रमेण तेभ्यो दक्षिणादि दद्यात् । ततः आचार्यो ऋत्विजश्च स्थापितकलशोदकैर्यजमानं ‘ सुरास्त्वा ’ इत्यादि मंत्रैरभिषिच्य कर्मशेषं समापयेयुः । ततो यजमानः पीठदेवताः संपूज्य यांतु देवेति विसृज्य तत्पीठमाचार्याय दत्त्वा मंडपं सदस्याय दत्त्वाऽन्यर्त्विग्भ्यो दक्षिणां दत्त्वा कर्मफलं गृहीत्वा यथाशक्ति भूयसीं दत्त्वा शताधिकान् ब्राह्मणान् आमान्नादिना संतर्प्य आशिषो गृहीत्वा ‘ मया कृतोदुंबरोद्यापनकर्मसंपूर्णतास्त्विति भवंतो ब्रुवंतु ’ इत्युक्त्वा ‘ तव कृतोदुंबरोद्यापनकर्मणः संपूर्णता‍ऽस्तु ’ इति विप्रा ब्रूयुः । ततः यस्य स्मृत्येति कमश्वेरार्पणं कृत्वा इष्टैः सह भुंजीत ॥ इत्युदुंबराद्युद्यापनम् ॥