यज्ञकर्म प्रधानं तद्धि चोदनाभूतं तस्य द्रव्येषु संस्कारस्तत्प्रयुक्तस्तदर्थत्वात् ॥१ -१॥
संस्कारे युज्यमानानां तादर्थ्यात्तत्प्रयुक्तं स्यात् ॥१ -२॥
तेन त्वर्थेन यज्ञस्य संयोगाद्धर्मसम्बन्धस्तस्माद्यज्ञ प्रयुक्तं स्यात्संस्कारस्य तदर्थत्वात् ॥१ -३॥
फलदेवतयोश्च ॥१ -४॥
न चोदनाती हि ताद्गुण्यम् ॥१ -५॥
देवता वा प्रयोजयेदतिथिवद्भोजनस्यतदर्थत्वात् ॥१ -६॥
अर्थापत्याच ॥१ -७॥
ततश्च तेन सम्बन्धः ॥१ -८॥
अपि वा शब्दपूर्वत्वाद्यज्ञकर्म प्रधानं स्याद्गुणत्वे देवताश्रुतिः ॥१ -९॥
अतिथौ तत्प्रधानत्वमभावः कर्मणि स्यात्तस्य प्रीतिप्रधानत्वात् ॥१ -१०॥
द्रव्यसंख्याहितुसमुदायं वा श्रुतिसंयोगात् ॥१ -११॥
अर्थकारिते च द्रव्येण न व्यवस्था स्यात् ॥१ -१२॥
अर्थो वा स्यात्प्रयोजनमितरेषामचोदनात्तस्य च गुणभूतत्वात् ॥१ -१३॥
अपूर्वत्वाद्व्यवस्था स्यात् ॥१ -१४॥
तत्प्रयुक्तत्वे च धर्मस्य सर्वविषयत्वम् ॥१ -१५॥
तद्यक्तस्येति चेत् ॥१ -१६॥
नाश्रुतित्वात् ॥१ -१७॥
अधिकारादिति चेत् ॥१ -१८॥
तुल्येषु नाधिकारः स्यादचोदितश्च सम्बन्धः पृथक्सतां यज्ञार्थेनाभिसम्बन्धस्तस्माद्यज्ञप्रयोजनम् ॥१ -१९॥
देशबद्धमुपांशुत्वं तेषां स्याछ्रुतिनिर्देशात्तस्य च तत्रभावात् ॥१ -२०॥
यज्ञस्य वा तत्संयोगात् ॥१ -२१॥
अनुवादश्च तदर्थवत् ॥१ -२२॥
प्रणीतादि तथेति चेत् ॥१ -२३॥
न यज्ञस्याश्रुतित्वात् ॥१ -२४॥
तद्देशानां वा संघातस्यचोदितत्वात् ॥१ -२५॥
अग्निधर्मः प्रतिष्टकं संघातात्पौर्णमासीवत् ॥१ -२६॥
अग्नेर्वा स्याद्द्रव्यैकत्वादितरासां तदर्थ त्वात् ॥१ -२७॥
चोदनासमुदायात्तु पौर्ण मास्यां तथा स्यात् ॥१ -२८॥
पत्नीसंयाजान्तत्वं सर्वेषामविशेषात् ॥१ -२९॥
लिङ्गाद्वा प्रागुत्तमात् ॥१ -३०॥
अनुवादो वा दोक्षा यथा नक्तं संस्थापनस्य ॥१ -३१॥
स्याद्वानारभ्य विधानादन्ते लिङ्ग विरोधात् ॥१ -३२॥
अभ्यासः सामिधेनीनां प्राथम्यात्स्थानधर्मःस्यात् ॥१ -३३॥
इष्ट्यावृतौ प्रयाजवदावर्तेतारम्भणीया ॥१ -३४॥
सकृद्वाऽरम्भसंयागादेकः पुनरारम्भो यावज्जीवप्रयोगात् ॥१ -३५॥
अर्थाभिधानसंयोगान्मन्त्रेषु शेषभावः स्यात्तत्राचोदितमप्राप्तं चोदिताभिधानात् ॥१ -३६॥
ततश्चावचनन्तेषामितरार्थं प्रयुज्यते ॥१ -३७॥
गुणशब्दस्तथेति चेत् ॥१ -३८॥
नसमवायात् ॥१ -३९॥
चोदिते तु परार्थत्वाद्विधिवदविकारः स्यात् ॥१ -४०॥
विकारस्तत्प्रधाने स्यात् ॥१ -४१॥
असंयोगात्तदर्थेषु तद्विशिष्टं प्रतीयेत ॥१ -४२॥
कर्माभावादेवमिति चेत् ॥१ -४३॥
न परर्थत्वात् ॥१ -४४॥
लिङ्गविशेषनिर्देशात्समानविधानेष्वप्राप्ता सारस्वती स्त्रीत्वात् ॥१ -४५॥
पश्र्वभिधानाद्वा तद्धि चोदनाभूतं पुंविषयं पुनः पशुत्वम् ॥१ -४६॥
विशेषो वा तदर्थनिर्देशात् ॥१ -४७॥
पशुत्वं चैकशब्द्यात् ॥१ -४८॥
यथोक्तं वा सन्निधानात् ॥१ -४९॥
आम्नातादन्यदधिकारे वचनाद्विकारः स्यात् ॥१ -५०॥
द्वैधं वा तुल्यहेतुत्वात्सामान्याद्विकल्पः स्यात् ॥१ -५१॥
उपदेशाच्च साम्नः ॥१ -५२॥
नियमो वा श्रुतिविशेषादितरत्साप्तदश्यवत् ॥१ -५३॥
अगाणाच्छब्दान्यत्वे तथाभूतोपदेशः स्यात् ॥१ -५४॥
यत्स्थाने बा तद्गीतिः स्यात्पदान्यत्वप्रधानत्वात् ॥१ -५५॥
गानसंयोगाच्च ॥१ -५६॥
वचनमिति चेत् ॥१ -५७॥
न तत्प्रधानत्वात् ॥१ -५८॥
सामानि मन्त्रमेके स्मृत्युपदेशाभ्याम् ॥२-१॥
तदुक्तदोषम् ॥१ -२॥
कर्म वा विधिलक्षणम् ॥२ -३॥
तादृग्द्रव्यं वचनात्पाकयज्ञवत् ॥२ -४॥
तत्रीविप्रतिपिद्धो द्रव्यान्तरे व्यतिरेतकः प्रदेशश्च ॥२ -५॥
शब्दार्थत्वात्तुनैवं स्यात् ॥२ -६॥
परार्थत्वाच्च शब्दानाम् ॥२ -७॥
असम्बन्धश्च कर्मणा शब्दयोः पृथगर्थत्वात् ॥२ -८॥
संस्कारश्चाप्रकरणे ऽग्निवत्स्यात्प्रयुक्तत्वात् ॥२ -९॥
अकार्यत्वाच्च शब्दानामप्रयोगः प्रतीयेत ॥२ -१०॥
आश्रितत्वाच्च ॥२ -११॥
प्रयुज्यत इति चेत् ॥२ -१२॥
ग्रहणार्थं प्रयुज्येत ॥२ -१३॥
तृचे स्याच्छ्रुतिनिर्देशात् ॥२ -१४॥
शब्दार्थत्वाद्विकारस्य ॥२ -१५॥
दर्शयति च ॥२ -१६॥
वाक्यानां तु विभक्तत्वात्प्रतिशब्दं समाप्तिः स्यात्सं स्कारस्य तदर्थत्वात् ॥२ -१७॥
तथा चान्यार्थ दर्शनम् ॥२ -१८॥
अनवानोपदेशश्च तद्वत् ॥२ -१९॥
अभ्यासेनेतरा श्रुतिः ॥२ -२०॥
तदभ्यासः समासु स्यात् ॥२ -२१॥
लिङ्गदर्शनाच्च ॥२ -२२॥
नैमित्तिकं तूत्तरात्वमानन्तर्यात्प्रतीयेत ॥२ -२३॥
ऐकार्थ्याच्च तदभ्यासः ॥२ -२४॥
प्रागाथिकं तु ॥२ -२५॥
प्रगाथे च ॥२ -२७॥
लिङ्गदर्शनाव्यतिरेतकाच्च ॥२ -२८॥
अर्थैकत्वाद्विकल्पः स्यात् ॥२ -२९॥
अर्थैकत्वाद्विकल्पः स्यादृक्सामयोस्तदर्थत्वात् ॥२ -३०॥
वचनाद्विनियोगः स्यात् ॥२ -३१॥
सामप्रदेशे विकारस्तदपेक्षः स्याच्छास्त्रकृत्वात् ॥२ -३२॥
वर्णे तु वादरिर्यथाद्रव्यं द्रव्यप्यतिरेकात् ॥२ -३३॥
स्तोभस्यैके द्रव्यान्तरे निवृत्तिमृग्वत् ॥२ -३४॥
सर्वातिदेशस्तु सामान्याल्लीकवद्विकारः स्यात् ॥२ -३५॥
अन्वयञ्चापि दर्शयति ॥२ -३६॥
निवृत्तिर्वार्ऽथलोपात् ॥२ -३७॥
अन्वयोवार्थवादः स्यात् ॥२ -३८॥
अधिकञ्च विवर्णञ्च जैमिनिः स्तोभशब्दत्वात् ॥२ -३९॥
धर्मस्यार्थकृतत्वाद्द्रव्यगुणविकारव्यतिक्रमप्रतिषेधे चोजनानुबन्धः समवायात् ॥२ -४०॥
तदुत्पत्तेस्तु निष्टत्तिस्तत्कृतत्वात्स्यात् ॥२ -४१॥
अवेश्येरन्वार्थवत्त्वात्संरकारस्य तदर्थत्वात् ॥२ -४२॥
आख्या चैवं तदावेशाद्विकृतौ स्यादपूर्वत्वात् ॥२ -४३॥
परार्थेन त्वर्थसामान्यं संस्कारस्य तदर्थत्वात् ॥२ -४४॥
क्रियेरन्वार्थनिर्वृत्तेः ॥२ -४५॥
एकार्थत्वादविभागः स्यात् ॥२ -४६॥
निर्देशाद्वा व्यवतिष्ठेरन् ॥२ -४७॥
अप्राकृते तद्विकाराद्विरोधाद्यवतिष्ठेरन् ॥२ -४८॥
उभयसाम्नि चैवमेकार्थापत्तेः ॥२ -४९॥
स्वार्थत्वाद्वा व्यवस्था स्यात्प्रकृतिवत् ॥२ -५०॥
पार्वणहोमयोस्तवप्रवृत्तिः समुदायार्थसंयोगात्तगभीज्याहि ॥२ -५१॥
कालस्येति चेत् ॥२ -५२॥
नाप्रकरणत्वात् ॥२ -५३॥ मन्त्रवर्णाच्च ॥२ -५४॥
तदभावे ऽग्निवगिति चेत् ॥२ -५५॥
नाधिकारकत्वात् ॥२ -५६॥
उभयोरविशेषात् ॥२ -५७॥
यदभीज्या वा तद्विषयौ ॥२ -५८॥
प्रयाजे ऽपीति चेत् ॥२ -५९॥
नाचीदितत्वात् ॥२ -६०॥
प्रकृतौ यथोत्पत्तिवचनमर्थानां तथोत्तरस्यां ततौ तत्प्रकृतित्वात्वादर्थे चाकार्यत्वात् ॥३-१॥
लिङ्गदर्शनाच्च ॥३ -२॥
जातिनैमित्तिकं यथास्थानम् ॥३ -३॥
अविकारमेके ऽनार्षत्वात् ॥३ -४॥
लिङ्गदक्शनाच्च ॥३ -५॥
निकारो वातदुक्तहेतुः ॥३ -६॥
लिङ्गं मन्त्रचिकीर्षार्थम् ॥३ -७॥
नियमो वोभयभागित्वात् ॥३ -८॥
लौकिके दोषसंयोगादपवृक्ते हिचोद्यते निमित्तेन प्रकृतौ स्यादभागित्वात् ॥३ -९॥
अन्यायस्त्वविकारेणा द्रष्टप्रतिघातित्वादविशेषाच्च तेनास्य ॥३ -१०॥
विकारो वा तदर्थत्वात् ॥३ -११॥
अपित्वन्यायसम्बन्धात्प्रकृतिवत्परेष्वपियथार्थं स्यात् ॥३ -१२॥
यथार्थं त्वन्यायस्याचोदितत्वात् ॥३ -१३॥
छन्दसि तु यथादृष्टम् ॥३ -१४॥
विप्रतिपत्तौ विकल्पः स्यात्तत्सत्वाद्गुणे त्वन्यायकल्पनैकदेशत्वात् ॥३ -१५॥
प्रकरणविशेषाच्च ॥३ -१६॥
अर्थाभावात्तु नैवं स्याद्गुणनात्रमितरत् ॥३ -१७॥
द्यावोस्तथेति चेत् ॥३ -१८॥
नोत्पत्तिशब्दत्वात् ॥३ -१९॥
अपूर्वे त्वविकारो ऽप्रदेशात्प्रतीयेत ॥३ -२०॥
विकृतौ चापि तद्वचनात् ॥३ -२१॥
अध्रिगुः सवनीयेषु तद्वत्समानविधानाश्चेत् ॥३ -२२॥
प्रतिनिधौ चाविकारात् ॥३ -२३॥
अनाम्नानादशब्दत्वमभावाच्चेतरस्य स्यात् ॥३ -२४॥
तादर्थ्याद्वा तदाख्यंस्यात्संस्कारैरविशिष्चत्वात् ॥३ -२५॥
उक्तञ्च तत्त्वमस्य ॥३ -२६॥
संसर्गिषु चार्थस्यास्थितपरिमाणत्वात् ॥३ -२७॥
लिङ्गदर्शनाच्च ॥३ -२८॥
एकधेत्येकसंयोगादभ्यासेनाभिधानं स्यात् ॥३ -२९॥
अविकारो वा बहूनामेककर्मवत् ॥३ -३०॥
सकृत्त्वं चैकध्यं स्यादेकत्वात्त्वचो ऽनभिप्रेतं तत्प्रकृतित्वात्परेष्वभ्यासेन विवृद्धावभिधानां स्यात् ॥३ -३१॥
मेधपतित्वं स्वामिदेवतस्य समवायात्सर्वत्र च प्रयुक्तत्वात्तस्याचान्यायनिगदत्वात्सर्वत्रैवाविकारः स्यात् ॥३ -३२॥
अपि वा द्विसमवायो ऽर्थान्यत्वे यथासंख्यं प्रयोगः स्यात् ॥३ -३३॥
स्वामिनो वैकशब्द्यादुत्कर्षो देवतायां स्यात्पत्न्यां द्वितीयशब्दः स्यात् ॥३ -३४॥
देवता तु तदाशीष्ट्वात्सम्प्राप्तत्वात्स्वात्स्वामिन्यनर्थिका स्यात् ॥३ -३५॥
उत्सर्गाच्च भक्त्यातस्मिन्पतित्वं स्यात् ॥३ -३६॥
उत्कृष्येतैकसंयुक्तो द्विदेवते सम्भवात् ॥३ -३७॥
एकस्तु समवायात्तस्य तल्लक्षणत्वात् ॥३ -२८॥
संसर्गित्वाच्च तस्मात्तेन विकल्पः स्यात् ॥३ -३९॥
एकत्वेपि गुणानपायात् ॥३ -४०॥
नियमो बहुदेवते विकारः स्यात् ॥३ -४१॥
विकल्पो वा प्रकृतिवत् ॥३ -४२॥
अर्थान्तरे विकारः स्याद्देवतापृथक्त्वादेकाभिसमवायात्स्यात् ॥३ -४३॥
षड्विंशतिरभ्यासेन पशुगणे तत्प्रकृतित्वाद्गाणस्य प्रविभक्तत्वादविकारे हि तासामकार्त्स्न्येनाभिसम्बन्धो विकारान्न समासः स्यादसंयोगाच्च सर्वाभिः ॥४-१॥
अभ्यासे ऽपि तथेति चेत् ॥४ -२॥
न गुणादर्थकृतत्वाच्च ॥४ -३॥
समासे ऽपि तथेति चेत् ॥४ -४॥
नासम्भवात् ॥४ -५॥
स्वाभिश्च वचनं प्रकृतौ तथेह स्यात् ॥४ -६॥
वङ्क्रीणान्तु प्रधानत्त्वात्समासेनाभिधानं स्यात्प्राधान्यमध्रिगोस्तदर्थत्वात् ॥४ -७॥
तासां च कृत्स्नवचनात् ॥४ -८॥
अपि त्वसन्निपातित्वात्पत्नीवदाम्नातेनाभिधानं स्यात् ॥४ -९॥
विकारस्तु प्रदेशत्वाद्यजमानवत् ॥४ -१०॥
अपूर्वत्वात्तथा पत्न्याम् ॥४ -११॥
अनाम्नातस्त्वविकारात्सङ्ख्यासु सर्वगामित्वात् ॥४ -१२॥
सङ्खाया त्वेवं प्रधानं स्याद्वङ्क्रयः पुनः प्रधानम् ॥४ -१३॥
अनाम्नातवचनमवचनेन हि वङ्क्रीणां स्यान्निर्देशः ॥४ -१४॥
अभ्यासो वाविकारात्स्यात् ॥४ -१५॥
पशुस्त्वेवं प्राधानंस्यादभ्यासस्य तन्निमित्तत्वात्तस्मात्समासशब्दः स्यात् ॥४ -१६॥
अश्वस्य चतुस्त्रिंशत्तस्य वचनाद्वैशेषिकम् ॥४ -१७॥
तत्प्रतिषिध्य प्रकृतिर्नियुज्यते सा चतुस्त्रिंशद्वाच्यत्वात् ॥४ -१८॥
ऋगावास्यादाम्नातत्वादविकल्पश्च न्याय्यः ॥४ -१९॥
तस्यां तु वचनादैरवत्पदविकारः स्यात् ॥४ -२०॥
सर्वप्रतिषेधो वासंयागात्पदेन स्यात् ॥४ -२१॥
वनिष्ठुसन्निधानादुरूकेण वपाभिधानम् ॥४ -२२॥
प्रशसास्याभिधानम् ॥४ -२३॥
बाहुप्रशंसा वा ॥४ -२४॥
श्येन -शला -कश्यप - कवषस्त्रेकपर्णेष्वाकृतिवचनं प्रसिद्धसन्निधानात् ॥४ -२५॥
कार्त्स्न्यं वा स्यात्तथाभावात् ॥४ -२६॥
अध्रिगोश्च तदर्थत्वात् ॥४ -२७॥
प्रासङ्गिके प्रायश्चत्तं न विद्यते परार्थत्वात्तदर्थे हिविधीयते ॥४ -२८॥
धारणे च परार्थत्वात् ॥४ -२९॥
क्रियार्थत्वादितरेषु कर्म स्यात् ॥४ -३०॥
न तूत्पन्ने यस्य चोदनाप्राप्तकालत्वात् ॥४ -३१॥
प्रदानदर्शनं श्रपणे तद्धर्मभोजनार्थत्वात्संसर्गाच्च मधूदकवत् ॥४ -३२॥
संस्कारप्रतिषेधश्च तद्वत् ॥४ -३३॥
तत्प्रतिषेधे च तथाभूतस्य वर्जनात् ॥४ -३४॥
अधर्मत्वमप्रदानात्प्रणीतार्थे विधानादतुल्यत्वादसंसर्गः ॥४ -३५॥
परो नित्यानुवादः स्यात् ॥४ -३६॥
विहितप्रतिषेधो वा ॥४ -३७॥
वर्जने गुणभावित्वात्तदुक्तप्रतिषेधात्स्यात्कारणात्केवलाशनम् ॥४ -३८॥
व्रतधर्माच्चलेपवत् ॥४ -३९॥
रसप्रतिषेधो वा पुरुषधर्मत्वात् ॥४ -४०॥
अभ्युदये दोगापनयः स्वधर्मा स्यात्प्रवृत्तत्वात् ॥४ -४१॥
शृतोपदेशाच्च ॥४ -४२॥
अपनयो वार्थान्तरे विधानाच्चरुपयोवत् ॥४ -४३॥
लक्षणार्था शृतश्रुतिः ॥४ -४४॥
श्रयणानां त्वपूर्वत्वात्प्रदानार्थेविधानं स्यात् ॥४ -४५॥
गुणो वा श्रयणार्थत्वात् ॥४ -४६॥
अर्थवादश्च तदथवत् ॥४ -४७॥
श्रुतेश्च तत्प्रधानत्वत् ॥४ -४८॥
अर्थवादश्च तदथवत ॥४ -४९॥
संस्कारं प्रति भावाच्च तस्मादप्यप्रधानम् ॥४ -५०॥
पर्यग्निकृतानामुत्सर्गे तादर्थ्यमुपधानवत् ॥४ -५१॥
शेषप्रतिषेधो वार्ऽथाभावादिडान्तवत् ॥४ -५२॥
पूर्वत्त्वाच्च शब्दस्य संस्थापयतीति चाप्रबृत्तेनोपपद्यते ॥४ -५३॥
प्रबृत्तेर्यज्ञहेतुत्वात्प्रतिषेधे संस्काराणामकर्म स्यात्तत्कारितत्वाद्यथा प्रयाजप्रतिषेधे ग्रहणमाजेयस्य ॥४ -५४॥
क्रिया वा स्यादवच्छेदादकर्म सर्वहानं स्यात् ॥४ -५५॥
आज्यसंस्थाप्रतिनिधिः स्याद्द्रब्योत्सर्गात् ॥४ -५६॥
समाप्तिवचनात् ॥४ -५७॥
चोदना वा कर्मोत्सर्गादन्यैः स्यादविशिष्टत्वात् ॥४ -५८॥
अनिज्यां च वनस्पतेः प्रसिद्धान्तेन दर्शयति ॥४ -५९॥
संस्था तद्देवतत्वात्स्यात् ॥४ -६०॥