अथ विशेषलक्षणम् ॥१ -१॥
यस्य लिङ्गमर्थसंयोगादभिधानवत् ॥१ -२॥
प्रवृत्तित्वादिष्टेः सोमे प्रवृत्तिः स्यात् ॥१ -३॥
लिङ्गदर्शनाच्च ॥१ -४॥
कृत्स्वविधानाद्वापूर्वत्वम् ॥१ -५॥
स्त्रुगभिघारणाभावस्य च नित्यानुवादात् ॥१ -६॥
विधिरिति चेत् ॥१ -७॥
न वाक्यशेषत्वात् ॥१ -८॥
शङ्कतेचानुपोषणात् ॥१ -९॥
दर्शनमैष्टिकानां स्यात् ॥१ -१०॥
इष्टिषु दर्शपूर्णमासयोः प्रवृत्तिः स्यात् ॥१ -११॥
पशौ च लिङ्गदर्शनात् ॥१ -१२॥
दैक्षस्य चेतरेषु ॥१ -१३॥
ऐकादशिनेषु सौत्यस्य द्वैरशन्यस्य दर्शनात् ॥१ -१४॥
तत्प्रवृत्तिर्गणेषु स्यात्प्रतिपशु यूपदर्शनात् ॥१ -१५॥
अव्यक्तासु तु सोमस्य ॥१ -१६॥
गणेषु द्वादशाहस्य ॥१ -१७॥
गव्यस्य च तदादिषु ॥१ -१८॥
निकायिनां च पूर्वस्योत्तरेषु प्रवृत्तिः स्यात् ॥१ -१९॥
कर्मणस्त्वप्रवृत्तित्वात्फलनियमकर्तृ समुदायस्यानन्वयस्तद्बन्धनत्वात् ॥१ -२०॥
प्रवृत्तौ चापि तादर्थ्यात् ॥१ -२१॥
अश्रुतित्वाच्च ॥१ -२२॥
गुणकामेष्वाश्रितत्वात्प्रवृत्तिः स्यात् ॥१ -२३॥
निवृत्तिर्वा कर्मभेगात् ॥१ -२४॥
अपि वातद्विकारत्वात्क्रत्वर्थत्वात्प्रवृत्तिः स्यात् ॥१ -२५॥
एककर्मणि विकत्पो ऽविभागो हि चोदनैकत्वात् ॥१ -२६॥
लिङ्गसाधारण्याद्विकल्पः स्यात् ॥१ -२७॥
ऐकार्थ्याद्वा नियम्येत पूर्ववत्त्वाद्विकारो हि ॥१ -२८॥
अश्रुतित्वान्नेति चेत् ॥१ -२९॥
स्याल्लिङ्गभावात् ॥१ -३०॥
तथा चान्यार्थदर्शनम् ॥१ -३१॥
विप्रतिपत्तौ हविषा नियम्येत कर्मणस्तदुपाख्यत्वात् ॥१ -३२॥
तेन च कर्मसंयोगात् ॥१ -३३॥
गुणत्वेनदेवताश्रुतिः ॥१ -३४॥
हिरण्यमाज्यधर्मस्तेजस्त्वात् ॥१ -३५॥
धर्मानुग्रहाच्च ॥१ -३६॥
औषधं वा विशदत्वात् ॥१ -३७॥
चरुशब्दाच्च ॥१ -३८॥
तस्मिंश्च श्रपणश्रुतेः ॥१ -३९॥
मधूदके द्रव्यसामान्यात्पयोविकारः स्यात् ॥१ -४०॥
आज्यं वा वर्णसामान्यात् ॥१ -४१॥
धर्मानुग्रहाच्च ॥१ -४२॥
पूर्वस्य चाविशिष्टत्वात् ॥१ -४३॥
वाजिने सोमपूर्वत्वं सौत्रामण्याञ्च ग्रहेषु ताच्छब्द्यात् ॥२-१॥
अनुवषट्कारच्च ॥२ -२॥
समुपहूय भक्षणाच्च ॥२ -३॥
क्रयणश्रपणपुरोरुगुपयामग्रहणासादनवासोपनहनञ्च तद्वत् ॥२ -४॥
हविषा वा नियम्येत तद्विकारत्वात् ॥२ -५॥
प्रशंसा सोमशब्दः ॥२ -६॥
वचनानीतराणि ॥२ -७॥
व्यपदेशश्च तद्वत् ॥२ -८॥
पशुपुरोडाशस्य च लिङ्गदर्शनम् ॥२ -९॥
पशुः पुरोडाशविकारः स्याद्देवतासामान्यात् ॥२ -१०॥
प्रोक्षणातच्च ॥२ -११॥
पर्यग्निकरणाच्च ॥२ -१२॥
सान्नाय्यं वा तत्प्रभवत्वात् ॥२ -१३॥
तस्य च पात्रदर्शनात् ॥२ -१४॥
दध्नः स्यान्मूर्तिसामान्यात् ॥२ -१५॥
पयो वा कालसामान्यात् ॥२ -१६॥
पश्र्वानन्तर्यात् ॥२ -१७॥
द्रवत्वं चाविशिष्टम् ॥२ -१८॥
आमिक्षोभयभाव्यत्वादुभयविकारः स्यात् ॥२ -१९॥
एकं वा चोदनैकत्वात् ॥२ -२०॥
दधिसंघातसामान्यात् ॥२ -२१॥
पयो वा तत्प्रधानत्वाल्लोकवद्दध्नस्तदर्थत्वात् ॥२ -२२॥
धर्मानुग्रहाच्च ॥२ -२३॥
सत्रमहीनश्च द्वादशाहस्तस्योभयथा प्रवृत्तिरैककर्म्यात् ॥२ -२४॥
अपि वा यजतिश्रुतेरहीनभूतप्रवृत्तिः स्यात्प्रकृत्या तुल्य शब्दत्वात् ॥२ -२५॥
द्विरात्रादीनामेकादशरात्रादहीनत्वं यजतिचोदनात् ॥२ -२६॥
त्रयोदशरात्रादिषु सत्रभूतस्तेष्वासनोपायिचोदनात् ॥२ -२७॥
लिङ्गाच्च ॥२ -२८॥
अन्यतरतो ऽतिरात्रत्वात् पञ्चदशरात्रस्याहीनत्वं कुण्डगयिनामयनस्य च चद्भूतेष्वहूनत्वं कुण्डगयिनामयनस्य दर्शनात् ॥२ -२९॥
अहीनवचनाच्च ॥२ -३०॥
सत्रे वोपायिचोदनात् ॥२ -३१॥
सत्रलिङ्गञ्चदर्शयति ॥२ -३२॥
हविर्गणे परमुत्तरस्य देशसामान्यात् ॥३-१॥
देवतया वा नियम्येतशब्दत्त्वादितरस्याश्रुतित्वात् ॥३ -२॥
गणचोदनायां यस्य लिङ्गं तदावृत्तिः प्रतीयेताग्नेयवत् ॥३ -३॥
नानाहानि वा संघातत्वात्प्रवृत्तिलिङ्गेन चोदनात् ॥३ -४॥
तथा चान्यार्थदर्शनम् ॥३ -५॥
कालाभ्यासे ऽपि बादरिः कर्मभेदात् ॥३ -६॥
तदावृत्तिं तु जैमिनिरह्रामप्रत्यक्षसंख्यत्वात् ॥३ -७॥
संस्थागणेषु तदभ्यासः प्रतीयेत कृतलक्षणग्रहणात् ॥३ -८॥
अधिकाराद्वा प्रकृतिस्तस्तद्विशिष्टा स्यादभिधानस्य तन्निमित्तत्वात् ॥३ -९॥
गणादुपचयस्तत्प्रकृतित्वात् ॥३ -१०॥
एकाहाद्वा तेषां समत्वात्स्यात् ॥३ -११॥
गायत्रीषु प्राकृतीनामवच्छेदः प्रकृत्त्याधिकारात्संख्या त्वादग्निष्टोमवदव्यतिरेकात्तदाख्यत्वम् ॥३ -१२॥
तन्नित्यवच्च प्रथक्सतीषु तद्वचनम् ॥३ -१३॥
न विंशतौ दशेति चेत् ॥३ -१४॥
ऐकसंख्यमेव स्यात् ॥३ -१४॥
गुणाद्वाद्रव्यशब्दः स्यादसर्वविषयत्वात् ॥३ -१६॥
गोत्वच्च समन्वयः ॥३ -१७॥
संख्यायाश्च शब्दत्वात् ॥३ -१८॥
इतरस्याश्रुतित्वाच्च ॥३ -१९॥
द्रव्यान्तरे ऽनिवेशादुक्थ्यलोपैर्विशिष्टं स्यात् ॥३ -२०॥
अशास्त्रलक्षमत्वाच्च ॥३ -२१॥
उत्पत्तिनामधेयत्वाद्भतया पृथक्सतीषु स्यात् ॥३ -२२॥
वचनमिति चेत् ॥३ -२३॥
यावदुक्तम् ॥३ -२४॥
अपूर्वे च विकल्पः स्याद्यदि संख्याविधानम् ॥३ -२५॥
ऋग्गुणत्वान्नेति चेत् ॥३ -२६॥
तथा पूर्ववति स्यात् ॥३ -२७॥
गुणावेशश्च सर्वत्र ॥३ -२८॥
निष्पन्नग्रहणान्नेति चेत् ॥३ -२९॥
तथेहापिस्यात् ॥३ -३०॥
यदि वाविशये नियमः प्रकृत्युपबन्धाच्छरेष्वपि प्रसिद्धः स्यात् ॥३ -३१॥
द्रष्टः प्रयोग इतिचेत् ॥३ -३२॥
तथा शरेष्वपि ॥३ -३३॥
भत्तयेति चेत् ॥३ -३४॥
तथेतरस्मिन् ॥३ -३५॥
अर्थस्य चासमाप्तत्वान्न तासामेकदेशे स्यात् ॥३ -३६॥
दर्विहोमो यज्ञाभिधानं होमसंयोगात् ॥४-१॥
स लौकिकानां स्यात्कर्तुस्तदाख्यत्वात् ॥४ -२॥
सर्वेषां वा दर्शनाद्वास्तुहोमे ॥४ -३॥
जुहोतिचोदनानां वा तत्संयोगात् ॥४ -४॥
द्रव्योपदेशाद्वा गुणाभिधानं स्यात् ॥४ -५॥
न लौकिकानामाचारग्रहणत्वाच्छब्दवतां चान्यार्थविधानात् ॥४ -६॥
दर्शनाच्चान्यपात्रस्य ॥४ -७॥
तथाग्निहविषोः ॥४ -८॥
उक्तश्चार्थसम्बन्धः ॥४ -९॥
तस्मिन्सोमः प्रवर्तेताव्यक्तत्वात् ॥४ -१०॥
न वा स्वाहाकारेण संयोगाद्वाषट्कारस्य च निर्देशात्तन्त्रेतेन विप्रतिषेधात् ॥४ -११॥
शब्दान्तरत्वात् ॥४ -१२॥
लिङ्गदर्शनाच्च ॥४ -१३॥
उत्तरार्थस्तु स्वाहाकारो यथा साप्तदश्यं तत्राविप्रतिषिद्धा पुनः प्रवृत्तिर्लिङ्गदर्शनात्पशुवत् ॥४ -१४॥
अनुत्तरार्थोवार्ऽथवत्त्वादानर्थक्याद्धि प्राकृतस्योपरोधःस्यात् ॥४ -१५॥
न प्रकृतावपीति चेत् ॥४ -१६॥
उक्तं समवाये पारदौर्बल्यम् ॥४ -१७॥
तच्चोदना वेष्टेः प्रवृत्तित्वाद्विधिः स्यात् ॥४ -१८॥
शब्दसानर्थ्याच्च ॥४ -१९॥
लिङ्गदर्शनाच्च ॥४ -२०॥
तत्राभावस्य हेतुत्वाद्गुणार्थेस्याददर्शनम् ॥४ -२१॥
विधिरिति चेत् ॥४ -२२॥
न वाक्यशेषत्वाद्गुणार्थे च समाधानं नानात्वेनोपपद्यते ॥४ -२३॥
येषां वापरयोर्हेमस्तेषां स्यादविरोधात् ॥४ -२४॥
तत्रौषधानि चोद्यन्ते तानि स्थानेन गम्येरन् ॥४ -२५॥
लिङ्गाद्वा शेषहोमयोः ॥४ -२६॥
प्रतिपत्ति तु ते भवतस्तस्मादताद्विकारत्वम् ॥४ -२७॥
सन्निपाते विरोधिनामप्रवृत्तिः प्रतीयेत विध्युत्पत्तिव्यवस्थानादर्थस्यापरिणेघत्वाद्वचनाद् अतिदेशः स्यात् ॥४ -१८॥