Dictionaries | References

मातृका

   
Script: Devanagari

मातृका     

हिन्दी (hindi) WN | Hindi  Hindi
noun  तांत्रिकों की ब्राह्मी आदि सात देवियाँ   Ex. श्मशान में तांत्रिक मातृका की पूजा कर रहा है ।
ONTOLOGY:
पौराणिक जीव (Mythological Character)जन्तु (Fauna)सजीव (Animate)संज्ञा (Noun)
Wordnet:
gujમાતૃકા
kanಮಾತೃಕಾ
kasمرٛاتکا
kokमातृका
malസപ്തമാതാക്കള്
marमातृका
oriମାତୃକା
panਮਾਤ੍ਰਿਕਾ
tamதாந்த்ரீகர்களின் ஏழு பெண் தெய்வங்கள்
telమాతృకలు
urdماترکا
noun  वर्णमाला के वे चार अक्षर जिनका तांत्रिक लोग देवी के रूप में पूजा करते हैं   Ex. तांत्रिक मातृका की पूजा में व्यस्त है ।
ONTOLOGY:
समूह (Group)संज्ञा (Noun)
Wordnet:
panਮਾਤਰਕਾ
noun  ठोड़ी पर की आठ विशिष्ट नसें   Ex. वैद्य मातृका की जाँच कर रहा है ।
ONTOLOGY:
समूह (Group)संज्ञा (Noun)
Wordnet:
marहनुवटीवरील नसा
sanमातृका
tamமுகவாய்க்கட்டை
urdذقن کی نس , ٹھڈی کی نس , ٹھوڑی ک نس , ماترکا
See : सौतेली माँ, माँ, धाय, मेट्रन

मातृका     

मातृका n.  देवी के सुविख्यात अवतारों में से एक । महाभारत में इनका स्वरुपवर्णन प्राप्त है, जिनमें इन्हे दीर्घनखी, दीर्घदन्त, दीर्घतुण्ड, निर्मासगात्री, कृष्णमेघनिभ, दीर्घकेश, लंबकर्ण, लंबपयोधर एवं पिंगाक्ष कहा गया है । ये जी चाहे रुप धारण करनेवाली (कामरुपधर), जी चाहे वहॉं भ्रमण करनेवाली (कामरुपचारी), एवं वायु के समान वेगवान् (वायुसमजव) थी । इनका निवासस्थान वृक्ष, चत्वर, गुफा, स्मशान, शैल एवं प्रस्त्रवण में रहता था [म.श.४५.३०-४०]
मातृका n.  मत्स्य में मातृकाओं के जन्म की कथा विस्तृत रुप में दी गयी है । हिरण्याक्ष राक्षस का पुत्र अंधक शिव का परमभक्त था । शिव ने उसे वर प्रदान किया था ‘रणभूमि में तुम्हारे लहू के हर एक बूँद से नया अंधकासुर उत्पन्न होगा, जिसे कारण तुम युद्ध में अजेय होंगे । शिव के इस आशीर्वाद के कारण, सारी पृथ्वी अंधकासुरों से त्रस्त हुयी । फिर इन अंधकासुरों का लहू चुसने के लिए शिव ने ब्राह्मी, माहेश्वरी आदि सात मातृकाओं का निर्माण किया । इन्होने अंधकासुर का सारा लहू चूस लिया, एवं तत्पश्चात् शिव ने अंधकासुर का वध किया । अंधकासुर का वध होने के पश्चात्, शिव के द्वारा उत्पन्न सात मातृका पृथ्वी पर के समस्त प्राणिजात का लहू चूसने लगी । फिर उनका नियंत्रण करने के लिए, शिव ने नृसिंह का निर्माण किया, जिसने अपने जिह्रादि अवयवों से घंटाकर्णो, त्रैलोक्यमोहिनी, आदि बैतीस मातृकाओं का निर्माण किया । अपना नियुक्त कार्य समाप्त करने पर, शिव ने उन पर लोकसंरक्षण का काम सौंपा, एवं इस तरह रुद्र के साथ मातृका पृथ्वी पर चिरकाल तक रहने लगी [मत्स्य.१७९]
मातृका n.  महाभारत एवं पुराणों में मातृकाओं की कई नामावलियॉं प्राप्त है, जिनमें इनकी संख्या सात, अठारह एवं बैतीस बतायी है । महाभारत के शल्यपर्व में कार्तिकेय (स्कंद) की अनुचरी मातृकाओं की नामावली प्राप्त है, जहॉं इनकी संख्या बैतीस बतायी गयी है, एवं उसमें प्रभावती, विशालाक्षी आदि नाम के निर्देश प्राप्त है । पुराणों एवं महाभारत में प्राप्त मातृकाओं की नामावलियॉं इस प्रकार हैः--- (१) सप्तमातृका---ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वाराही, नारसिंही, वैष्णवी, ऐन्द्री [मार्क.८८.११-२०,३८] । (२) अष्टमातृका---ब्राह्मी, माहेश्वरी, चंडी, वारही, वैष्णवी, कौमारी, चामुण्डा एवं चर्चिका । (३) शिशुमातृका---काकी, हलिमा, रुद्रा, बृहली, आर्या, पलाला एवं मित्रा [म.व.२१७.९] । (४) अष्टादश मातृका---विनता, पूतना, कष्टा,पिशाची, अदिति (रेवती), मुखमण्डिका, दिति सुरभि, शकुनि, सरमा, कद्रू, विलीनगर्भा, करंजनीलया, धात्री, लोहितायनि, आर्या [म.आर.२१९.२६-४१] । महाभारत के इस नामावली में बाकी दो नाम अप्राप्य है । (५) चौदह मातृका---गौरी, पद्मा, शची, मेधा, सावित्री, विजया, जया, देवसेना, स्वधा, स्वाहा, धृति, पुष्टि एवं ‘कुलदेवता’, जो हरेक व्यक्ति के लिए अलग-अलग होती है (गोभिल.स्मृ.१.११-१२) ।
मातृका n.  वैदिक ग्रंथों में एवं गृह्यसूत्रों में मातृकाओं का निर्देश अप्राप्य है । ऋग्वेद में सप्तमाताओं का निर्देश प्राप्त है, किन्तु वहॉं सात नदियों एवं सात स्वरों को माता कहा गया है [ऋ.९.१०२.४] । ईसा की पहली शताब्दी से मातृकापूजन का स्पष्ट निर्देश प्राप्त होता है । वराहमिहिर के बृहत्संहिता मे, एवं शूद्रक के मृच्छकटिक में मातृकापूजन का स्पष्ट निर्देश प्राप्त है [बृहत्सं ५८.५६] । स्कंदगुप्त के बिहार स्तंभलेख में मातृकापूजन का निर्देश प्राप्त है [गुप्त शिलालेख. पृ.४७,४९] । चालुक्य एवं कदंब राजवंश मातृकाओं के उपासक थे [इन्दि, अ‍ॅन्टि.६.७३, ६.२५] । मालवा के विश्वकर्मन राजा के अमात्य मयूराक्ष ने ४२३ ई.में मातृकाओं का एक मंदिर बनवाया था [गुप्त शिलालेख.पृ.७४] । पश्चिमी एशिया के ‘द्रो’ नामक प्राचीन संस्कृति में, तथा मोहेंजोदडों एवं हडप्पा में स्थित सिन्धु संस्कृति में मातृकाओं की पूजा की जाती थी । उस संस्कृति के जो सिक्के प्रप्त हुए हैं, वहॉं मातृका के सामने नर अथवा पशुबलि के दृश्य चित्रित किये गये है । इससे प्रतीत होता है कि, मातृकाओं की उपासना वैदिकेतर संस्कृति में प्राचीनतम कल से अस्तित्व में थी । आगे चल कर, वैदिक संस्कृति के उपासकों ने इस देवता को अपनाया, एव उसे दुर्गा अथवा देवीपूजा में सम्मीलित कराया ।
मातृका n.  मातृका के प्रतिमाओं की पूजा सारे भारतभर की जाती है, जहॉं इनका रुप अर्धनग्न, एवं शिरोभूषण, कण्ठहार, तथा मेखलायुक्त; दिखाई देता है । जनश्रुति के अनुसार, मातृकाओं की सर्वाधिक पीडा दो वर्षो तक के बालकों को होती है । इसी कारण, बालक का जन्म होते ही पहले दस दिन मातृकाओं की पूजा की जाती है ।
मातृका II. n.  अर्यमा नामक आदित्य की पत्नी [भा.६.६.४२]

मातृका     

कोंकणी (Konkani) WN | Konkani  Konkani
noun  घाडयांच्यो ब्राह्मी बी सात देवी   Ex. मसंडेंत घाडी मातृकाची पुजा करता
ONTOLOGY:
पौराणिक जीव (Mythological Character)जन्तु (Fauna)सजीव (Animate)संज्ञा (Noun)
Wordnet:
gujમાતૃકા
kanಮಾತೃಕಾ
kasمرٛاتکا
malസപ്തമാതാക്കള്
marमातृका
oriମାତୃକା
panਮਾਤ੍ਰਿਕਾ
tamதாந்த்ரீகர்களின் ஏழு பெண் தெய்வங்கள்
telమాతృకలు
urdماترکا
noun  घाडी देवीच्या रुपान पुजताच अशे वर्णमाळेचीं चार अक्षरां   Ex. घाडी मातृकेचे पुजेंत व्यस्त आसा
ONTOLOGY:
समूह (Group)संज्ञा (Noun)
Wordnet:
panਮਾਤਰਕਾ

मातृका     

A dictionary, Marathi and English | Marathi  English
A letter of the alphabet. 2 A mother: also a nurse. 3 A divine mother, a personified energy of a deity. Eight are enumerated; viz. ब्राह्मी, महेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इंद्राणी, कौबेरी or चामुंडा, चर्चिका. They are worshiped at weddings and other festal occasions. There is a varying specification of these deities, and there are other enumerations or lists, one of sixteen, another of seven &c. 4 A simple sound, a note, a vowel.

मातृका     

Aryabhushan School Dictionary | Marathi  English
 f  A letter of the Alphabet. A vowel. A mother.

मातृका     

मराठी (Marathi) WN | Marathi  Marathi
noun  ब्राह्मी इत्यादी देवता   Ex. मातृकांची संख्या विविध ठिकाणी वेगवेगळी आढळते
ONTOLOGY:
पौराणिक जीव (Mythological Character)जन्तु (Fauna)सजीव (Animate)संज्ञा (Noun)
Wordnet:
gujમાતૃકા
kanಮಾತೃಕಾ
kasمرٛاتکا
kokमातृका
malസപ്തമാതാക്കള്
oriମାତୃକା
panਮਾਤ੍ਰਿਕਾ
tamதாந்த்ரீகர்களின் ஏழு பெண் தெய்வங்கள்
telమాతృకలు
urdماترکا
noun  तांत्रिक लोक ज्याची पूजा करतात ती वर्णमालेतील चार अक्षरे   Ex. तांत्रिक मातृकेच्या पूजेत व्यग्र आहे.
ONTOLOGY:
समूह (Group)संज्ञा (Noun)
Wordnet:
panਮਾਤਰਕਾ
noun  वर्णमालेतील अ पासून ह पर्यंतची अक्षरे   Ex. आई मुलाला मातृका शिकवित होती.
ONTOLOGY:
मानवकृति (Artifact)वस्तु (Object)निर्जीव (Inanimate)संज्ञा (Noun)
SYNONYM:
मात्रुका
Wordnet:
gujકક્કો
hinककहरा
kanಕ ದಿಂದ ಹ ದವರೆಗಿನ ಅಕ್ಷರ (ಅಕ್ಷರ ಮಾಲೆ)
kasکَکہرا , اَچَھر مال
malവ്യഞ്ജനം
oriକକାରାଦି
panਕ ਵਰਗ
sanव्यञ्जनमाला
tamதேவநாகரி எழுத்துக்கள்
telహల్లులు
urdحروف تہجی

मातृका     

A Sanskrit English Dictionary | Sanskrit  English
मातृका  f. af. See next
मातृका  f. bf. a mother (also fig. = source, origin), [Kāv.] ; [Kathās.] ; [Pur.]
मातृ   a divine mother (cf. under ), [RTL. 188]
a nurse, [L.]
a grandmother, [Daś.]
N. of 8 veins on both sides of the neck (prob. so called after the 8 divine ), [Suśr.]
N. of partic. diagrams (written in characters to which a magical power is ascribed; also the alphabet so employed; prob. only the 14 vowels with अनुस्वार and विसर्ग were originally so called after the 16 div°), [RāmatUp.] ; [Pañcar.]
any alphabet, [Hcat.]
(pl.), [Lalit.]
a wooden peg driven into the ground for the support of the staff of इन्द्र's banner, [VarBṛS.]
N. of the works included in the अभिधर्म-पिटक, [Buddh.]
of the wife of अर्यमन्, [BhP.]
करण   = , [L.]

मातृका     

noun  चुबुके विशिष्टाः अष्ट सिराः।   Ex. वैद्यः मातृकायाः परीक्षणं करोति।
ONTOLOGY:
समूह (Group)संज्ञा (Noun)
Wordnet:
marहनुवटीवरील नसा
tamமுகவாய்க்கட்டை
urdذقن کی نس , ٹھڈی کی نس , ٹھوڑی ک نس , ماترکا
noun  वर्णमालायां वर्तमानाः केचन वर्णाः यान् तन्त्रविदः देवीरूपेण पूज्यन्ते।   Ex. तन्त्रविद् मातृकायाः पूजां करोति।
ONTOLOGY:
समूह (Group)संज्ञा (Noun)
Wordnet:
panਮਾਤਰਕਾ
noun  तान्त्रिकाणां ब्राह्म्यादयः सप्तदेवताः।   Ex. श्मशाने तान्त्रिकः मातृकाः पूजयति।
ONTOLOGY:
पौराणिक जीव (Mythological Character)जन्तु (Fauna)सजीव (Animate)संज्ञा (Noun)
Wordnet:
gujમાતૃકા
kanಮಾತೃಕಾ
kasمرٛاتکا
kokमातृका
malസപ്തമാതാക്കള്
marमातृका
oriମାତୃକା
panਮਾਤ੍ਰਿਕਾ
tamதாந்த்ரீகர்களின் ஏழு பெண் தெய்வங்கள்
telమాతృకలు
urdماترکا
noun  या विद्यालयेषु रुग्णालयेषु कारागारेषु वा सार्वजनिकेषु स्थलेषु बालिकानां अनुवैद्यानां धात्रीणां तासां कार्याणां वा पर्यवेक्षणं करोति सा स्त्री ।   Ex. अस्माकं नूतन मातृका अतीव कठोरः अस्ति ।
ONTOLOGY:
व्यक्ति (Person)स्तनपायी (Mammal)जन्तु (Fauna)सजीव (Animate)संज्ञा (Noun)
See : धात्री, दुर्गा, अक्षरसमाम्नाय

Related Words

मातृका   बावन मातृका   सोळा मातृका   अष्ट मातृका   सप्त मातृका   षोडश मातृका   தாந்த்ரீகர்களின் ஏழு பெண் தெய்வங்கள்   ମାତୃକା   মাতৃকা   માતૃકા   ماترکا   مرٛاتکا   हनुवटीवरील नसा   మాతృకలు   ਮਾਤਰਕਾ   ਮਾਤ੍ਰਿਕਾ   ಕ ದಿಂದ ಹ ದವರೆಗಿನ ಅಕ್ಷರ (ಅಕ್ಷರ ಮಾಲೆ)   ಮಾತೃಕಾ   സപ്തമാതാക്കള്   ककहरा   व्यञ्जनमाला   حروف تہجی   தேவநாகரி எழுத்துக்கள்   କକାରାଦି   ਕ ਵਰਗ   કક્કો   wetnurse   wet-nurse   முகவாய்க்கட்டை   హల్లులు   വ്യഞ്ജനം   amah   alphabet   stepmother   বর্ণমালা   മാതൃക   व्यंजन   मात्रुका   mother goddess   मावल्या   पिंगाक्षी   बृहदंबालिका   भेरीस्वना   महास्वना   महायशा   मातृकामह   मधूकुंभा   महाचुडा   लंबनी   वीजमातृका   शतघंटा   महाचूड़ा   बहुदामा   भगनंदा   भयंकरी   भवदा   भाविनि   भूतितीर्था   मणिकुंडला   नृत्यप्रिया   लंवपयोधरा   रुचिरोमा   विद्युज्जिह्वा   foster mother   सुगणा   भेडी   मधुकुंभा   मधुकुम्भा   महाजवा   पक्षालिका   पशुदा   वर्णमातृका   शत्रुंजया   ध्रुवरत्ना   शकुनिका   matrice   सुखदा   सुनक्षत्रा   बुद्धिकामा   मुकुटा   मुखकर्णी   मेघमाला   मेघवर्णा   मत्कुणिका   देवदेवक   निष्कुटिका   पयोदा   पूषणा   पृथुवक्त्रा   विशिरा   vowel   सुकुसुमा   सुरोचना   अधिष्ठात्रा   बलोत्कटा   बहुपुत्रिका   बहुयोजना   भगदा   मंथिनी   महावेगा   
Folder  Page  Word/Phrase  Person

Comments | अभिप्राय

Comments written here will be public after appropriate moderation.
Like us on Facebook to send us a private message.
TOP