श्रीभगवानुवाच ।
देहस्वरूपं वक्ष्यामि श्रृणुश्वावहितो नृप ॥
मत्तो हि जायते विश्वं मयैवैतत्प्रधार्यते ॥१॥
मय्येवेदमधिष्ठान लीयते शुक्तिरौप्यवत् ॥
अहं तु निर्मलः पूर्णः सच्चिदानन्दविग्रहः ॥२॥
असंगो निरहंकारः शुद्धं ब्रह्म सनातनः ॥
अनाद्यविद्यायुक्तः सञ्जगत्कारणतां व्रजेत् ॥३॥
अनिर्वाच्या महाविद्या त्रिगुणा परिणामिनी ॥
रजः सत्त्वं तमश्चेति त्रिगुणाः परिकीर्तिताः ॥४॥
सत्त्वं शुक्लं समादिष्टं सुखज्ञानास्पदं नृणाम् ॥
दुःखास्पदं रक्तवर्णं चञ्चलं च रजो मतम् ॥५॥
तमः कृष्णं जडं प्रोक्तमुदासीनं सुखादिषु ॥
अतो मम समायोगाच्छक्तिः स्यास्तित्रगुणात्मिका ॥६॥
अधिष्ठाने तु मय्येव भजते विश्वरूपताम् ॥
शुक्तौ रजतवद्रज्जौ भुजङ्गोयद्वदेव तु ॥७॥
आकाशादीनि जायन्ते मत्तो भूतानि मायया ॥
तैरारब्धमिदं विश्वं देहोऽयं पाञ्चभौतिकः ॥८॥
पितृभ्यामशितादन्नात्षट्कोशं जायते वपुः ॥
स्नायवोऽस्थीनि मज्जा च जायन्ते पितृस्तथा ॥९॥
त्वङ्मांसं शोणितमिति मातृतश्च भवन्ति हि ॥
भावाः स्युः षड्विधास्तस्य मातृजाः पितृजास्तथा ॥
रजसा आत्मजाः सत्यसंभूताः स्वात्मजास्तथा ॥१०॥
मृदवः शोणित मेदो मज्जा प्लीहा यकृद्गुदम् ॥
ह्रन्नाभीत्येवमाद्यास्तु भावा मातृभवा मताः ॥११॥
श्मश्रुलोमकचस्त्रायुशिरोधमनयो नखाः ॥
दशनाः शुक्रमित्यादि स्थिराः पितृसमुद्भवाः ॥१२॥
शरीरोपचितिर्वर्णो वृद्धिस्तृप्तिर्बलं स्थितिः ॥
अलोलुपत्वमुत्साह इत्यादि राजसं विदुः ॥१३॥
इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं धर्माधर्मो च भावना ॥
प्रयत्नो ज्ञानमायुश्चेन्द्रियाणीत्वेवमात्मजाः ॥१४॥
ज्ञानेन्द्रियाणी श्रवण स्पर्शन दर्शनं तथा ॥
रसनं घ्राणमित्याहुः पञ्च तेषां तु गोचराः ॥१५॥
शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्ध इति क्रमात् ॥
वाक्करांघ्रिगुरोपस्थान्याहुःकर्मेन्द्रियाणि हि ॥१६॥
वचनादानगमनविसर्गरतयःक्रमात् ॥
क्रियास्तेषां मनोबुद्धिरहंकारस्ततः परम् ॥१७॥
अन्तःकरणमित्याहुश्चित्तं चेति चतुष्ट्यम् ॥१८॥
सुखं दुःखं च विषयौ विज्ञेयौ मनसः क्रियाः ॥
स्मृति भीतिविकल्पाद्या बुद्धिःस्यान्निश्चयात्मिका ॥१९॥
अहंममेत्यहंकारश्चितं चेतयते यतः ॥
सत्त्वाख्यमन्तःकरणं गुणभेदात्त्रिधा मतम् ॥
सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः सत्त्वात्तु सात्त्विकाः ॥२०॥
आस्तिक्यशुक्लधर्मैकमतिप्रकृतयो मताः ॥
रजसो राजसा भावाः कामक्रोधमदादयः ॥२१॥
निद्रालस्यप्रमादादिवञ्चनाद्यास्तु तामसाः ॥
प्रसन्नेन्दिर्यतारोग्यानालस्याद्यास्तुसत्त्वजाः ॥२२॥
देहो मात्रात्मकस्तस्मादादत्ते तद्गुणानिमान् ॥
शब्दश्रोत्रमुखरता वैचित्र्यं सूक्ष्मवाग्धृतिः ॥२३॥
बलं च गगनाद्वायोः स्पर्शं च स्पर्शनेन्द्रियम् ॥
उत्क्षेपणमवक्षेपाकुञ्चने गमनं तथा ॥२४॥
प्रसारणमितिमानिपञ्च कर्माणि वायुतः ॥
प्राणापानौ तथा व्यानसमानोदानसंज्ञकाः ॥२५॥
नागःकूर्मश्च कृकलो देवदत्तो धनंजयः ॥
दशेति वायुविकृतीस्तथा गृहणाति लाघवम् ॥२६॥
तेषां मुख्यतरः प्राणो नाभेः कण्ठादधः स्थितः ॥
चरत्यसौ नासिकयोर्नाभौ ह्रदयपङ्कजे ॥२७॥
शब्दोच्चारणनिश्वासोच्छ्वासोदेरपि कारणम् ॥२८॥
अपानस्तु गुदे मेढ़्र कटिजंघोदरेष्वपि ॥
नाभिकण्ठे वृषणयोरूरुजानुषु तिष्ठति ॥
तस्य मूत्रपुरीषादिविसर्गः कर्म कीर्तितम् ॥२९॥
व्यानोऽक्षिश्रोत्रगुल्फेषु जिह्वा घ्राणेषु तिष्ठति ॥
प्राणायामधृतित्यागग्रहणाद्यस्य कर्म च ॥३०॥
समानो व्याप्य निखिलं शरीर्म वह्निना सह ॥
द्विसप्ततिसहस्त्रेषु नाडीरन्ध्रेषु संचरन् ॥३१॥
भुक्तपीतरसान्सम्यगानयन्देहपुष्टिकृत ॥
उदानः पादयोरास्ते हस्तयोरङ्गसंधिषु ॥३२॥
कर्मास्य देहोन्नयनोत्क्रमणादि प्रकीर्तितम् ॥
त्वगादिधातूनाश्रित्य पञ्च नागादयः स्थिताः ॥३३॥
उद्गारादि निमेषादि क्षुत्पिपासादिकं क्रमात् ॥
तन्द्रीप्रभृति शोकादि तेषां कर्म प्रकीर्तितम् ॥३४॥
अग्नेस्तु रोचकं रूपं दीप्ति पाकं प्रकाशताम् ॥
अमर्षतीक्ष्णसूक्ष्माणामोजस्तेजश्च शूरताम् ॥३५॥
मेधावितां तथा दत्ते जलात्तु रसनं रसम् ॥
शैत्यं स्नेहं द्रवं स्वेदं गात्राणि मृदुतामपि ॥३६॥
भूमेर्घ्राणेंद्रिय गन्धं स्थैर्यं धैर्यं च गौरवम् ॥
त्वगसृङ्मांसमेदौऽस्थिमज्जाशुक्राणि धातवः ॥३७॥
अन्नं पुंसाशितं त्रेधा जायते जठराग्निना ॥
मलः स्थविष्ठो भागः स्यान्मध्यमो मांसता व्रजेत् ॥
मनः कनिष्ठो भागः स्यात्तस्मादन्नमयं मनः ॥३८॥
अपां स्थविष्ठो मूत्रं स्यान्मध्यमो रुधिरं भवेत् ॥
प्राणः कनिष्ठो भागः स्यात्तस्मात्प्राणो जलात्मकः ॥३९॥
तेजसोऽस्थि स्थविष्ठः स्यान्मज्जा मध्यमसंभवः ॥
कनिष्ठा वाङ्मता तस्मात्तेजोऽबन्नात्मकं जगत् ॥४०॥
लोहिताज्जायते मांस मेदो मांससमुद्भवम् ॥
मेदसोऽस्थीनि जायन्ते मज्जा चास्थिसमुद्भवा ॥४१॥
नाड्योऽपि मांससंघाताच्छुकं मज्जासमुद्रवम् ॥४२॥
वातपित्तकफास्तत्र धातवः परिकीर्तिताः ॥
दशाञ्जलिजलं ज्ञेयं रसत्याञ्जलयो नव ॥४३॥
रक्तस्याष्टांपुरीषस्य सप्त स्युः श्र्लेष्मणश्च षट् ॥
पित्तस्य पञ्चचत्वारो मूत्रस्याञ्जलयस्त्रयः ॥४४॥
वसाया मेदसो द्वौ तु मज्जात्वञ्जलिसंमितः ॥
अर्धाञ्जलिस्तथ शुक्रं तदेवं बलमुच्यते ॥४५॥
अस्थ्नां शरीरसंख्या स्यात्षष्टियुक्तं शतत्रयम् ॥
जलजानि कपालानि रुचकास्तरणानि च ॥
नवकानीति तान्याहु पञ्चधास्थीनि सूरयः ॥४६॥
द्वे शते त्वस्थिसन्धीनां स्यातां तत्र देशोत्तरे ॥
रौरवाः प्रसराः स्कन्दसेचनाः स्युरुलूखलाः ॥४७॥
समुद्गा मण्डकाः शंखावर्ता वायसतुण्डकाः ॥
इत्यष्टधा समुद्दिष्टाः शरीरेष्वस्थिसंधयः ॥४८॥
सार्धकोटित्रयं रोम्णां श्मश्रुकेशास्त्रिलक्षकाः ॥
देहस्वरूपमेवं ते प्रोक्तं दशरथात्मज ॥
तस्मादसारो नास्त्येव पदार्थो भुवनत्रये ॥४९॥
देहेऽस्मिन्निभिमानेन न महोपायबुद्ध्यः ॥
अहंकारेण पापेन क्रियन्ते हंत सांप्रतम् ॥५०॥
तस्मादेतत्स्वरूपं तु बोद्धव्यं तु मुमुक्षुभिः ॥५१॥
इति श्री पद्मपुराणे शिवगीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे शिवराघवसंवादे देहस्वरूपनिर्णयो नाम नवमोध्यायः ॥९॥