श्रीराम उवाच ।
पाञ्चभौतिकदेहस्य चोत्पत्तिर्विलयस्थितिः ॥
स्वरूपं च कथं देव भगवन्वक्तुमर्हसि ॥१॥
श्रीभगवानुवाच ।
पञ्चभूतैः समारब्धो देहोऽयं पाञ्चभौतिकः ॥
तत्र प्रधानं पृथिवी शेषाणां सहकारिता ॥२॥
जरायुजोऽण्डजश्चैव स्वेदजश्चोद्भिज्जस्तथा ॥
एवं चतुर्विधः प्रोक्तो देहोऽयं पाञ्चभौतिकः ॥३॥
मानसस्तु परः प्रोक्तो देवानामेव स स्मृतः ॥
तत्र वक्ष्ये प्रथमतः प्रधानत्वाज्जरायुजम् ॥४॥
शुक्रशोणितसंभूता वृत्तिरेव जरायुजः ॥
स्त्रीणां गर्भाशये शुक्रमृतुकाले विशेद्यदा ॥५॥
योषितो रजसा युक्तं तदेव स्याज्जरायुजम् ॥
बाहुल्याद्रजसा स्त्री स्याच्छुक्राधिक्ये पुमान्भवेत् ॥६॥
शुक्रशोणितयोः साम्ये जायते च नपुंसकः ॥
ऋतुस्नाता भवेन्नारी चतुर्थ दिवसे ततः ॥
ऋतुकालस्तु निर्दिष्ट आषोंडशदिनावधि ॥७॥
तत्रायुग्मदिने स्त्री स्यात्पुमान्युग्मदिने भवेत् ॥८॥
षोडशे दिवसे गर्भी जायते यदि सुभ्रुवः ॥
चक्रवर्ती भवेद्राजा जायते नात्र संशयः ॥९॥
ऋतुस्नाता यस्य पुंसः साकांक्ष मुखमीक्षते ॥
तदाकृतिर्भवेद्गर्भस्तत्पश्येत्स्वामिनी मुखम् ॥१०॥
याऽस्ति चर्मावृतिः सूक्ष्मा जरायुः सा निगद्यते ॥
शुक्रशोणितयोर्योगस्तस्मिन्नेव भवेद्यतः ॥
तत्र गर्भी भवेद्यस्मात्तेन प्रोक्तो जरायुजः ॥११॥
अण्डजाः पक्षिसर्पाद्याः स्वेदजा मशकादयः ॥
उद्भिज्जास्तृणगुल्माद्या मानसाश्च सुरर्षयः ॥१२॥
जन्मकर्मवशादेव निषिक्तं स्मरमन्दिरे ॥
शुक्रं रजःसमायुक्तं प्रथमे मासि तद्द्रवम् ॥१३॥
कललं बुद्बुदं तस्मात्ततः पेशी भवेदिदम् ॥
पेशी घनं द्वितीये तु मासि पिण्डः प्रजायते ॥१४॥
करांघ्रिशीर्षकादीनि तृतीये संभवन्ति हि ॥
अविभक्तिश्च जीवस्य चतुर्थे मासि जायते ॥१५॥
ततश्चलति गर्भोऽप जनन्या जठरे स्वतः ॥
पुत्रश्चेद्दक्षिणे पार्श्वे कन्या वामे च तिष्ठति ॥१६॥
नपुंसकतस्तूदरस्य भागे तिष्ठति मध्यतः ॥
अतो दक्षिणपार्श्वे तु शेते माता पुमान्यदि ॥१७॥
अङ्गप्रत्यङ्गभागाश्च सूक्ष्माः स्युर्युगपत्तदा ॥
विहाय श्मश्रुदन्तादीञ्जन्मानन्तरसंभवान् ॥१८॥
चतुर्थे व्यक्ता तेषां भावानामपि जायते ॥
पुंसां स्थैर्यादयो भावाभीरुत्वाद्यास्तुयोषिताम् ॥१९॥
नपुंसकेच ते मिश्रा भवंति रघुनन्दन ॥
मातृजं चास्य ह्रदयं विषयानभिकाङ्क्षति ॥२०॥
ततोमातुर्मनोऽभीष्टं कुर्याद्गर्भविवृद्ध्ये ॥
तां च द्विह्रदयां नारीमाहुर्दौह्रदिनी ततः ॥२१॥
अदानाद्दोह्रदानां स्युर्गर्भस्य व्यङ्गतादयः ॥
मातुर्यद्विषये लोभस्तदार्तो जायते सुतः ॥२२॥
प्रबुद्धं पञ्चमें चित्तं मासशोणितपुष्टता ॥
षष्ठेऽस्थिस्नायुनखकेशलोमविविक्तता ॥२३॥
बलवर्णी चोपचितौ सप्तमे त्वङ्गपूर्णता ॥
पादान्तरितहस्ताभ्यां श्रोत्ररन्ध्रे पिधाय सः ॥२४॥
उद्विग्नो गर्भसंवासादस्ति गर्भलयान्वितः ॥२५॥
आविर्भूतप्रबोधोऽसौ गर्भदुःखादिसंयुतः ॥
हा कष्टमिति निर्विण्णः स्वात्मानं सोशुचत्यथ ॥२६॥
अनुभूता महासह्याः पुरा मर्मच्छिदोऽसकृत् ॥
करंभवालुकास्तप्ता दह्यन्ते च सुखाशयाः ॥२७॥
जठरानलसंतप्ताः पितख्यरसविप्रुषः ॥
गर्भाशये निमग्नं तु दहन्त्यतिभृशं तु माम् ॥२८॥
औदर्यक्रिमिवक्राणी कूटशाल्मलिकण्टक्रैः ॥
तुल्यानि च तुदन्त्यार्तं पार्श्वास्थिक्रकचार्दितम् ॥२९॥
गर्भे दुर्गन्धभूयिष्ठे जठराग्निप्रदीपिते ॥
दुःखं मयाप्तं यत्तस्मात्कनीयः कुम्भपाकजम् ॥३०॥
पूयासृक्छ्रलेष्मपायित्वं वान्ताशित्वं च यद्भवेत् ॥
अशुचौ कृमिभावश्च तत्प्रप्तं गर्भशायिना ॥३१॥
गर्भशय्या समारुह्य दुःखं यादृक् मयापि तत् ॥
नातिशेते महादुःखं निःशेषं नरकेषु तत् ॥३२॥
एवं स्मरन्पुरा प्राप्ता नानाजातीश्च यातनाः ॥
मोक्षोपायमपि ध्यायन्वर्ततेऽभ्यासतत्परः ॥३३॥
अष्टमे त्वक्छुती स्यातामोजस्तेजश्च ह्रद्भवम् ॥
शुद्धमापीतरक्तं च निमित्तं जीवितं मतम् ॥३४॥
मातरं च पुनर्गर्भं चञ्चलं तत्प्रधावति ॥
ततो जातोऽष्टमे गर्भो न जीवत्योजसोज्झितः ॥३५॥
किंचित्कालमवस्थानं संस्कारात्पीडितांगवत् ॥
समयः प्रसवस्य स्यान्मासेषु नवमादिषु ॥३६॥
मातुरस्त्रवहां नाडीमाश्रित्यान्ववतारिता ॥
नाभिस्थनाडी गर्भस्य मात्राहाररसावहा ॥
तेन जीवति गर्भोऽपि मात्राहारेण पोषितः ॥३७॥
अस्थियन्त्रविनिष्पिटः पतितः कुक्षिवर्त्मना ॥
मेदोऽसृग्दिग्धसर्वांङ्गो जरायुपुटसंवृतः ॥३८॥
निष्क्रमन्भृशदुःखार्तो रुदन्नुच्चरधोमुखः ॥
यन्त्रादेव विनिर्मुक्तः पतत्युत्तानशाय्यधः ॥३९॥
अकिञ्चित्कृत्तथा बालो मांसपेशीसमास्थितः ॥
श्वामार्जारादिदंष्ट्रिभ्यो रक्ष्यते दण्डपाणिभिः ॥४०॥
पितृवद्राक्षसं वेत्ति मातृवड्डाकिनीमपि ॥
यूयं वयं वो वदति दीर्घकष्टं तु शैशवम् ॥४१॥
श्र्लेष्मणा पिहिता नाडी सुषुम्ना यावदेव हि ॥
व्यक्तवर्ण च वदनं तावद्वक्तुं न शक्यते ॥४२॥
अतएव च गर्भेऽपिरोदितुं नैव शक्यते ॥४३॥
दृप्तोऽथ यौवनं प्राप्य मन्मथज्वरविह्वलः ॥
गायत्यकस्मादुच्चैस्तु तथाकस्माच्च वल्गति ॥४४॥
आरोहति तरून्वेगाच्छान्तानुद्वेजयत्यपि ॥
कामक्रोधमदान्धः सन्न कांश्चिदपि वीक्षते ॥४५॥
अस्थिमांसशिरालाया वामाया मन्मथालये ॥
उत्तानभूतमंडूकपाटितोदरसन्निभे ॥
आसक्तः स्मरबाणार्त आत्मना दह्यते भृशम् ॥४६॥
अस्थिमांसशिरात्वग्भ्यः किमन्यद्वर्तते वपुः ॥
वामानां मायया मूढो न किंचिद्वीक्षते जगत् ॥४७॥
निर्गते प्राणपवने देहो हंत मृगीदृशः ॥
वृथा हि जायते नैव वीक्ष्यते पञ्चषैर्दिनैः ॥४८॥
महापरिभवस्थानं जरां प्राप्यातिदुःखितः ॥
श्र्लेष्मणापिहितोरस्को जग्धमन्नं न जीर्यते ॥४९॥
सन्नदन्तो मन्ददृष्टिः कटुतिक्तकषायभुक् ॥
वातभग्नकटिग्रीवः करोरुचरणोल्बणः ॥५०॥
गदायुतसमाविष्टः परित्यक्तः स्वबन्धुभिः ॥
निःशौचो मलदिग्धांग आलिङ्गितवरोषितः ॥५१॥
ध्यायन्नसुलभान्भोगान्केवलं वर्ततेऽचलः ॥
सर्वेन्द्रियक्रियालोपाद्धस्यते बालकैरपि ॥५२॥
ततो मृतिजदुःखस्य दृष्टान्तो नोपलभ्यते ॥
यस्माद्विभ्यन्तिभूतानिप्राप्तान्यपिपरांरुजम् ॥५३॥
नीयते मृत्युना जंतुः परिष्वक्तोऽपि बंधुभिः ॥
सागरान्तर्जलगतो गरुडेनैव पन्नगः ॥५४॥
हा कान्ते हा धनं पुत्राः क्रन्दमानः सुदारुणम् ॥
मण्डूक इव सर्पेण मृत्युना नीयते नरः ॥५५॥
मर्मसूत्कृष्यमाणेशु मुच्यमानेषु संधिषु ॥
यद्दुःखं म्रियमाणस्य स्मर्यतां तन्न्मुमुक्षुभिः ॥५६॥
दृष्टावाक्षिप्यमाणायां संज्ञया ह्रिलमाणया ॥
मृत्युपाशेन बद्धस्य त्राता नैवेपलभ्यते ॥५७॥
संरुध्यमानस्तमसा महच्चित्तमिवाविशन् ॥
उपाहूतस्तदाज्ञातीनीक्षते दीनचक्षुषा ॥५८॥
अयस्पाशेन कालेन स्नेहपाशेन बन्धुभिः ॥
आत्मानं कृष्यमाणं तं वीक्षते परितस्तथा ॥५९॥
हिक्कया बाध्यमानस्य श्वासेन परिशुंष्यतः ॥
मृत्युना कृष्यमाणस्य न खल्वस्ति परायणम् ॥६०॥
संसारयन्त्रमारूढो यमदूतैरधिष्ठितः ॥
क्व यास्यामीतिदुःखार्तःकालपाशेन योजितः ॥६१॥
किंकरोमि क्व गच्छामि किं गृहणामि त्यजामि किम् ॥
इति कर्तव्यतामूढः कृच्छाद्देहात्त्यजत्यसून ॥६२॥
यातनादेहसंबद्धो यमदूतैरधिष्ठितः ॥
इतो गत्वानुभवति या यास्ता यमयातनाः ॥
तासु यल्लभते दुःखं तद्वक्तुं क्षमते कुतः ॥६३॥
कर्पूरचन्दनाद्यैस्तु लिप्यते सततं हियत् ॥
भूषणैर्भूष्यते चित्रैःसुवस्त्रैः परिध्यार्य्यते ॥६४॥
अस्पृश्य जायतेऽप्रेक्ष्यं जीवत्यक्तं सदा वपुः ॥
निष्कासयन्ति निलयात्क्षणंनस्थापयन्त्यपि ॥६५॥
दह्यते च ततः काष्ठैस्तद्भस्मं क्रियते क्षणात् ॥
भक्ष्यते वा श्रृगालैश्च गृ ध्रकुक्कुटवायसैः ॥
पुनर्न दृश्यते सोऽपि जन्मकोटिशतैरपि ॥६६॥
माता पिता गुरुजनः स्वजनो ममेति मायोपमे
जगति कस्य भवेत्प्रतिज्ञा ॥ एको यतो व्रजत
कर्मपुरः सरोऽयं विश्रामवृक्षसदृशः खलु जीव लोकः ॥६७॥
सायंसायं वासवृक्षं समेताः प्रातः प्रातस्तेनतेन प्रयान्ति ॥
त्यक्त्वान्योऽन्यं तं वृक्षं विहंगा यद्वत्तद्वज्ज्ञातयोऽज्ञतायश्च ॥६८॥
मृतबीजं भवेज्जन्म जन्मबीजं भवेन्मृतिः ॥
घटयन्त्रवदश्रान्तो बंभ्रमीत्यनिशं नरः ॥६९॥
गर्भे पुंसः शुक्रपाताद्यदुक्तं मरणावधि ॥
तदेतस्य महाव्याधेर्मत्तो नान्योऽस्ति भेषजम् ॥७०॥
इति श्रीपद्मपुराणे शिवगीतासूपनिषत्सु० शिवराघवसंवादे पिण्डोत्पत्तिकथनं नामाष्टमोऽध्यायः ॥८॥