संस्कृत सूची|संस्कृत साहित्य|व्याकरणः|व्याकरणमहाभाष्य|अध्याय ३|पाद १| खण्ड ३१ पाद १ खण्ड ३१ खण्ड ३२ खण्ड ३३ खण्ड ३४ खण्ड ३५ खण्ड ३६ पाद १ - खण्ड ३१ व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे. Tags : grammerpaninivyakaranamahabhashyaपाणिनिव्याकरणव्याकरणमहाभाष्य खण्ड ३१ Translation - भाषांतर १ - १०९ - अधिकारेण इयम् प्रत्ययसञ्ज्ञा क्रियते ।२ - १०९ - सा प्रकृत्युपपदोपाधीनाम् अपि प्राप्नोति ।३ - १०९ - तस्याः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।४ - १०९ - प्रकृति ।५ - १०९ - गुप्तिज्किभ्यः सन् ।६ - १०९ - उपपद ।७ - १०९ - स्तम्बकर्णयोः रमजपोः ।८ - १०९ - उपाधि ।९ - १०९ - हरतेः दृतिनाथयोः पशौ ।१० - १०९ - एतेषाम् प्रतिषेधः वक्तव्यः ।११ - १०९ - किम् च स्यात् यदि एतेषाम् अपि प्रत्ययसञ्ज्ञा स्यात् ।१२ - १०९ - परत्वम् आद्युदात्तत्वम् अङ्गसञ्ज्ञा इति एते विधयः प्रसज्येरन् ।१३ - १०९ - अतः उत्तरम् पठति ।१४ - १०९ - प्रत्ययाधिकारे प्रकृत्युपपदोपाधीनाम् अप्रतिषेधः ।१५ - १०९ - अधिकारेण अपि प्रत्ययसञ्ज्ञायाम् सत्याम् प्रकृत्युपपदोपाधीनाम् अप्रतिषेधः ।१६ - १०९ - अनर्थकः प्रतिषेधः अप्रतिषेधः ।१७ - १०९ - प्रत्ययसञ्ज्ञा कस्मात् न भवति ।१८ - १०९ - निमित्तस्य निमित्तिकार्यार्थत्वात् अन्यत्र अपि ।१९ - १०९ - निमित्तानि हि निमित्तिकार्यार्थानि भवन्ति ।२० - १०९ - किम् पुनः निमित्तम् कः वा निमित्ती ।२१ - १०९ - प्रकृत्युपपओपाधयः निमित्तम् प्रत्ययः निमित्ती ।२२ - १०९ - अन्यत्र अपि च एषः न्यायः दृष्टः ।२३ - १०९ - क्व अन्यत्र ।२४ - १०९ - लोके ।२५ - १०९ - तत् यथा ।२६ - १०९ - बहुषु आसीनेषु कः चित् कम् चित् पृच्छति ।२७ - १०९ - कतमः देवदत्तः ।२८ - १०९ - कतरः यज्ञदत्तः इति ।२९ - १०९ - सः तस्मै आचष्टे ।३० - १०९ - यः अश्वे यः पीठे इति उक्ते निमित्तस्य निमित्तिकार्यार्थत्वात् अध्यवस्यति अयम् देवदत्तः अयम् यज्ञ्दत्त इति ।३१ - १०९ - न इदानीम् अश्वस्य पीठस्य वा देवदत्तः इति सञ्ज्ञा भवति ।३२ - १०९ - किम् पुनः निमित्तम् कः वा निमित्ती ।३३ - १०९ - निर्ज्ञातः अर्थः निमित्तम् अनिर्ज्ञातार्थः निमित्ती ।३४ - १०९ - इह च प्रत्ययः अनिर्ज्ञातः प्रकृत्युपपदोपाधयः निर्ज्ञाताः ।३५ - १०९ - क्व ।३६ - १०९ - धातूपदेशे प्रातिपदिकोपदेशे च ।३७ - १०९ - ते निर्ज्ञाताः निमित्तत्वेन उपादीयन्ते ।३८ - १०९ - प्रधाने कार्यसम्प्रत्ययात् वा सिद्धम् । अथ वा प्रधाने कार्यसम्प्रत्ययः भविष्यति ।३९ - १०९ - किम् च प्रधानम् ।४० - १०९ - प्रत्ययः ।४१ - १०९ - तत् यथा ।४२ - १०९ - बहुषु यात्सु कः चित् कम् चित् पृच्छति ।४३ - १०९ - कः याति इति ।४४ - १०९ - सः आह राजा इति ।४५ - १०९ - राजा इति उक्ते प्रधाने कार्यसम्प्रत्ययात् यः पृच्छति यः च आचष्टे उभयोः सम्प्रत्ययः भवति ।४६ - १०९ - किङ्कृतम् पुनः प्राधान्यम् ।४७ - १०९ - अर्थकृतम् ।४८ - १०९ - यथा पुनः लोके अर्थकृतम् प्राधान्यम् शब्दस्य इदानीम् किङ्कृतम् प्राधान्यम् ।४९ - १०९ - शब्दस्य अपूर्वोपदेशः प्राधान्यम् ।५० - १०९ - यस्य अपूर्वोपदेशः सः प्रधानम् ।५१ - १०९ - प्रकृत्युपपदोपाधयः च उपदिष्टाः ।५२ - १०९ - क्व ।५३ - १०९ - धातूपदेशे प्रातिपदिकोपदेशे च ।५४ - १०९ - यदि एव निमित्तस्य निमित्तिकार्यार्थत्वात् अथ अपि प्रधाने कार्यसम्प्रत्ययात् प्रकृत्युपपदोपाधीनाम् न भवति विकारागमानाम् तु प्राप्नोति ।५५ - १०९ - हनः त च ।५६ - १०९ - त्रपुजतुनोः षुक् इति ।५७ - १०९ - एतेषाम् हि अपूर्वोपदेशात् प्राधान्यम् ।५८ - १०९ - निमित्तिनः च एते ।५९ - १०९ - विकारागमेषु च परविज्ञानात् ।६० - १०९ - विकारागमेषु च परविज्ञानात् प्रत्ययसञ्ज्ञा न भविष्यति ।६१ - १०९ - प्रत्ययः परः बह्वति इति उच्यते ।६२ - १०९ - न च विकारागमाः परे सम्भवन्ति ।६३ - १०९ - किम् पुनः कारणम् समाने अपूर्वोपदेशे प्रत्ययः परः विकारागमाः न परे ।६४ - १०९ - षष्ठीनिर्दिष्टस्य च तद्युक्तत्वात् ।६५ - १०९ - षष्ठीनिर्दिष्तम् विकारागमयुक्तम् पञ्चमीनिर्द्ष्टात् च प्रत्ययः विधीयते ।६६ - १०९ - प्रत्ययविधानानुपपत्तिः तु ।६७ - १०९ - प्रत्ययविधिः तु न उपपप्द्यते ।६८ - १०९ - क्व ।६९ - १०९ - यत्र विकारागमाः विधीयन्ते ।७० - १०९ - हनः त च ।७१ - १०९ - तर्पुजतुनोः षुक् ।७२ - १०९ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।७३ - १०९ - विकारागमयुक्तत्वात् अपञ्चमीनिर्दिष्टत्वात् च ।७४ - १०९ - तस्मात् तत्र पञ्चमीनिर्देशात् सिद्धम् ।७५ - १०९ - तस्मात् तत्र पञ्चमीनिर्देशः कर्तव्यः ।७६ - १०९ - न कर्तव्यः ।७७ - १०९ - इह तावत् हनः ते इति ।७८ - १०९ - धातोः इति वर्तते. इह त्रपुजतुनोः षुक् इति ।७९ - १०९ - प्रातिपदिकात् इति वर्तते ।८० - १०९ - यदि एवम् हनः त च धातोः क्यप् भवति इति धातुमात्रात् क्यप् प्राप्नोति ।८१ - १०९ - न एषः दोषः ।८२ - १०९ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति न धातुमात्रात् क्यप् भवति इति यत् अयम् एतिस्तुशस्वृदृजुषः क्यप् इति परिगणनम् करोति ।८३ - १०९ - अथ वा हन्तिम् एव अत्र धातुग्रहणेन अभिसम्भन्त्स्यामः ।८४ - १०९ - हनः तः भवति ।८५ - १०९ - धातोः क्यप् भवति ।८६ - १०९ - कस्मात् ।८७ - १०९ - हन्तेः इति ।८८ - १०९ - अर्थाश्रयत्वात् वा ।८९ - १०९ - अथ वा अर्थाश्रयः प्रत्ययविधिः ।९० - १०९ - यः तम् अर्थम् सम्प्रत्याययति सः प्रत्ययः ।९१ - १०९ - किम् वक्तव्यम् एतत् ।९२ - १०९ - न हि ।९३ - १०९ - कथम् अनुच्यमानम् गंस्यते ।९४ - १०९ - प्रत्ययः इति महती सञ्ज्ञा क्रियते ।९५ - १०९ - सञ्ज्ञा च नाम यतः न लघीयः ।९६ - १०९ - कुतः एतत् ।९७ - १०९ - लघ्वर्थम् हि सञ्ज्ञाकरणम् ।९८ - १०९ - तत्र महत्याः सञ्ज्ञायाः करणे एतत् प्रयोजनम् अन्वर्थसञ्ज्ञा यथा विज्ञायेत ।९९ - १०९ - प्रत्याययिति इति प्रत्ययः ।१०० - १०९ - यदि प्रत्याययिति इति प्रत्ययः अविकादीनाम् प्रत्ययसञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।१०१ - १०९ - न हि ते किम् चित् प्रत्याययन्ति ।१०२ - १०९ - एवम् तर्हि प्रत्याय्यते प्रत्ययः इति ।१०३ - १०९ - एवम् अपि सनादीनाम् न प्राप्नोति ।१०४ - १०९ - एवम् तरि उभयसाधनः अयम् कर्तृसाधनः कर्मसाधनः च ।१०५ - १०९ - एवम् अपि कुतः एतत् समाने अपूर्वोपदेशे त्रापुषम् जातुषम् इति अत्र अकारः तम् अर्थम् सम्प्रत्याययति न पुनः षकारः इति ।१०६ - १०९ - अन्यत्र अपि अकारेण तस्य अर्थस्य वचनात् मन्यामहे अकारः तम् अर्थम् सम्प्रत्याययतिन षकारः इति ।१०७ - १०९ - क्व अन्यत्र ।१०८ - १०९ - बिल्वादिभ्यः अण् ।१०९ - १०९ - बैल्वः ।१ - १०० - किमर्थम् इदम् उच्यते ।२ - १०० - परः यथा स्यात् ।३ - १०० - पूर्वः मा भूत् इति ।४ - १०० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।५ - १०० - यम् इच्छति पूर्वम् आह तम् ॒ विभाषा सुपः बहुच् पुरस्तात् तु इति ।६ - १०० - मध्ये तर्हि मा भूत् इति ।७ - १०० - मध्ये अपि यम् इच्छति आह तम् ॒ अव्ययसर्वनाम्नाम् अकच् प्राक् टेः इति ।८ - १०० - यः इदानीम् अन्यः प्रत्ययः शेषः सः अन्तरेण वचनम् परः एव भविष्यति इति ना अर्थः परवचनेन ।९ - १०० - एवम् अपि येषाम् एव प्रत्ययानाम् देशः नियम्यते ते एव नियतदेशाः स्युः ।१० - १०० - यः इदानीम् अनियतदेशः सः कदा चित् पूर्वः कदा चित् परः कदा चित् मध्ये स्यात् ।११ - १०० - तत् यथा मातुः वत्सः कदा चित् अग्रतः कदा चित् पृष्ठतः कदा चित् पार्श्वतः भवति ।१२ - १०० - परः एव यथा स्यात् इति एवमर्थम् परवचनम् ।१३ - १०० - परवचनम् अनर्थकम् पञ्चमीनिर्दिष्टत्वात् परस्य ।१४ - १०० - परग्रहणम् अनर्थकम् ।१५ - १०० - किम् कारणम् ।१६ - १०० - पञ्चमीनिर्दिष्टत्वात् परस्य कार्यम् उच्यते ।१७ - १०० - तत् यथा द्व्यन्तरुपसर्गेभ्यः अपः ईत् ।१८ - १०० - विषमः उपन्यासः ।१९ - १०० - सतः तत्र परस्य कार्यम् उच्यते ।२० - १०० - इह इदानीम् कस्य सतः परस्य कार्यम् भवितुम् अर्हति ।२१ - १०० - इह अपि सतः एव. कथम् ।२२ - १०० - परत्वम् स्वाभाविकम् ।२३ - १०० - अथ वाचनिके परत्वे सति अर्थः स्यात् परग्रहणेन ।२४ - १०० - वाचनिके च न अर्थः ।२५ - १०० - एतत् हि तस्य परस्य कार्यम् यत् असौ परः स्यात् ।२६ - १०० - अथ वा यत् अस्य परस्य सतः सञ्ज्ञा स्यात् ।२७ - १०० - यत्र तर्हि पञ्चमी न अस्ति तदर्थम् अयम् योगः वक्तव्यः ।२८ - १०० - क्व च पञ्चमी न अस्ति ।२९ - १०० - यत्र विकारागमाः शिष्यन्ते ।३० - १०० - क्व च विकारागमाः शिष्यन्ते ।३१ - १०० - हनः त च ।३२ - १०० - त्रपुजतुनोः षुक् इति ।३३ - १०० - विकारागमेषु च उक्तम् ।३४ - १०० - किम् उक्तम् ।३५ - १०० - प्रत्ययविधानानुपपत्तिः तु ।३६ - १०० - तस्मात् तत्र पञ्चमीनिर्देशात् सिद्धम् इति ।३७ - १०० - अत्यन्तापरदृष्टानाम् वा परभूतलोपार्थम् ।३८ - १०० - अत्यन्तापरदृष्टानाम् तर्हि परभूतलोपार्थम् परग्रहणम् कर्तव्यम् ।३९ - १०० - ये एते अत्यन्तापरदृष्टाः क्विबादयः लुप्यन्ते तेषाम् परभूतानाम् लोपः यथा स्यात् ।४० - १०० - अपरभूतानाम् मा भूत् ।४१ - १०० - किम् पुनः अत्यन्तापरदृष्टानाम् परभूतलोपवचने प्रयोजनम् ।४२ - १०० - किति णिति इति कार्याणि यथा स्युः इति ।४३ - १०० - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।४४ - १०० - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति अत्यन्तापरदृष्टाः परभूताः लुप्यन्ते इति यत् अयम् तेषु कादीन् अनुबन्धान् आसजति ।४५ - १०० - कथम् कृत्वा ज्ञापकम् ।४६ - १०० - अनुबन्धासञ्जने एतत् प्रयोजनम् किति णिति इति कार्याणि यथा स्युः इति ।४७ - १०० - यदि च अत्र अत्यन्तापरदृष्टाः परभूताः लुप्यन्तेततः अनुबन्धासञ्जनम् अर्थवत् भवति ।४८ - १०० - प्रयोगनियमार्थम् वा ।४९ - १०० - प्रयोगनियमार्थम् तर्हि परग्रहणम् कर्तव्यम् ।५० - १०० - परभूतानाम् प्रयोगः यथा स्यात् ।५१ - १०० - अपरभूतानाम् मा भूत् इति ।५२ - १०० - अस्ति पुनः किम् चित् अनिष्टम् यदर्थः नियमः स्यात् ।५३ - १०० - अस्ति इति आह ।५४ - १०० - प्रकृतेः अर्थाभिधाने प्रत्ययादर्शनात् । प्रकृतेः अर्थाभिधाने अप्रत्ययिकाः दृश्यन्ते ।५५ - १०० - क्व सः देवदत्तः क्व सः यज्ञ्दत्तः बभ्रुः मण्डुः लमकः इति ।५६ - १०० - बाभ्रव्यः माण्डव्यः लामकायनः इति प्रयोक्तव्ये बभ्रुः मण्डुः लमकः इति प्रयुज्यते ।५७ - १०० - द्वयसजादीनाम् च केवलदृष्टत्वात् ।५८ - १०० - द्वयसजादीनाम् च केवलानाम् प्रयोगः दृश्यते ।५९ - १०० - किम् अस्य द्वयसम् ।६० - १०० - किम् अस्य मात्रम् ।६१ - १०० - का अद्य तिथी इति ।६२ - १०० - द्वयसजादयः वै वृत्तिजसदृशाः अवृत्तिजाः यथा बहुः तथा ।६३ - १०० - वावचने च अनुत्पत्त्यर्थम् । वावचने च अनुत्पत्त्यर्थम् परग्रहणम् कर्तव्यम् ।६४ - १०० - वा वचनेन अनुत्पत्तिः यथा स्यात् ।६५ - १०० - अथ क्रियमाणे अपि वै परग्रहणे कथम् इव वावचनेन अनुत्पत्तिः लभ्या ।६६ - १०० - क्रियमाणे परग्रहणे वावचनेन वा परः इति एतत् अभिसम्बध्यते ।६७ - १०० - अक्रियमाणे पुनः परग्रहणे वावचनेन किम् अन्यत् शक्यम् अभिसम्बन्धुम् अन्यत् अतः सञ्ज्ञायाः ।६८ - १०० - न च सञ्ज्ञायाः भावाभावौ इष्येते ।६९ - १०० - वावचने च उक्तम् ।७० - १०० - किम् उक्तम् ।७१ - १०० - वावचनानर्थक्यम् च तत्र नित्यत्वात् सनः इति ।७२ - १०० - प्रयोगनियमार्थम् एव तर्हि परग्रहणम् कर्तव्यम् ।७३ - १०० - अथ एतस्मिन् प्रयोगनियमे सति किम् अयम् प्रत्ययहियमः ।७४ - १०० - प्रकृतिपरः एव प्रत्ययः प्रयोक्तव्यः अप्रकृतिपरः न इति ।७५ - १०० - आहोस्वित् प्रकृतिनियमः ।७६ - १०० - प्रत्ययपरा एव प्रकृतिः प्रयोक्तव्या अप्रत्यया न इति ।७७ - १०० - कः च अत्र विशेषः ।७८ - १०० - तत्र प्रत्ययनियमे प्र्कृतिनियमाभावः ।७९ - १०० - तत्र प्रत्ययनियमे सति प्र्कृतिनियमः न प्राप्नोति ।८० - १०० - अप्रत्ययिकायाः प्रकृतेः प्रयोगः प्राप्नोति ।८१ - १०० - क्व सः देवदत्तः क्व सः यज्ञ्दत्तः बभ्रुः मण्डुः लमकः इति ।८२ - १०० - अस्तु तर्हि प्रकृतिनियमः ।८३ - १०० - प्रकृतिनियमे प्रत्ययानियमः ।८४ - १०० - प्रकृतिनियमे सति प्रत्ययस्य नियमः न प्राप्नोति ।८५ - १०० - किम् अस्य द्वयसम् ।८६ - १०० - किम् अस्य मात्रम् ।८७ - १०० - का अद्य तिथी इति ।८८ - १०० - अप्रकृतिकस्य प्रत्ययस्य प्रयोगः प्राप्नोति ।८९ - १०० - सिद्धम् तु उभयनियमात् ।९० - १०० - सिद्धम् एतत् ।९१ - १०० - कथम् ।९२ - १०० - उभयनियमात् ।९३ - १०० - उभयनियमः अयम् ।९४ - १०० - प्रकृतिपरः एव प्रत्ययः प्रयोक्तव्यः प्रत्ययपरा एव च प्रकृतिः इति ।९५ - १०० - किम् वक्तव्यम् एतत् ।९६ - १०० - न हि ।९७ - १०० - कथम् अनुच्यमानम् गंस्यते ।९८ - १०० - परग्रहणसामर्थ्यात् ।९९ - १०० - अन्तरेण अपि परग्रहणम् स्यात् अयम् परः ।१०० - १०० - परः एव यथा स्यात् इति एवमर्थम् परग्रहणम् ।१ - १५ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।२ - १५ - आद्युदात्तः यथा स्यात् ।३ - १५ - अन्तोदात्तः मा भूत् इति ।४ - १५ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।५ - १५ - यम् इच्छति अन्तोदात्तम् करोति तत्र चकारम् अनुबन्धम् आह च चितः अन्तः उदात्तः इति ।६ - १५ - मध्योदात्तः तर्हि मा भूत् इति ।७ - १५ - मद्योदात्तम् यम् इच्छति तत्र रेफम् अनुबन्धम् करोति आह च उपोत्तमम् रिति इति ।८ - १५ - अनुदात्तः तर्हि मा भूत् इति ।९ - १५ - अनुदात्तम् अपि यम् इच्छति तत्र पकारम् अनुबन्धम् करोति आह च अनुदात्तौ सुप्पितौ इति ।१० - १५ - स्वरितः तर्हि मा भूत् इति ।११ - १५ - स्वरितम् अपि यम् इच्छति करोति तत्र तकारम् अनुबन्धम् आह च तित् स्वरितम् इति ।१२ - १५ - यः इदानीम् अतः अन्यः प्रत्ययः शेषः सः अन्तरेण अपि वचनम् आद्युदात्तः एव भविष्यति इति न अर्थः आद्युदात्तवचनेन ।१३ - १५ - एवम् अपि येषाम् एव प्रत्ययानाम् स्वरः नियम्यते ते एव नियतस्वराः स्युः ।१४ - १५ - यः इदानीम् अनियतस्वरः सः कदा चित् आद्युदात्तः कदा चित् अन्तोदात्तः कदा चित् मध्योदात्तः कदा चित् अनुदात्तः कचा चित् स्वरितः स्यात् ।१५ - १५ - आद्युदात्तः एव यथा स्यात् इति एवम् अर्थम् इदम् उच्यते ।१ - ११३ - अथ किमर्थम् प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वम् उच्यते अनुदात्तत्वम् च न यत्र एव अन्यः स्वरः तत्र एव अयम् उच्येत ।२ - ११३ - ञ्निति आदिः नित्यम् प्रत्ययस्य च ।३ - ११३ - अदुपदेशात् लसार्वधातुकम् अनुदात्तम् सुप्पितौ च इति ।४ - ११३ - तत्र अयम् अपि अर्थः द्विः आद्युदात्तग्रहणम् द्विः च अनुदात्तग्रहणम् न कर्तव्यम् भवति ।५ - ११३ - प्रकृतम् अनुवर्तते ।६ - ११३ - अतः उत्तरम् पठति ॒ आद्युदात्तत्वस्य प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगे प्रयोजनम् यस्य सञ्ज्ञाकरणम् तस्य आद्युदात्तार्थम् ।७ - ११३ - आद्युदात्तत्वस्य प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगकरणे एतत् प्रयोजनम् यस्य सञ्ज्ञाकरणम् तस्य आद्युदात्तत्वम् यथा स्यात् ।८ - ११३ - असन्नियोगे हि यस्मात् सः तदादेः आद्युदात्तत्वम् तदन्तस्य च अनुदात्तत्वम् ।९ - ११३ - अक्रियमाणे हि प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे प्रत्ययग्रहणे यस्मात् सः तदादेः ग्रहणम् भवति इति तदादेः आद्युदात्तत्वम् प्रसज्येत तदन्तस्य च अनुदात्तत्वम् ।१० - ११३ - अथ क्रियमाणे अपि प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे अनुदात्तत्वे च कस्मात् एव तदादेः आद्युदात्तत्वम् न भवति तदन्तस्य च अनुदात्तत्वम् ।११ - ११३ - उत्पन्नः प्रत्ययः प्रत्ययाश्रयाणाम् कार्याणाम् निमित्तम् भवति न उत्पद्यमानः ।१२ - ११३ - तत् यथा घटः कृतः घटाश्रयाणाम् कार्याणाम् निमित्तम् भवति न क्रियमाणः ।१३ - ११३ - न वा प्रकृतेः आद्युदात्तवचनम् ज्ञापकम् तदादेः अग्रहणस्य ।१४ - ११३ - न वा एषः दोषः ।१५ - ११३ - किम् कारणम् ।१६ - ११३ - यत् अयम् ञ्निति आदिः नित्यम् इति प्रकृतेः आद्युदात्तत्वम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः न तदादेः आद्युदात्तत्वम् भवति इति ।१७ - ११३ - तदन्तस्य तर्हि अनुदात्तत्वम् प्राप्नोति ।१८ - ११३ - प्रकृतिस्वरस्य च विधानसामर्थ्यात् प्रत्ययस्वराभावः । यत् अयम् धातोः अन्तः प्रातिपदिकस्य अन्तः इति प्रकृतेः अन्तोदात्तत्वम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः न तदन्तस्य अनुदात्तत्वम् भवति इति ।१९ - ११३ - कथम् कृत्वा ज्ञापकम् ।२० - ११३ - यत्र हि अनुदात्तःप्रत्ययः प्रकृतिस्वरः तत् प्रयोजयति ।२१ - ११३ - आगमानुदात्तार्थम् वा ।२२ - ११३ - आगमानुदात्तार्थम् तर्हि प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वम् उच्यते ।२३ - ११३ - प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे कृते आगमाः अनुदात्ताः यथा स्युः इति ।२४ - ११३ - न वा आगमस्य अनुदात्तवचनात् ।२५ - ११३ - न वा एतत् अपि प्रयोजनम् अस्ति ।२६ - ११३ - किम् कारणम् ।२७ - ११३ - आगमस्य अनुदात्तवचनात् ।२८ - ११३ - आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति इति वक्ष्यामि ।२९ - ११३ - के पुनः आगमाः अनुदात्तत्वम् प्रयोजयन्ति ।३० - ११३ - इट् ।३१ - ११३ - लविता ।३२ - ११३ - इट् तावत् न प्रयोजयति ।३३ - ११३ - इदम् इह सम्प्रधार्यम् ।३४ - ११३ - इट् क्रियताम् आद्युदात्तत्वम् इति ।३५ - ११३ - किम् अत्र कर्तव्यम् ।३६ - ११३ - परत्वात् इडागमः ।३७ - ११३ - नित्यम् आद्युदात्तत्वम् ।३८ - ११३ - कृते अपि इटि प्राप्नोति अकृते अपि प्राप्नोति ।३९ - ११३ - इट् अपि नित्यः ।४० - ११३ - कृते अपि आद्युदात्तत्वे प्राप्नोति अकृते अपि प्राप्नोति ।४१ - ११३ - अनित्यः इट् ।४२ - ११३ - अन्यथास्वरस्य कृते आद्युदात्तत्वे प्रप्नोति अन्यथास्वरस्य अकृते ।४३ - ११३ - स्वरभिन्नस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।४४ - ११३ - आद्युदात्तत्वम् अपि अनित्यम् ।४५ - ११३ - अन्यस्य कृते इटि प्राप्नोति अन्यस्य अकृते ।४६ - ११३ - शब्दान्तरस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।४७ - ११३ - उभयोः अनित्ययोः परत्वात् इडागमः ।४८ - ११३ - अन्तरङ्गम् तर्हि आद्युदात्तत्वम् ।४९ - ११३ - का अन्तरङ्गता ।५० - ११३ - उत्पत्तिसन्नियोगेन आद्युदात्तत्वम् उच्यते ।५१ - ११३ - उत्पन्ने प्रत्यये प्रकृतिप्रत्ययौ आश्रित्य अङ्गस्य इडागमः ।५२ - ११३ - आद्युदात्तत्वम् अपि न अन्तरङ्गम् यावता प्रत्यये आश्रीयमाणे प्रकृतिः अपि आश्रिता भवति ।५३ - ११३ - अन्तरङ्गम् एव आद्युदात्तत्वम् ।५४ - ११३ - कथम् ।५५ - ११३ - इदानीम् एव हि उक्तम् न प्रत्ययस्वरविधौ तदादिविधिः भवति इति ।५६ - ११३ - सीयुट् तर्हि प्रयोजयति ।५७ - ११३ - अवचने हि सीयुडादेः आद्युदात्तत्वम् । अक्रियमाणे हि आगमानुदात्तत्वे क्रियमाणे अपि प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे सीयुडादेः लिङः आद्युदात्तत्वम् प्रसज्येत ।५८ - ११३ - लविषीय पविषीय ।५९ - ११३ - तत् तर्हि वक्तव्यम् आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति इति ।६० - ११३ - न वक्तव्यम् ।६१ - ११३ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति इति यत् अयम् यासुट् परसमैपदेषु उदात्तः ङित् च इति आह ।६२ - ११३ - न एतत् अस्ति ज्ञापकम् वक्ष्यति एतत् ।६३ - ११३ - यासुटः ङिद्वचनम् पिदर्थम् उदात्तवचनम् च इति ।६४ - ११३ - शक्यम् अनेन वक्तुम् ॒ यासुट् परस्मैपदेषु भवति अपित् च लिङ् भवति इति ।६५ - ११३ - सः अयम् एवम् लघीयसा न्यासेन सिद्धे सति यत् गरीयांसम् यत्नम् आरभते तत् ज्ञपयति आचार्यः आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति इति ।६६ - ११३ - शक्यम् इदम् लब्धुम् ।६७ - ११३ - यदि एव वचनात् अथ अपि ज्ञापकात् आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति ।६८ - ११३ - आगमैः तु व्यवहितत्वात् आद्युदात्तत्वम् न प्राप्नोति ।६९ - ११३ - आगमाः अविद्यमानवत् भवन्ति इति वक्ष्यामि ।७० - ११३ - यदि आगमाः अविद्यमानवत् भवन्ति इति उच्यते लविता अवादेशः न प्राप्नोति ।७१ - ११३ - स्वरविधौ इति वक्ष्यामि ।७२ - ११३ - एवम् अपि लविता उदात्तात् अनुदात्तस्य स्वरितः इति स्वरितः न प्राप्नोति ।७३ - ११३ - षाष्ठिके स्वरे इति वक्ष्यामि ।७४ - ११३ - एवम् अपि शिक्षितः निष्ठा च द्व्यच् अनात् इत् एषः स्वरः प्राप्नोति ।७५ - ११३ - प्रत्ययस्वरविधौ इति वक्ष्यामि ।७६ - ११३ - तत् तर्हि वक्तव्यम् अविद्यमानवत् भवन्ति इति ।७७ - ११३ - न वक्तव्यम् ।७८ - ११३ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति आगमाः अविद्यमानवत् भवन्ति इति यत् अयम् यासुट् परसमैपदेषु उदात्तः ङित् च इति आह ।७९ - ११३ - न एतत् अस्ति ज्ञापकम् ।८० - ११३ - वक्ष्यति एतत् ।८१ - ११३ - यासुटः ङिद्वचनम् पिदर्थम् उदात्तवचनम् च इति ।८२ - ११३ - शक्यम् अनेन वक्तुम् ।८३ - ११३ - यासुट् परस्मैपदेषु भवति अपित् च लिङ् भवति इति ।८४ - ११३ - सः अयम् एवम् लघीयसा न्यासेन सिद्धे सति यत् गरीयांसम् यत्नम् आरभते तत् ज्ञपयति आचार्यः आगमाः अविद्यमानवत् भवन्ति इति ।८५ - ११३ - आद्युदात्तस्य वा लोपार्थम् ।८६ - ११३ - आद्युदात्तस्य तर्हि लोपार्थम् प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वम् उच्यते ।८७ - ११३ - प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे कृते उदात्तनिवृत्तिस्वरः सिद्धः भवति ॒ स्रौघ्नी माथुरी ।८८ - ११३ - अत्र हि परत्वात् लोपः प्रत्यय्स्वरम् बाधेत ।८९ - ११३ - न वा बहिरङ्गलक्षणत्वात् ।९० - ११३ - न वा एतत् प्रयोजयति ।९१ - ११३ - किम् कारणम् ।९२ - ११३ - बहिरङ्गलक्षणत्वात् ।९३ - ११३ - बहिरङ्गलक्षणः लोपः अन्तरङ्गलक्षणः स्वरः ।९४ - ११३ - असिद्धम् बहिरङ्गम् अन्तरङ्गे ।९५ - ११३ - अवश्यम् च एषा परिभाषा आश्रयितव्या ।९६ - ११३ - अवचने हि ञिन्नित्कित्सु अतिप्रसङ्गः ।९७ - ११३ - अनाश्रीयमाणायाम् अस्याम् परिभाषायाम् क्रियमाणे अपि प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वेञिन्नित्कित्सु अतिप्रसङ्गः स्यात् ।९८ - ११३ - औत्सी कंसिकी आत्रेयी इति ।९९ - ११३ - अत्र हि परत्वात् लोपः ञिन्नित्कित्स्वरान् बाधेत ।१०० - ११३ - न एषः दोषः ।१०१ - ११३ - ञिन्नित्कित्स्वराः प्रत्यय्स्वरापवादाः ।१०२ - ११३ - न च अपवादविषये उत्सर्गः भिनिविशते ।१०३ - ११३ - पूर्वम् हि अपवादाः अभिनिविशन्ते पश्चात् उत्सर्गः ।१०४ - ११३ - प्रकल्प्य वा अपवादविषयम् ततः उत्सर्गः अभिनिविशते ।१०५ - ११३ - न तावत् अत्र कदा चित् प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् भवति ।१०६ - ११३ - अपवादान् ञिन्नित्कित्स्वरान् प्रतीक्षते ।१०७ - ११३ - कंसिक्याम् भूयान् अपहारः ।१०८ - ११३ - अन्यस्य अत्र उदात्तत्वम् अन्यस्य लोपः ।१०९ - ११३ - आदेः उदात्तत्वम् अन्त्यस्य लोपः ।११० - ११३ - इदम् तर्हि आत्रेयी इति ।१११ - ११३ - अत्र हि परत्वात् लोपः कित्स्वरम् बाधेत ।११२ - ११३ - तस्मात् एषा परिभाषा आश्रयितव्या ।११३ - ११३ - एतस्याम् च सत्याम् शक्यम् प्रत्ययसन्नियोगेन आद्युदात्तत्वम् अवक्तुम् ।१ - ५८ - प्रत्ययाद्युदात्तत्वात् धातोः अन्तः ।२ - ५८ - प्रत्ययाद्युदात्तत्वात् धातोः अन्तः इति एतत् भवति विप्रतिषेधेन ।३ - ५८ - प्रत्ययाद्युदात्तत्वस्य अवकाशः यत्र अनुदात्ता प्रकृतिः ।४ - ५८ - समत्वम् सिमत्वम् ।५ - ५८ - धातोः अन्तः इति अस्य अवकाशः यत्र अनुदात्तः प्रत्ययः ।६ - ५८ - पचति पठति ।७ - ५८ - इह उभयम् प्राप्नोति ।८ - ५८ - गोपायति धपायति ।९ - ५८ - धातोः अन्तः इति एतत् भवति विप्रतिषेधेन. पित्स्वरात् तित्स्वरः टापि । पित्स्वरात् तित्स्वरः टापि भवति विप्रतिषेधेन ।१० - ५८ - पित्स्वरस्य अवकाशः ।११ - ५८ - पचति पठति ।१२ - ५८ - तित्स्वरस्य अवकाशः ।१३ - ५८ - कार्यम् हार्यम् ।१४ - ५८ - इह उभयम् प्राप्नोति ।१५ - ५८ - कार्या हार्या ।१६ - ५८ - तित्स्वरः भवति विप्रतिषेधेन ।१७ - ५८ - चित्स्वरः चापि पित्स्वरात् । चित्स्वरः चापि पित्स्वरात् भवति विप्रतिषेधेन ।१८ - ५८ - चित्स्वरस्य अवकाशः ।१९ - ५८ - चलनः चोपनः ।२० - ५८ - पित्स्वरस्य सः एव ।२१ - ५८ - इह उभयम् प्राप्नोति ।२२ - ५८ - आम्बष्ठ्या सौवीर्या ।२३ - ५८ - चित्स्वरः भवति विप्रतिषेधेन ।२४ - ५८ - न वा आद्युतात्तस्य प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगात् । न वा अर्थः विप्रतिषेधेन ।२५ - ५८ - किम् कारणम् ।२६ - ५८ - आद्युतात्तस्य प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगात् ।२७ - ५८ - प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे कृते सतिशिष्टत्वात् धातुस्वरः भविष्यति ।२८ - ५८ - अयम् च अपि अयुक्तः विप्रतिषेधः पित्स्वरस्य तित्स्वरस्य च ।२९ - ५८ - किम् कारणम् ।३० - ५८ - टापि स्वरितेनैकादेशः ।३१ - ५८ - टापि स्वरितेन एकादेशः भवति ।३२ - ५८ - इदम् इह सम्प्रधार्यम् ।३३ - ५८ - स्वरितत्वम् क्रियताम् एकादेशः इति ।३४ - ५८ - किम् अत्र कर्तव्यम् ।३५ - ५८ - परत्वात् स्वरितत्वम् ।३६ - ५८ - नित्यः एकादेशः ।३७ - ५८ - कृते अपि स्वरितत्वे प्राप्नोति अकृते अपि प्राप्नोति ।३८ - ५८ - । स्वरितत्वम् अपि नित्यम् ।३९ - ५८ - कृते अपि एकादेशे प्राप्नोति अकृते अपि ।४० - ५८ - अनित्यम् स्वरितत्वम् ।४१ - ५८ - अन्यस्य कृते एकादेशे प्राप्नोति अन्यस्य अकृते ।४२ - ५८ - शब्दान्तरस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।४३ - ५८ - एकादेशः अपि अनित्यः ।४४ - ५८ - अन्यथास्वरस्य कृते स्वरितत्वे प्राप्नोति अन्यथास्वरस्य अकृते ।४५ - ५८ - स्वरभिन्नस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।४६ - ५८ - अन्तरङ्गः तर्हि एकादेशः ।४७ - ५८ - का अन्तरङ्गता ।४८ - ५८ - वर्णौ आश्रित्य एकादेशः पदस्य स्वरितत्वम् ।४९ - ५८ - स्वरितत्वम् अपि अन्तरङ्गम् ।५० - ५८ - कथम् ।५१ - ५८ - वक्ष्यति एतत् ।५२ - ५८ - पदग्रहणम् परिमाणार्थम् इति ।५३ - ५८ - उभयोः अन्तरङ्गयोः परत्वात् स्वरितत्वम् ।५४ - ५८ - स्वरितत्वे कृते आन्तर्यतः स्वरिदानुदात्तयोः स्वरितः भविष्यति ।५५ - ५८ - अयम् च अपि अयुक्तः विप्रतिषेधः पित्स्वरस्य चित्स्वरस्य च ।५६ - ५८ - किम् कारणम् ।५७ - ५८ - चापि चित्करणात् ।५८ - ५८ - चापि चित्करणसामर्थ्यात् अन्तोदात्तत्वम् भविष्यति ।१ - १७ - गुपादिषु अनुबन्धकरणम् किमर्थम् ।२ - १७ - गुपादिषु अनुबन्धकरणम् आत्मनेपदार्थम् । गुपादिषु अनुबन्धाः क्रियन्ते आत्मनेपदम् यथा स्यात् ।३ - १७ - क्रियमाणेषु अपि अनुबन्धेषु आत्मनेपदम् न एव प्राप्नोति ।४ - १७ - किम् कारणम् ।५ - १७ - सना व्यवहितत्वात् ।६ - १७ - पूर्ववत् सनः इति एवम् भविष्यति ।७ - १७ - पूर्ववत् सनः इति उच्यते ।८ - १७ - न चे एतेभ्यः प्राक् सनः आत्मनेपदम् न अपि परस्मैपदम् पश्यामः ।९ - १७ - एवम् तर्हि अनुबन्धकरणसामर्थ्यात् भविष्यति ।१० - १७ - अथ वा अवयवे कृतम् लिङ्गम् समुदायस्य विशेषकम् भविष्यति ।११ - १७ - तत् यथा गोः सक्थनि कर्णे वा कृतम् लिङ्गम् गोः विशेषकम् भवति ।१२ - १७ - यदि अवयवे कृतम् लिङ्गम् समुदायस्य विशेषकम् भवति जुगुप्सयति मीमांसयति इति अत्र अपि प्राप्नोति ।१३ - १७ - अवयवे कृतम् लिङ्गम् कस्य समुदायस्य विशेषकम् भवति ।१४ - १७ - यम् समुदायम् यः अवयवः न व्यभिचरति ।१५ - १७ - सनम् च न व्हभिचरति ।१६ - १७ - णिचम् पुनः व्यभिचरति ।१७ - १७ - तत् यथा तत् यथा गोः सक्थनि कर्णे वा कृतम् लिङ्गम् गोः विशेषकम् भवति न गोमण्डलस्य ।१ - २७ - अभ्यासदीर्घत्वे अवर्णस्य दीर्घप्रसङ्गः ।२ - २७ - अभ्यासदीर्घत्वे अवर्णस्य दीर्घत्वम् प्राप्नोति ।३ - २७ - मीमांसते ।४ - २७ - ननु चे इत्त्वे कृते दीर्घत्वम् भविष्यति ।५ - २७ - कथम् पुनः उत्पत्तिसन्नियोगेन दीर्घत्वम् उच्यमानम् इत्त्वम् प्रतीक्षते ।६ - २७ - अथ कथम् अभ्यासम् प्रतीक्षते ।७ - २७ - वचनात् अभ्यासम् प्रतीक्षते ।८ - २७ - इत्त्वम् पुनः न प्रतीक्षते ।९ - २७ - न वा अभ्यासविकारेषु अपवादस्य उत्सर्गाबाधकत्वात् ।१० - २७ - न वा एषः दोषः ।११ - २७ - किम् कारणम् ।१२ - २७ - अभ्यासविकारेषु अपवादस्य उत्सर्गाबाधकत्वात् ।१३ - २७ - अभ्यासविकारेषु अपवादाः उत्सर्गान् न बाधन्ते इति एवम् दीर्घत्वम् उच्यमानम् इत्त्वम् न बाधिष्यते ।१४ - २७ - अथ वा मान्बधदान्शन्भ्यः ई च अभ्यासस्य इति वक्ष्यामि ।१५ - २७ - एवम् अपि हलादिशेषापवादः ईकारः प्राप्नोति ।१६ - २७ - ई च अचः इति वक्ष्यामि ।१७ - २७ - अथ वा मान्बधदान्शन्भ्यः दीर्घः च इतः अभ्यासस्य इति वक्ष्यामि ।१८ - २७ - सिध्यति ।१९ - २७ - सूत्रम् तर्हि भिद्यते ।२० - २७ - यथान्यासम् एव अस्तु ।२१ - २७ - ननु च उक्तम् अभ्यासदीर्घत्वे अवर्णस्य दीर्घप्रसङ्गः इति ।२२ - २७ - परिहृतम् एतत् न वा अभ्यासविकारेषु अपवादस्य उत्सर्गाबाधकत्वात् इति ।२३ - २७ - अथ वा न एवम् विज्ञायते दीर्घः च अभ्यासस्य इति ।२४ - २७ - कथम् तर्हि ।२५ - २७ - दीर्घः च आभ्यासस्य इति ।२६ - २७ - किम् इदम् आभ्यासस्य इति ।२७ - २७ - अभ्यासविकारः आभ्यासः तस्य इति ।१ - ९० - धातोः इति किमर्थम् ।२ - ९० - प्रकर्तुम् ऐच्छत् प्राचिकीर्षत् ।३ - ९० - सोपसर्गात् मा भूत् ।४ - ९० - कर्मग्रहणात् सन्विधौ धातुग्रहणानर्थक्यम् ।५ - ९० - कर्मग्रहणात् सन्विधौ धातुग्रहणम् अनर्थकम् ।६ - ९० - कर्मणः समानकर्तृकात् इच्छायाम् वा सम्भवति इति एव धातोः उत्पत्तिः भविष्यति ।७ - ९० - सोपर्सर्गम् वै कर्म ।८ - ९० - ततः उत्पत्तिः प्राप्नोति ।९ - ९० - सोपसर्गम् कर्म इति चेत् कर्मविशेषकत्वात् उपसर्गस्य अनुपसर्गम् कर्म ।१० - ९० - सोपसर्गम् कर्म इति चेत् कर्मविशेषकः उपसर्गः ।११ - ९० - अनुपसर्गम् हि कर्म ।१२ - ९० - अवश्यम् च एतत् एवम् विज्ञेयम् अनुपसर्गम् कर्म इति ।१३ - ९० - सोपसर्गस्य हि कर्मत्वे धात्वधिकारे अपि सनः अविधानम् अकर्मत्वात् ।१४ - ९० - यः हि मन्यते सोपसर्गम् कर्म इति क्रियमाणे अपि तस्य धातुग्रहणे सनः अविधिः स्यात् ।१५ - ९० - किम् कारणम् ।१६ - ९० - अकर्मत्वात् ।१७ - ९० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।१८ - ९० - सुबन्तात् उत्पत्तिः मा भूत् ।१९ - ९० - सुबन्तात् च अप्रसङ्गः क्यजादीनाम् अपवादत्वात् ।२० - ९० - सुबन्तात् च सनः अप्रसङ्गः ।२१ - ९० - किम् कारणम् ।२२ - ९० - क्यजादीनाम् अपवादत्वात् ।२३ - ९० - सुबन्तात् क्यजादयः विधीयन्ते ।२४ - ९० - ते अपवादत्वात् बाधकाः भविष्यन्ति ।२५ - ९० - अनभिधानात् वा ।२६ - ९० - अथ वा अनभिधानात् सुबन्तात् उत्पत्तिः न भविष्यति ।२७ - ९० - न हि सुबन्तात् उत्पद्यमानेन सना इच्छाया अभिधानम् स्यात् ।२८ - ९० - अनभिधानात् ततः उत्पत्तिः न भविष्यति ।२९ - ९० - इयम् तावत् अगतिका गतिः यत् उच्यते अनभिधानात् इति ।३० - ९० - यत् अपि उच्यते सुबन्तात् च अप्रसङ्गः क्यजादीनाम् अपवादत्वात् इति ।३१ - ९० - भवेत् कस्मात् चित् अप्रसङ्गः स्यात् आत्मेच्छायाम् ।३२ - ९० - परेच्छायाम् तु प्राप्नोति ॒ राज्ञः पुत्रम् इच्छति इति ।३३ - ९० - एवम् तर्हि इदम् इह व्यपदेश्यम् सत् आचार्यः न व्यपदिशति ।३४ - ९० - किम् ।३५ - ९० - समानकर्तृकात् इति उच्यते ।३६ - ९० - न च सुबन्तस्य समानः कर्ता अस्ति ।३७ - ९० - एवम् अपि भवेत् कस्मात् चित् अप्रसङ्गः यस्य कर्ता न अस्ति ।३८ - ९० - इह तु प्राप्नोति ॒ आसितुम् इच्छति शयितुम् इच्छति ।३९ - ९० - इच्छायाम् अर्थे सन् विधीयते इच्छार्थेषु च तुमुन् ।४० - ९० - तत्र तुमुना उक्ततत्वात् तस्य अर्थस्य सन् न भविष्यति ।४१ - ९० - एवम् अपि इह प्राप्नोति ॒ आसनम् इच्छति शयनम् इच्छति इति ।४२ - ९० - इह यः विशेषः उपाधिः वा उपादीयते द्योत्ये तस्मिन् तेन भवितव्यम् ।४३ - ९० - यः च इह अर्थः गम्यते आसितुम् इच्छति शयितुम् इच्छति स्वयम् ताम् क्रियाम् कर्तुम् इच्छति इति न असौ इह गम्यते आसनम् इच्छति शयनम् इच्छति इति ।४४ - ९० - अन्यस्य अपि आसनम् इच्छति इति एषः अपि अर्थः गम्यते ।४५ - ९० - अवश्यम् च एतत् एवम् विज्ञेयम् ।४६ - ९० - यः हि मन्यते अद्योत्ये तस्मिन् तेन भवितव्यम् इति क्रियमाणे अपि तस्य धातुग्रहणे इह प्रसज्येत ॒ सङ्गतम् इच्छति देवदत्तः यज्ञदत्तेन इति ।४७ - ९० - कर्मसमानकर्तृकग्रहणानर्थक्यम् च इच्छाभिधाने प्रत्ययविधानात् ।४८ - ९० - कर्मसमानकर्तृकग्रहणम् च अनर्थकम् ।४९ - ९० - किम् कारणम् ।५० - ९० - इच्छाभिधाने प्रत्ययविधानात् ।५१ - ९० - इच्छायाम् अभिधेयायाम् सन् विधीयते ।५२ - ९० - अकर्मणः हि असमानकर्तृकात् वा अनभिधानम् । इच्छायाम् अभिधेयायाम् सन् विधीयते ।५३ - ९० - न च अकर्मणः असमानकर्तृकात् वा उत्पद्यमानेन सना इच्छाया अभिधानम् स्यात् ।५४ - ९० - अनभिधानात् ततः उत्पत्तिः न भविष्यति ।५५ - ९० - अङ्गपरिमाणार्थम् तु ।५६ - ९० - अङ्गपरिमाणार्थम् तर्हि अन्यतरत् कर्तव्यम् कर्मग्रहणम् धातुग्रहणम् वा ।५७ - ९० - अङ्गपरिमाणम् ज्ञास्यामि इति ।५८ - ९० - किम् पुनः अत्र ज्यायः ।५९ - ९० - धातुग्रहणम् एव ज्यायः ।६० - ९० - अङ्गपरिमाणम् च एव विज्ञातम् भवति ।६१ - ९० - अपि च धातोः विहितः प्रत्ययः शेषः आर्धधातुकसञ्ज्ञः भवति इति सनः आर्धधातुकसञ्ज्ञा सिद्धा भवति ।६२ - ९० - यत् च अपि एतत् उक्तम् कर्मग्रहणात् सन्विधौ धातुग्रहणानर्थक्यम् सोपसर्गम् कर्म इति चेत् कर्मविशेषकत्वात् उपसर्गस्य अनुपसर्गम् कर्म सोपसर्गस्य हि कर्मत्वे धात्वधिकारे अपि सनः अविधानम् अकर्मत्वात् इति स्वपक्षः अनेन वर्णितः ।६३ - ९० - युक्तम् इह द्रष्टव्यम् किम् न्याय्यम् कर्म इति ।६४ - ९० - एतत् च अत्र युक्तम् यत् सोपसर्गम् कर्म स्यात् ।६५ - ९० - ननु च उक्तम् सोपसर्गस्य हि कर्मत्वे धात्वधिकारे अपि सनः अविधानम् अकर्मत्वात् इति ।६६ - ९० - न एषः दोषः ।६७ - ९० - कर्मणः इति न एषा धातुसमानाधिकरणा पञ्चमी ।६८ - ९० - कर्मणः धातोः इति ।६९ - ९० - किम् तर्हि ।७० - ९० - अवयवयोगा एषा षष्ठी ।७१ - ९० - कर्मणः यः धातुः अवयवः ।७२ - ९० - यदि अवयवयोगा एषा षष्ठीकेवलात् उत्पत्तिः न प्राप्नोति ।७३ - ९० - चिकीर्षति जिहीर्षति इति ।७४ - ९० - एषः अपि व्यपदेशिवद्भावेन कर्मणः धातुः अवयः भवति ।७५ - ९० - कामम् तर्हि अनेन एव हेतुना क्यच् अपि कर्तव्यः ।७६ - ९० - महान्तम् पुत्रम् इच्छति ।७७ - ९० - कर्मणः यत् सुबन्तम् अवययः इति ।७८ - ९० - न कर्तव्यः ।७९ - ९० - असामर्थ्यात् न भविष्यति ।८० - ९० - कथम् असामर्थ्यम् ।८१ - ९० - सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।८२ - ९० - वावचनानर्थक्यम् च तत्र नित्यत्वात् सनः ।८३ - ९० - वावचनम् च अनर्थकम् ।८४ - ९० - किम् कारणम् ।८५ - ९० - तत्र नित्यत्वात् सनः ।८६ - ९० - इह हि द्वौ पक्षौ वृत्तिपक्षः अवृत्तिपक्षः च ।८७ - ९० - स्वभावतः च एतत् भवति वाक्यम् च प्रत्ययः च ।८८ - ९० - तत्र स्वाभाविके वृत्तिविषये नित्ये प्रत्यये प्राप्ते वावचनेन किम् अन्यत् शक्यम् अभिसम्बन्धुम् अन्यत् अतः सञ्ज्ञायाः ।८९ - ९० - न च सञ्ज्ञायाः भावाभावौ इष्येते ।९० - ९० - तस्मात् न अर्थः वावचनेन ।१ - ४८ - तुमुनन्तात् वा तस्य च लुग्वचनम् ।२ - ४८ - तुमुनन्तात् वा सन् वक्तव्यः तस्य च तुमुनः लुक् वक्तव्यः ।३ - ४८ - कर्तुम् इच्छति चिकीर्षति ।४ - ४८ - लिङुत्तमात् वा ।५ - ४८ - लिङुत्तमात् वा सन् वक्तव्यः तस्य च लिङः लुक् वक्तव्यः ।६ - ४८ - कुर्याम् इति इच्छति चिकीर्षति ।७ - ४८ - आशङ्कायाम् अचेतनेषु उपसङ्ख्यानम् ।८ - ४८ - आशङ्कायाम् अचेतनेषु उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।९ - ४८ - अश्मा लुलुठिषते ।१० - ४८ - कूलम् पिपतिषति इति ।११ - ४८ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।१२ - ४८ - एवम् मन्यते ।१३ - ४८ - चेतनावतः एतत् भवति इच्छा इति ।१४ - ४८ - कूलम् च अचेतनम् ।१५ - ४८ - अचेतनग्रहणेन न अर्थः ।१६ - ४८ - आशङ्कायाम् इति एव ।१७ - ४८ - इदम् अपि सिद्धम् भवति ।१८ - ४८ - श्वा मुमूर्षति ।१९ - ४८ - न वा तुल्यकारणत्वात् इच्छयाः हि प्रवृत्तितः उपलब्धिः ।२० - ४८ - न वा कर्तव्यम् ।२१ - ४८ - किम् कारणम् ।२२ - ४८ - तुल्यकारणत्वात् ।२३ - ४८ - तुल्यम् हि कारणम् चेतनावति देवदत्ते कूले च अचेतने ।२४ - ४८ - किम् कारणम् ।२५ - ४८ - इच्छयाः हि प्रवृत्तितः उपलब्धिः ।२६ - ४८ - इच्छयाः हि प्रवृत्तितः उपलब्धिः भवति ।२७ - ४८ - यः अपि असु कटम् चिकीर्षुः भवति न असौ आघोषयति ।२८ - ४८ - कटम् करिष्यामि इति ।२९ - ४८ - किम् तर्हि ।३० - ४८ - सन्नद्धम् रज्जुकीलक्पूलपाणिम् दृष्ट्वा ततः इच्छा गम्यते ।३१ - ४८ - कूलस्य अपि पिपतिषतः लोष्टाः शीर्यन्ते भिदा जायन्ते देशात् देशान्तरम् उपसङ्क्रामति ।३२ - ४८ - श्वानः खलु अपि मुमूर्षवः एकान्तशीलाः शूनाक्षाः च भवन्ति ।३३ - ४८ - उपमानात् वा सिद्धम् ।३४ - ४८ - उपमानात् वा सिद्धम् एतत् ।३५ - ४८ - कथम् ।३६ - ४८ - लुलुठिषते इव लुलुठिषते ।३७ - ४८ - पिपतिषति इव पिपतिषति ।३८ - ४८ - न तिङन्तेन उपमानम् अस्ति ।३९ - ४८ - एवम् तर्हि इच्छा इव इच्छा ।४० - ४८ - सर्वस्य वा चेतनावत्त्वात् ।४१ - ४८ - अथ वा सर्वम् चेतनावत् ।४२ - ४८ - एवम् हि आह ।४३ - ४८ - कंसकाः सर्पन्ति ।४४ - ४८ - शिरीषः अधः स्वपिति ।४५ - ४८ - सुवर्चला आदित्यम् अनु पर्येति ।४६ - ४८ - आस्कन्द कपिलक इति उक्ते तृणम् आस्कन्दति ।४७ - ४८ - अयस्कान्तम् अयः सङ्क्रामति ।४८ - ४८ - ऋषिः पठति श्र्णोत ग्रावाणः१ - ३३ - इमे इषवः बहवः पठ्यन्ते ।२ - ३३ - तत्र न ज्ञायते कस्य अयम् अर्थे सन् विधीयते इति ।३ - ३३ - इषेः छत्वभाविनः ।४ - ३३ - यदि एवम् कर्तुम् अन्विच्छति कर्तुम् अन्वेषणा अत्र अपि प्राप्नोति ।५ - ३३ - एवम् तर्हि यस्य स्त्रियाम् इच्छा इति एतत् रूपम् निपात्यते ।६ - ३३ - कस्य च एतत् निपात्यते ।७ - ३३ - कान्तिकर्मणः ।८ - ३३ - अथ इह ग्रामम् गन्तुम् इच्छति इति कस्य किम् कर्म ।९ - ३३ - इषेः उभे कर्मणी ।१० - ३३ - यदि एवम् ग्रामम् गन्तुम् इच्छति ग्रामाय गन्तुम् इच्छति इति गत्यर्थकर्मणि द्वितीयाचतुर्थ्यौ न प्राप्नुतः ।११ - ३३ - एवम् तर्हि गमेः ग्रामः कर्म इषेः गमिः कर्म ।१२ - ३३ - एवम् अपि इष्यते ग्रामः गन्तुम् इति परसाधने उत्पद्यमानेन लेन ग्रामस्य अभिधानम् न प्राप्नोति ।१३ - ३३ - एवम् तर्हि गमेः ग्रामः कर्म इषेः उभे कर्मणी ।१४ - ३३ - अथ सनन्तात् सना भवितव्यम् ॒ चिकीर्षितुम् इच्छति जिहीर्षितुम् इच्छति इति ।१५ - ३३ - न भवितव्यम् ।१६ - ३३ - किम् कारणम् ।१७ - ३३ - अर्थगत्यर्थः शब्दप्रयोगः ।१८ - ३३ - अर्थम् सम्प्रत्याययिष्यामि इति शब्दः प्रयुज्यते ।१९ - ३३ - तत्र एकेन उक्तत्वात् तस्य अर्थस्य अपरस्य प्रयोगेण न भवितव्यम् ।२० - ३३ - किम् कारणम् ।२१ - ३३ - उक्तार्थानाम् अप्रयोगः ।२२ - ३३ - न तर्हि इदानीम् इदम् भवति ॒ एषितुम् इच्छति एषिषिषति इति ।२३ - ३३ - अस्ति अत्र विशेषः ।२४ - ३३ - एकस्य अत्र इषेः इषिः साधनम् वर्तमानकालः च प्रत्ययः ।२५ - ३३ - अपरस्य बाह्यम् साधनम् सर्वकालः च प्रत्ययः ।२६ - ३३ - इह अपि तर्हि एकस्य इषेः करोतिविषिष्टः इषिः साधनम् वर्तमानकालः च प्रत्ययः ।२७ - ३३ - अपरस्य बाह्यम् साधनम् सर्वकालः च प्रत्ययः ।२८ - ३३ - येन एव खलु अपि हेतुना एतत् वाक्यम् भवति चिकीर्षितुम् इच्छति जिहीर्षितुम् इच्छति इति तेन एव हेतुना वृत्तिः अपि प्राप्नोति ।२९ - ३३ - तस्मात् सनन्तात् सनः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।३० - ३३ - तम् च अपि ब्रुवता इषिसनः इति वक्तव्यम् ।३१ - ३३ - भवति हि जुगुप्सिषते मीमांसिषते इति ।३२ - ३३ - शैषिकात् मतुबर्थीयात् शैषिकः मतुबर्थिकः सरूपः प्रत्ययः न इष्टः ।३३ - ३३ - सनन्तात् न सन् इष्यते । N/A References : N/A Last Updated : January 17, 2018 Comments | अभिप्राय Comments written here will be public after appropriate moderation. Like us on Facebook to send us a private message. TOP