|
पु. १ पाणी इ० ठेवण्याचें भांडें ; घडा ; घागर असे पृथ्वी । - ज्ञा १३ . ८७२ . २ नवरात्रांत उपास्य देवतेजवळ पाण्यानें भरून ठेवलेली मातीची घागर ; घडा ; कलश ; नवरात्र बसणें ; विशेष प्रकारची देवीची पूजा . ३ ( ल . ) विश्व ; ईश्वरानें निर्माण केलेलें यच्चयावत जगत ; शरीर इ० सृष्ट जीव , पदार्थ . म्हणौनि प्राणिजाताच्या घटीं । ४ वाद्यविशेष . दक्षिण हिंदुस्थानांत मातीचा माठ पालथा घालून त्याच्या पाटीवर दोन्ही हातांनीं तबल्यासारखें वाजवून गायनाची साथ करतात . ५ नवरात्राकरितां कुंभाराकडून मातीची घागर घेण्याचा हक्क . [ सं . घट ] ( वाप्र . ) घटीं बसणें - अक्रि . १ ( नवरात्र इ० कांत ) आराध्य देवता घटावर अधिष्ठित होणें ; देवतेची स्थापना होणें . २ घटस्थापन करणारा यजमान अथवा उपाध्याय यानीं घट असेपर्यंत व्रतनियमानें असणें . ३ ( ल . ) ( आजारामुळें - आळसानें किंवा कांहीं कारणानें ) घरांत बसून असणें . ४ ( स्त्रीनें ) विटाळशी होणें ; अस्पर्शपणामुळें निरुद्योगी बसून असणें . सामाशब्द - स्त्री. १ दागिने तयार करतांना , घासतांना , कानसतांना त्यांचे गोळा न करतां येण्यासारखे परमाणू उडाल्यानें मूळ वजनांत येणारी तूट . गाळणींत , घाट करण्यांत अगर वहिवाटींत लागलेली घट खर्च घालण्याची मंजूरी देणें . ( बडोदें ) खानगी खात्यांतील अंमलदारांचे अधिकार १७८ . २ धान्य मापतांना , तूप इ० पदार्थ तोलतांना मूळ मापांत - वजनांत होणारा कमीपणा ; तूट ; घस . आमचा माल निर्मळ असून त्यांत घट फार निघाली अशा प्रकारचे पुष्कळ बोभाटे नेहमीं पत्रांतून येतात . - मुंव्या प्रस्तावना ५ . ३ नुकसान ( गळती , नास , आटणी इ० मुळें झालेलें ); तूट . ( क्रि० येणें ; लागणें ). हाली शिक्याला घटती कीं बढती ? ४ ( सामा . ) र्हास ; उतार ; कमती होणें . ( क्रि० येणें ; लागणें ). ५ ( मातकाम ) घोटकाम करतांना किंवा कोरीव काम करतांना खालीं पडलेली माती . [ सं . घट = घासणें , हलवणें , मारणें ; हिं . घटना , घटती ] न. ( गो . ) सोंगटया वगैरेच्या पटांतील घर . वि. ( प्र . ) घट्ट , घट्ट पहा . ०करणें सक्रि . ( ना . ) तोंडपाठ करणें ; घोकणें . ०क्रिया स्त्री. ( गो . ) घटस्फोट पहा . तदनंपर हिंदूरीतिप्रमाणें विधियुक्त घटक्रिया करून ... - राजकार . ५ ( गोमंतकांतील रीतिभाती , भाषांतर १८८० . ) ०वध स्त्री. ( गु . ) ( वजन - माप - इ० कांतील ) तूट अथवा वाढ ; कमजास्तपणा ; [ घट = तूट + सं . वृध - वध = वाढ ] ०पट घटंपटं - स्त्री . न . न्यायशास्त्रांत नेहमीं घट ( घडा ) व पट ( वस्त्र ) यांचीं उदाहरणें देण्याची चाल आहे . त्यांत घट व पट ( वस्त्र ) यांचीं उदाहरणें देण्याची चाल आहे . त्यांत घट व पट हे शब्द पुढील अर्थी रूढ आहेत - १ फुशारकीचें - शेखीचें - चढाईचें - पोकळ ऐटीचें - भाषण . २ असंबध्द , टाळाटाळीचे बोलणें ; लप्पंछप्पं ; थाप . ३ निष्कारण उरस्फोड ; वाचाळता ; व्यर्थ बडबड ; माथाकूट ; वितंडवाद ; शब्दावडंबर . उ० ( कवी निरंकुशतेचे भोक्ते असल्यामुळें नैयायिक व वैय्याकरणी यांनीं घातलेल्या भाषेवरील व्याकरणविषयक निर्बंधाच्या खटाटोपास घटपट असें हेटाळणीनें संबोधितात . कवींना साहजिकच व्याकरणविषयक सूक्ष्म निर्बंध म्हणजे व्यर्थ उरस्फोड , माथाकूट आहे असें वाटतें ). नल्गे व्याकरणाची न्यायाची घटपटादि खटपट ती । वैकुंठ पेठ मोठी नामावरि हीनदीन खट पटती । - कीर्तन १ . ३७ . [ घट + पट ] घटंपटा - स्त्री . ( व . ) खटपट ; अवडंबर ; लटपट ; त्याच्या लग्नाच्या वेळीं मोठी घटंपटा झाली . ०भंग पु. घटाचा नाश ; घागर फुटणें . घटभंगीं घटाकाशें । आकाश जेवीं । - ज्ञा १४ . ५४ . ०मठ पु. १ घट आणि मठ . २ ( ल . ) सर्व सृष्ट वस्तू ( ज्यांत पोकळ अवकाश आहे अशा ) घटमठ नाम मात्र । व्योम व्यापक सर्वत्र । - ब २६२ . मजवरी घालती व्यर्थ आळ मी सर्वातीत निर्मळ । जैसें आकाश केवळ । घटमठांशीं वेगळें । - ह ७ . १५२ . घटाकाश आणि मठाकाश असे प्रयोग वेदांतांत ऐकूं येतात . [ घट = घागर + मठ = मठ - राहण्याचें ठिकाण ; घर ] ०माळ स्त्री. नवरात्रांत देवीच्या पूजेकरितां स्थापन केलेला घट व त्यावर सोडलेली फुलांची माळ ; देवतांप्रीत्यर्थ वसविलेला माळेसहित घट . [ घट + माला ] ०वात स्त्री. १ नवरात्रांत घट बसविणें व अखंड दिवा लावणें . २ या हक्काचें वेतन , मान . होलीस पोली व घटवात वगैरे मानपान जो घ्यावयाचा तो घेतो . - मसाप २ . १७२ . [ घट + वात ( दिव्यांतील बत्ती ) ] ०वांटप पु. न . ( कों . ) घरदार , भांडींकुंडीं , जमीन जुमला इ० कांची ( भावाभावांत - नातेवाईकांत ) वांटणी ; [ घट + वांटणें ] ०स्थापना स्त्री. घट बसविणें ; आश्विन शुध्द प्रतिपदेस मातीच्या स्थंडिलावर घट ठेवून त्यावर पूर्णपात्र ठेवून त्यांत कुलदेवतेची स्थापना करून तिची नऊ दिवस पूजा करतात , दररोज घटावर फुलांची नवी माळ लोंबती बांधतात , अखंड दीप जाळतात . आणि सप्तशतीचा पाठ इ० कर्में करतात त्या विधीस घटस्थापना म्हणतात ; देव तेची घठावर स्थापना ; देवप्रतिष्ठा . [ घट + स्थापना ] ०स्फोट पु. ( घागर फोडणें ) १ गुन्हेगाराचा जिवंतपणीं प्रेतविधि . जो पतित प्रायश्चित घेऊं इच्छित नाहीं त्याला वाळीत टाकण्याकरितां - समाजाच्या दृष्टीनें तो मेलेलाच आहे असें दर्शविण्याकरितां - मातीची घागर फोडणें इ० अशुभ क्रिया - विधि . २ जाति बहिष्कृत करणें . ३ नवरा - बायकोची फारकत ; पंचायतीच्या किंवा कोर्टाच्या मदतीनें विवाहाचें बंधन रद्द ठरवून नवरा - बायकोनीं स्वतंत्र होणें ; काडीमोड ; ( इं . ) डायव्होर्स . इंग्रज लोकांतील घटस्फोटाचे वाईट वाईट खटले कोर्टापुडें येतात .... - टि ४ . ९५ . जारकर्मात विधवा गरोदर सांपडली असतां तिला बहिष्कृत करून तिचा घटस्फोट नामक विधी करतात . - व्यनि २ . घटाकाश - न . ( वेदांत ) घटांतील पोकळी ; अवकाश , रिती जागा . कोणें धरोनियां आकाश । घरीं घातलें सावकाश । तरी घटयोगें घटाकाश । मिथ्या गगनास नांव आलें । - एभा १३ . ७३२ . - दा ८ . ७ . ४९ . [ घट + आकाश = पोकळी ]
|