क्षण दिवस पक्ष ऋतु वर्ष या क्रमाने फिरतो ।
काळचक्र त्यानुसार लोटला काळ आनंदात ।
वसंत ऋतुतील फुलला होता मंदार पसरवित सुगंध ।
चित्रविचित्र रंगाच्या गवताचे पसरले होते गालिचे ।
अशा रमणीय उपवनात पद्मलीला रमले होते क्रिडेत ।
झाडावरील पाने व्हावे शुष्क रस जाता त्याचा निघून ।
तैसा त्या क्षणी झाले रुपांतर क्षणार्धात ।
पतीच्या देहातील चैतन्यशक्‍ती पावली लोप ।
त्याचे झाले रुपांतर लिंगदेहात अंतर्धान पावले ।
राजाचा देह मृत होऊन पडला अंतपूरात क्षणात ।
जैसी कमलिनी होत जळाच्या अभावी ग्लान ।
दीपाची ज्योत होता क्षीण होते नाहीशी शोभा ।
तैशी झाली स्थिती लीलेची पती निधनाने ।
जैशी चक्रवाक पक्षाच्या वियोगाने होते तशी ।
चक्रवाकी होते अखेर मुकी तशी झाली तिची स्थिती
तशी झाली लीलेची पतिवियोगाच्या दुःखामुळे ।
लीलेची पाहून ही स्थिती देवी आली आकाशातून ।
देवी सरस्वती शरीरासहित राहिली उभी महालात ।
वर्षाकाळाच्या आरंभी पडणार्‍या वृष्टी देते समाधान ।
त्याचप्रमाणे सहृदय अंतःकरणाने लिला दिला धीर ।
देवी सरस्वती करीत शांत लीलेस म्हणते ।
वत्से, ठेवी फुलाच्या राशीत पतीच्या शवाते ।
आच्छादिलेली फुले असावी सदैव ताजी स्थितीते ।
जोवरी फुले ताजी तोवरी नष्ट न होईल कलेवर ते ।
नाही होणार देह नष्ट पुन्हा होईल प्राप्त कालांतरे ।
आत्मा नाही जाणार बाहेर शांत हो तू सत्वरे ।
ऐसी वाणी प्रसवली तेवीच झाली फुले टवटवीत ।
जमले सारे आप्तजन करीत नानापरी सांत्वन ।
होता रात्र सारे गेले आपआपल्या घरी आप्तजन ।
उलटून गेली मध्यान्ह रात्र लीला बैसली ध्यानस्थ ।
तैशा स्थितीत तिने मारली हाक ज्ञाप्‍तिदेवीते ।
तेव्हा आली देवी तिच्या समिप येऊन तेथे ।
वत्से ! अशा मध्यारात्री का केले मज स्मरणाते ।
तुझ्या शोकाचे कारण या संसाराची भ्रांताते ।
ते भासमान मृगजळाप्रमाणे फसविते जनाते ।
देवी माझा भ्रतार आहे कोठे त्याची स्थिती काय ते ।
आहे मी असमर्थ त्याशिवाय जगण्यात येथे ।
तद्‌नंतर केला तत्त्वाचा उपदेश स्ववाणीने तिने ।
अशा रितीने करुन संभाषण देवी गेली दिव्यस्थानी ।
देवीचे ऐकून भाषण लीलेची झाली ती स्थिती ।
होऊन निर्विकल्प समाधीमध्ये झाली एकाग्र ।
त्याक्षणी तिने त्यागिला स्थूल देह गेली आकाशात ।
तेथिल पाहून दृश्य हरकली मनात विसरली दुःखाप्रत ।
एक राजा बसला आहे सिंहासनी दरबारात ।
अशा तर्‍हेचा देखावा त्या लीलेने केला अवलोकन ।
वासनारुप देहाने तिने केला प्रवेश दरबारगृहात ।
बैसली इष्टमित्र सखीजन स्नेही परमहर्ष झाला ।
चंद्र शोभते शितल किरणे तेसा आनंद मरणापर ।
तेव्हा सरास्वती वदली बाळे, स्वप्नातील भ्रामक सृष्टी
पाहिलीस तू आपल्या लोचनी आत्ताच प्रत्यक्षे ।
या जगताचा भ्रम कसा होतो ते तुला सांगितले ।
वसिष्ठ ब्राह्मणाचे वर्णन करुन तुला कथियले ।
तो झाला आहे राजा तो आता होईल तुझा पती ।
त्याची पत्‍नी अरुंधती तिची घे जागा तू हो राणी ।
स्वरस्वतीच्या ह्या आदेशाने लीला झाली भ्रासमाते ।
शंका केली निरसन अतिशय शांत चित्ताने देवीने ।
दोन्ही पोहचल्या आकाशमार्गे त्या गिरीग्रामे ।
वसिष्ठाच्या घरी होती शोककळा ग्रस्त होत दुःखाने ।
पाहून स्थिती लीलेला वाटले अति वाईट त्या दृष्याने ।
तेव्हा तिच्या मनात आला असा विचार प्रेमभराने ।
दिसावे मी व ज्ञाप्‍तिदेवी आकाररुपाने ।
येता विचार त्या साध्वीच्या मनात घडले तसे ।
त्या दोन्ही झाल्या प्रगट स्त्री रुपात दिसतसे ।
लक्ष्मी गौरीप्रमाणे देवी आणि लीलाचे ते दिव्य तेज ।
फाकले सार्‍या घरात शोभू लागले एक वेगळे तेज ।
गळ्यात दिसती त्यांच्या फुलांच्या माळा शोभिवंत ।
त्या दृश्याने सर्व झाले विस्मित जोडी हात नकळत ।
लीला-सरस्वती दोघी जणी क्षणात पावल्या अंतर्धान ।
अशा रितीने त्यांनी मोठा करुन अनुग्रह केले पावन ।
या प्रसंगाने लीलेला झाले पूर्वजन्माचे स्मरण ।
प्रसवणार्‍या भूवनातून निघून चिदाकांश संचारित
लीला आणि सरस्वती देवीने केला प्रवेश क्षणात ।
दृश्य पाहिले अंतःपुरात लीलेच्या पतीचे शव निवांत ।
आच्छादलेल्या ताज्या फुलांत जणू गाढ निद्रेत ।
शेवटी आल्या दोघी लीलेच्या पतीच्या राज्यात
लीलेच्या दृष्टीस पडले तेव्हा पतीचे राज्य क्षणात ।
सिद्ध देशाचा उन्मत्त राजा तयारित युद्ध क्षेत्रात ।
घनघोर युद्ध सुरु झाले दोन्ही महान राज्यांत ।
दोन्ही पहात होत्या आकाशातून अदृश्य स्वरुपात ।
दिवसा चालत असे सैनिकांचा भयानक धांगडधिंगा ।
रात्री स्वैर चालल्या होत्या चेष्टा पिशांच्या बहुवेगा ।
या युद्धात झालेल्या क्षिनाने विदुरस्थ झोपला शांत ।
लीला सरस्वती आकाशातून शिरल्या त्याच्या मंदिरात ।
देवीच्या दिव्य अंगकांतीने जळे प्रकाश रातमंदिरात ।
त्याने जागा झाला विदुरथ करितो प्रणाम हात जोडून
घेऊन फुले ओंजळीत बैसला सेवकाप्रमाणे पद्मासनात
नम्रपणे केली देवीची स्तूती सुमने वाहून चरणकमलात
देवी सरस्वतीने केला प्रधान जागा तो होता शेजारी ।
विचारती झाली प्रश्‍नाते प्रधान देई उत्तरे पोपटापरी
उत्तर देण्यास आहे मी समर्थ तुमच्या कृपाप्रसादे ।
सांगितली कथा इक्ष्वांकुवंशातील विदूरथ राजाची ।
प्रधानाने करुन चरित्र कथन आसनी बैसला स्वस्थ ।
विदुरथाच्या मस्तकी केला स्पर्श देवी सरस्वतीने ।
त्याक्षणी म्हणाली करी स्मरण आपल्या पूर्वजनाचे ।
हृदयातील मायेचे आवरण झाले दूर स्मरे पूर्वजन ।
आठवले त्याला लीले बरोबर केलेले नाना भोग विलास ।
त्या बरोबर स्मरे पूर्वीचा देह कसा त्यागिला विनासायास ।
लीले केली स्वरस्वतीची उपासना झाले आत्मज्ञान ।
हा संसार भरला आहे ओतप्रोत मायेच्या विलासे ।
देवीच्या प्रसादे कळले त्याचे स्वरुप महद प्रयासे ।
अशा आपल्या उद्धारानंतर सहजपणे तो म्हणाला ।
हे देवींनो माझा पूर्वीचा पद्मराजारुपी देह पडला गळून ।
भासे एक दिवसाचा मी भोगले सत्तर वर्षे पुरुन ।
अनेक मधूर वचने समजाविले सरस्वती देवीने ।
ऐकून सरस्वतीचे मधूर भाषण विदुरथ निविदले
माझ्या सारख्या पामरा झाले तुझे दर्शन ।
झालो मी कृतार्थ न होई निष्फळ महात्मादर्शन ।
मी आलो आहे शरण तुला इच्छा माझी पूर्ण करा ।
मी मागतो वर तुझ्या पाशी कृपा मजवरी करा ।
जेथे जेथे जाईल मी संगत द्यावी मंत्री आणि कुमारिका ।
तेव्हा वदली सरस्वती होईल तुझी कामना पूर्तीते ।
पुढे म्हणाली सरस्वती उद्या पडशील संग्रामी ।
नंतर तू जा तुझ्या मंदिरी तेथे आढळेल फुलराशी ।
तू करशील प्रवेश तुझ्या पूर्वी पद्मराजाच्या कुशी
आम्ही जशा आलो जातो परत आमच्या आश्रमी ।
सरस्वती देवी आणि विदुरथ असा चालला संवादा ।
आला तेवढयात दूत म्हणे सुरु झाला संग्राम ।
सरस्वतीच्या वरानुसार सांगते मी लीलाप्रत ।
तुझा पती देहत्याग करील प्रविष्ठेल पद्मराजाच्या देहात ।
हे ऐकून लीला विरुरथ झाली उभी हात जोडीत ।
मागीतला वर माझा पती जाईल तेथे त्या ठिकाणी ।
व्हावे मी त्याची पत्‍नी त्या ठिकाणी सदासर्वकाळी ।
ज्ञाप्‍तिदेवी वदली तथास्तू । लीलेची मुद्रा झाली प्रफुल्लीत ।
लीले सोबत दिली स्वकन्या कुमारी म्हणाली सत्वर ।
विदुरथ आला मृत्युपथापद पोहचला पद्माच्या शरीराला
पुष्प राशीतून उभा राहीला पद्मराजा प्रसन्न उल्हासित
लीलेला कळले समाधी अवस्थेत आतुर झाली मिलनास ।
दोन्ही आले समोरा समोर देती अलिंगत एकमेकास ।
राजा झाला जीवंत आनंद उल्हास भावेना प्रजाजनात ।
लीला आणि पद्मराजा जीवन मुक्‍ती मुखाने भोगतात ।
अशी ही कथा सरस्वती व्रताची झाली प्रतीत ।
ऐशी कथा योगवसिष्ठाच्या उत्पत्ति प्रकरणात ।
कथिली वसिष्ठे राजाच्या शंकेच्या निरसनार्थ ।
व्रताने झाली प्रसन्न सरस्वती लीलेस ।
लाभले तिला अविधवा मरण तिच्या भाग्येस ।
सदैव भोगती झाली भीमा म्हणे भोग पतिसमवेत ।
या व्रताचे फळ समाधाने नांदते तिच्या संसारात ।
। इति लीलापाख्याने समाप्त ।