स्वात्मप्रचीती - अध्याय तिसरा

श्रीगुरुराया दत्तात्रया । कृपासिंधु करुणालया ।
मजवरी कृपा करी सखया । योगिराया ! स्वामी तूं ॥१॥
तूं जो निरंजन निर्विकार । मजसाठीं जालासी साकार ।
मस्तकीं ठेवुनी अभयकर । अनुभव साचार वदवीसी ॥२॥  
मागील कथेचें अनुसंधान । बाहेर घातलें आप्तवर्गानें ।
मग दूर देशाप्रती जाऊन । केली सेवा यवनाची ॥३॥
तेथें राहोनि दोन संवत्सर । श्रम केले अतिनिष्ठुर ।
द्रव्य मिळविलें फार । पापाचरण करूनी ॥४॥
सवेंचि घरची ऐकिली मात । स्त्रीजाली ऋतुस्नात ।
हुंडी करूनी द्रव्यातें । घराप्रती पातलों ॥५॥
आणिल्या द्रव्यातें खर्चून । स्त्रियेचें केलें ओटभरण ।
उरलें तें देणें वारून । स्वस्थ घरीं बैसलों ॥६॥
बहु आनंदें विषय भोगिला । जैसा रेडा चिखलीं पडला ।
कीं डुकर नरकीं भरला । प्रेमानंदें डुल्लत ॥७॥
ऐसे झाले षण्मास । आणखी ओढवला प्रवास ।
घरचीं ह्मणती रोजगारास । जाई आतां सत्वरीं ॥८॥
मग दूरदेशीं जाऊन ! बहुतांचें आर्जव करून ।
पैशाची नामक लिपी लिहून । रोजगार पैं केला ॥९॥
तेथें बहुत दिवस राहूनी । फार केलें श्रमालागूनी ।
देहीं लागलें तेथिंचें पाणी । ह्मणुनि गेलों घरासी ॥१०॥
द्रव्य मातेचे स्वाधीन केलें । तेव्हां ह्मणती भलें भलें ।
मागुती कुसमुसूं लागले । घरीं कासया राहिला ॥११॥
आणखी निघालों प्रवासाकारणें । घरचीं सांगति निरोपालागून ।
कोणी ह्मणती आणा पांघरुणें । कोणी सोनें मागती ॥१२॥
स्त्री ह्मणे ‘ वो प्राणपती । मजला घेऊनि यावें मोतीं ।
ऐसें आपुले हितासी रडती । परि न जाणती श्रमातें ॥१३॥
प्रवासामाजी जाऊन । श्रम होती हें कोनीच नेणें ।
सर्व इच्छिती धनाकारणें । बहु लोभिष्ट होउनी ॥१४॥
नको नको रे ! संग त्यांचा । आप्त मित्र सोइरीयांचा ।
श्रम नेणती गरीबाचा । काय करितो ह्मणूनी ॥१५॥
अनेक प्रकारच्या पापराशी । करून मेळवावें द्रव्याशीं ।
घरा जातां देहासी । सुख नाहीं क्षणभरी ॥१६॥
एका विषयसुखा कारण । धरावा सर्वांचा अभिमान ।
पापद्रव्य मेळवूनी । सर्वांसी पोसावें ॥१७॥
तया विषयाचें काय सुख । केवळ नरकाचेंचि मुख ।
देवासी होउनि विन्मुख । भवचक्रांत पडावें ॥१८॥
स्त्रीसूप केवळ अविद्या । शरीरीं विटाळाच्या नद्या ।
रक्त वाहे सांदो सांधा । योनिद्वारें कडूनी ॥१९॥
अंतरीं अस्थींचा पंजर । मांसें करूनि लिंपिलें वर ।
शिराचें बांधण देउनि बरवें । चर्मयुक्त मढियेली ॥२०॥
मस्तकीं केसाचें वेटाळें । हृदयीं मांसाचिये गोळे ।
मुख नासिकाचिये बिळें । बहु दुर्गंधी वाहती ॥२१॥
अंतरीं भरला मळमूत्रं । पोटीं नरकाडी अपवित्र ।
दुर्गंधी जैशी मेलें कुत्रें । तैसें अपवित्र सर्वही ॥२२॥
स्त्रीरूप केवळ मोहिनी । भवदोषाची निबिड खाणी ॥
पाठवीतसे नरकालागूनी । संग करी तयातें ॥२३॥
नको नको स्त्रियांची संगती । इणें बहुतांची केली माती ।
जन्ममृत्यू खापर हातीं ॥ देऊनि बहुद्वार फिरविली ॥२४॥
असो स्त्रियांचा सोडावा संग । प्रपंचीं व्हावें नि:संग ।
तरी होईल भवभंग । जन्ममृत्यू चुकेल ॥२५॥
नाहीं तरी भवसागरई । बुडणें लागेल वरचेवरी ॥
शेवटीं यमाचिये घरीं । बहु जाचणी पैं होती ॥२६॥
ऐसें समजूनी म्यां अंतरीं । वीट मानिली या संसारीं ।
तुह्मी सर्व मिळोनि घोरीं । घालूं पहातां मजलागीं ॥२७॥
एथींची नीत ऐशी काई । सर्व करिती एकचि आवई ।
लटकेंच ह्मणूनी जावाई । गळां पडतां माझिया ॥२८॥
एका स्त्रियेचे भयेंकरून । सर्व सोडून घेतलें येणें ।
पुढें विघ्न सद्गुरूनें । कैसें मज पाठविलें ॥२९॥
सवेंचि त्या मुलीचे गावींचा । एक आला ओळखीचा ।
तोही ह्मणे हाची साचा । जावाई तुमचा होय कीं ॥३०॥
ऐसें ऐकुनी तयाचें वचन । चंडीदास बाबा सत्वनिधान ।
ह्मणे ‘ तूं आहेसी कवण । खरें सांग अवधूता ! ’ ॥३१॥
ऐसें ऐकूनि तयाच्या बोला । अंतरीं खेद बहुत वाटला ।
वाटे सत्पुरुषही क्षोभला । मजलागीं कैसा हो ! ॥३२॥
मग मोठियानें गळा काढून । करिता झालों बहु रुदन ।
सवेंचि उद्विग्न जालें मन । वाटलें प्रयाण करावें ॥३३॥
चंडीदास बावाशीं पुसतां । ह्मणे ‘ रे नको जाऊं अवधूता ! ।
हे नसली जरी तुझी कांता । तरी भय काइसें ? ’ ॥३४॥
चंडीदासानें कृपा केली । मजलागीं वस्त्रपात्रें दिल्हीं ।
कौपीन दोन धोत्रें चांगलीं । नरोटी दिली पांचवी ॥३५॥
असो तयाप्रती पुसून । सर्वांसी करिता झालों नमन ।
मग तेथुनिया केलें गमन । सिन्नरासी पै आलों ॥३६॥
नागेश्वराचें शिवालय प्रचंड । तेथेंचि असे नागकुंड ।
तयावरी ब्राह्मणांची झुंड । स्नानालागीं पै आली ॥३७॥
मीहि तेथें स्नानासी । सहज गेलों अनायासीं ।
त्यांनीं वेडा मानुनी मजसी । संकल्पासी बोलिले ॥३८॥
एकसमयावच्छेदें करून । बोलते झाले चौघेजण ।
ह्मणती ‘ तुमचें पापदहन । समूळ आजी जहालें ’ ॥३९॥
ऐसें ऐकतां त्यांचे वचन । हर्षयुक्त झालें मन ।
मर्ग वस्त्रें सर्व गोळा करून । चोघांप्रती दिधलीं ॥४०॥
एकाकी कौपीनधारी । तेथूनी निघार्लो झडकरी ।
ग्रामांत करूनि माधुकरी । देपुराप्रती पै गेलों ॥४१॥
तेथें बाबाजी भागवत । गृहस्थाश्रमी बहु समर्थ ।
अतिथियाचें मनोरथ । पूर्ण करीत सर्वदा ॥४२॥
घेतलें तयाचें दर्शन । पाहूनि धालें मन ।
भागवत ह्मणे ‘ आलां कोठून । पश्चात्तापी दिसतां ’ ॥४३॥
सत्वरीं गृहाप्रती चलावें । माझे मनोरथ पुरवावे ।
दोनचार दिवस रहावें । कोठें न जावें सत्वरीं ॥४४॥
बहुत आदरता तार्तम्य घेऊन । घेतलें आठ दिवस ठेवून ।
पांघरावया कामळ घेऊन । मजलागीं दीधलें ॥४५॥
दुसरें आंगवस्त्र घेऊन । ह्मणे याजलागीं पांघरण ।
म्यां तयाचें मोडिलें वचन । अंगवस्त्र नाहीं घेतलें ॥४६॥
तंव तेच रात्रीं स्वप्न झाले । ब्राह्मणाचें रूपें दत्तात्रय आले ।
येउनि उभे जवळ ठेले । बोलते जाले सक्रोधें ॥४७॥
‘ कांरे ! अंगवस्त्र न घेसी । इतका त्याग कासया करिसी ।
कोणा दुखावूं नये मानसीं । सुखें देतां घ्यावें पैं ’ ॥४८॥
ऐसें बोलोनियां वहिला । दत्तात्रय अदृश्य झाला ।
भानू प्रकाशला । रविरश्मी दाटल्या ॥४९॥
मग जाउनी भागवतासी शरण । अंगवस्त घेतलें मागून ।
सांगितलें वर्तमान । ज्जें कां रात्रीं जहालें ॥५०॥
बाबाचें घेतलें आशीर्वचन । तेथें आठ दिन राहून ।
सवोंचि निरोपातें मागून । सिंदरासी पै आलों ॥५१॥
येथें बाळकरामबाबा आनंदघन । त्याचें घेतलें दर्शन ।
जयासी मारुती प्रसन्न । साक्षात्कार जाहलासे ॥५२॥
तेथें राहुनी पांच दिवस । आज्ञा मागुनी तयास ।
सवेंचि केलें प्रयाणास । सिंद्याप्रती पातलों ॥५३॥
तेथोनि प्रात:काळीं उठोन । सत्वरची केलें गमन ।
द्वादश घटका दिनमान । तंव क्षेत्राप्रती पातलों ॥५४॥
जें कां सर्व सुक्षेत्र नाशिक । योगवृंदाचें येतसे पिक ।
तें हें सुक्षेत्र नाशिक । दृष्टीलागीं पाहिलें ॥५५॥
लोक ह्मणती या नाशिक । परि म्यां देखिले बहुशिक ।
दुरला येऊनि नाशिक । शिकूनिया जातसे ॥५६॥
क्षेत्रासि नाम नाशिक । परि योगी रहाती बहुसम्यक ।
न देखों नाशिक । मनुष्यमात्र करूनिया ॥५७॥
सवोंचि दिठीं देखिली गंगा । जे त्रितापशमनी भवभंगा ।
वसे सांबाचे अर्धांगा । जे श्रीरंगा आवडती ॥५८॥
जियेचें सामर्थ्य अतिगहन । दोषी असतां शतयोजन ।
तयाचें करीत उद्धरण । क्षणमात्र न लागतां ॥५९॥
जियें विष्णूचे अंगुष्ठावरून । ब्रह्मगिरीस केलें येणें ।
शिवजटा मिळणीं मिळून । मृत्यलोका पातली ॥६०॥
तयेचें लावण्य पाहून । मदनारी झाला तल्लीन ।
मस्तकावरी केलें धारण । जटाजूटीं राहिली ॥६१॥
शिवें केलें विषप्राशन । सर्वांग झालें तपन ।
करितां गंगा जटीं धारण । शीतल सर्वांगीं झाला पैं ॥६२॥
ते हे गंगा पापहारिणी । कलियुगीं जडमूढउद्धरणी ।
भागीरथीची ज्येष्ठ भगिनी । नाशिकालागी पातली ॥६३॥
प्राणी बहुश्रमें जाती काशी । कावडी नेती रामेश्वरासी ।
दृष्टी पाहतां गंगेसी । भागीरथी उसळतसे ॥६४॥
तो चमत्कार अद्यापिवरी । दृष्टीसीं पहावा चतुरीं ।
मग सत्य वाटेल अंतरीं । एरवीं खरेंचि आहे वो ॥६५॥
ऐसें गंगेचें करूनि स्तवन । दृष्टी पाहिलें सुहास्यवदन ।
जें ब्रह्मानंदाचें सुखसदन । सांडणीं मदन करावा ॥६६॥
जीची स्वरूपाची पाहुनी सीमा । लज्जित झाल्या उमारमा ।
ते म्यां पाहिली सुखधामा । भीष्ममाता साजिरी ॥६७॥
जीचे पुत्राचें सामर्थ्य गहन । विष्णूसि केलें रणकंदन ।
शस्त्रप्रतिज्ञा केली खंडण । चक्र हस्तकीं धरविलें ॥६९॥
जियेचें दुग्धप्राशन - बळ । भीष्म कृष्णालागीं सबळ ।
होउनि युद्ध केलें तुंबळ । एकदश दिनवरी ॥६९॥
ते हे गंगा सुप्रसन्नवदना । आवडाती जे भालनयना ।
प्रगटली जे विष्णुचरणा । ते म्यां दिठी देखिली ॥७०॥
अरुणा तयेचें कंठस्थान । वरुणा हनुवटी गहन ।
रामकुंड तें मुख जाण । लक्ष्मणकुंड नासिक पैं ॥७१॥
सूर्यकुंड ब्रह्मतीर्थ विचित्र । हेचि गंगेचे दोन्ही नेत्र ।
पंचवटी नासिक दोन्ही क्षेत्र । कर्ण - युगुल जियेचें ॥७२॥
द्वैपायन गंगापुत्र । तपश्चर्या केली स्वतंत्र ।
तें बदरीतीर्थ अतिपवित्र । भांढा सुरेख साजिरा ॥७३॥
त्र्यंबका पर्यंत स्वप्रवाहिनी । तेचि तयेची सुंदर वेणी ।
आतां वर्णिजेल सर्वभूषणीं । दैवतांचा समुदावो ॥७४॥
रेणुका लक्ष्मी भद्रकाळी । हेचि गळ्यातील गरसोळी ॥
मंगळसूत्र तयातळीं । मारुति तपोवनींचा ॥७५॥
नीळकंठ तारकेश्वर रामेश्वर । मुरडेश्वर पंचरत्नेश्वर ॥
बाणेश्वरादि चिंचपेट्या समग्र । गळ्यामाजी घातल्या ॥७६॥
चित्रघंटा पदकमाळा । रोकडामारुति तेजआगळा ॥
खालीं लोकक मुढाळा । लाविलासे सुंदर ॥७७॥
जगप्रसिद्ध तिळभांडेश्वर । तोचि कंठीं चंद्रहार ॥
श्रीव्यंकटेश पदक सुंदर । तयालागी शोभतसे ॥७८॥
सिद्धिविनायक गणपती सुंदर । उभय कर्णीं कुंडलाकार ॥
बाळिया दत्तपादुका परिकर । पंचवटी माजींतल्या ॥७९॥
कपालेश्वर उमामहेश्वर । ही कर्णफुलें अतिविचित्र ॥
तेणें सुशोभित दिसती श्रोत्र । तया गंगेमातेचे ॥८०॥
गोरे रामलक्ष्मण । तेचि नासिकीं मोतीं सुपान ॥
द्विमुखी मारुती अधोवदन । मदननायक जोडला ॥८१॥
पंचमुखी मारुती आणि विठ्ठल । तोचि बिजवरा देतसे ढाळ ॥
पाताळेश्वर हिरा तेजाळ । देतसे ढाळ तयासी ॥८२॥
श्री दत्तात्रय दिगंबर । तोचि मस्तकीं मुगुट सुंदर ॥
कोटि उगवले प्रभाकर । तेज अमूप जयाचें ॥८३॥
ब्रह्माविष्णुमहेश्वर । या तिहींचा जो अवतार ॥
तो साक्षात् दिगंबर । प्रस्तकावरी शोभतो ॥८४॥
जो निष्कळंक निरंजन । निष्काम सदैव परिपूर्ण ।
सच्चित्सरूप आनंदघन । मुगुट शिरीं साजिरा ॥८५॥
जो परात्पर अवधूत । सर्वीं असुनी सर्वातीत ।
सर्व विषयांसी अलिप्त । मुकुटाकृती शोभतो ॥८६॥
अश्वत्थवन मौक्तिकें बरीं । हरिहरेश्वरादि पोंवळीं अंतरीं ।
तेचि तयालागीं झालरी । मुकुटाखालें शोभती ॥८७॥
तया सान्निध्या सुंदरनारायण । तो मस्तकीं सिसफूल जाण ।
ब्रह्मतीर्थ तया संल्लग्न । कुंभम भाळीं शोभतसे ॥८८॥
सर्वांमाजी गुणसमुद्र । पंचवटी श्रीरामचंद्र ।
तोचि भाळीं शोभला चंद्र । प्रभा अपार जयाची ॥८९॥
रावणें सीता केली हरण । मग लक्ष्मणें ताटिकेचें घ्राण ।
स्वहस्तें केलें छेदन । त्रिशिरखरदूषण मारिले ॥९०॥
श्रीरामें पाषाणसीतु बांधून । मारिले रावनकुंभकर्ण ।
सीतालक्ष्मणसह आपण । फिरूनि आले पंचवटीं ॥९१॥
पाहून सुंदर तपोवन । चिरकाळ राहिले आपण ।
तें स्वरूप इंदुवदन । गंगाभाळीं शोभतसे ॥९२॥
सव्यभागीं तपस्वे थोर । रघुनाथ गुरुजी योगीश्वर ।
जो साक्षात् भृगु अवतार । कलियुगामाजी अवतरला ॥९३॥
ह्मणाल भृगु असें संबोधन । तरि ते मिथ्या नवदे जाण ।
मजलागीं श्रीदत्तात्रयानें । स्वप्नीं येऊनि कथियेलें ॥९४॥
जो तपस्वियांमाजी वीरभद्र । अनुष्ठानियांमाजि दुजा रुद्र ।
काम योगियामाजी योगींद्र । शीतळ चंद्र दूसरा ॥९५॥
सत्वधीर अति उदार । ज्ञानियांमाजी रत्नाकर ।
तपोतेजप्रभाकर । गंगाभाळीं शोभतो ॥९६॥
ऐसी गंगा माता सुंदर । रत्नभूषनेंयुक्त परिकर ।
हास्यवदन उदार । दृष्टीसी म्यां देखिली ॥९७॥
मग तयेप्रती करूनि नमन । केलें तीर्थातें वंदन ।
पंचवटीमाजी जाऊन । श्रीरामदर्शन घेतले ॥९८॥
दिनमणी पाहुनि माध्यान्ह । क्षेत्रांत केलें भिक्षाटण ।
गौतमीतटाकीं जाऊन । भोजनातें सारिलें ॥९९॥
मग यतीसी केलें विचारण । साधकांमाजी अग्रगण्य ।
रघुनाथ गुरुजींचें स्थान । कोठें तें मज दाखवा ॥१००॥
स्वामी बोलते झाले उत्तर । दिनमणी राहतां घटकाभर ।
दर्शन होईल साचार । एरवीं जातां न घडेची ॥१०१॥
तयाप्रती मी वदलों वचन । माझें शुद्ध अंत:करण ।
असेल तरिच हो दर्शन । तिसरे प्रहरीं होईल ॥१०२॥
मग मी निघालों तेथोनी । उतरलों स्वर्धुनीचें पाणी ।
निरंजन स्थानाखालुनी । घाटावरुतें चढिन्नलीं ॥१०३॥
तों दृष्टी पाहिला विर्पसमुदावो । त्यांमाजी योगियांचा रावो ।
पाहुनी नमनाचा भावो । मम अंतरीं उदेल ॥१०४॥
तयासी ऐलिकडॆ टाकून । घाटावरी सुंदरनारायण ।  
तयाचें घेतलें दर्शन । सवेंचि मगें परतलों ॥१०५॥
तंव गुरुराज तेथोनि गेला । जैं दरिद्रिया परीस सांपडला ।
धोंडा ह्मणवूनि झुगारिला ! अक्षोभा उदका माझारी ॥१०६॥
कीं मार्ग चालतां श्रांतला । निकट कल्पातरु देखता झाला ।
त्यागुनी हिवराखालें गेला । अभागिया जैसा पैं ॥१०७॥
कां गुराखिया हिरा सांपडला । गार ह्मणुनि विस्तो पाडूं गेला ।
न पडातां झुगारोनि दिला । उपेगी नाहीं ह्मणवूनी ॥१०८॥
कां आकस्मात् दैव उदलें । रोगिया अमृत आंतुडलें ।
कांजी ह्मणुनी त्यागिलें । अभागिया पुरुषांनीं ॥१०९॥
कां धनगर हिंडतां वनीं । आढळती जाहली पद्मिनी ।
चेष्टा समजूनि मनीं । अरण्यामाजी पळतसे ॥११०॥
असो पुढें होईल गुरुदर्शन । सर्व मनोरथ होतील पूर्ण ।
माझें तुटेल भवबंधन । श्रोते जनीं परिसावें ॥१११॥
इतिश्री आत्मप्रचीतिग्रंथ । संमत दत्तात्रय अवधूत ।
निरंजनीं आत्मप्रचीत । गुरुकृपें जहाली ॥११२॥
॥ श्रीगुरुदत्तात्रयार्पणमस्तु ॥