अध्यात्मपर पदे - भाग ४

१५८१
( राग-बिहार; ताल-धुमाळी. )
पिंड ब्रह्मांड मांडणी । उभारणी पाहे खांजणी भांजणी ॥ध्रु०॥
तेणें तूं सुटसी मन । संगत्यागें चुके संसारायातना ॥१॥
सदा श्रवण मनन । निरंजनीं असावें अनन्यपणें ॥२॥
सोहं हंसा विचारीं । ब्रुह्मारिम ऐसें सद्दढ घरीं ॥३॥
दास म्हणे रे गती । बहुजन होते सज्जनसंराती ॥४॥

१५८२
( राग-जयजयवंती; ताल-दादरा. )
चंचळ चळत असे । निश्चळ चळत नसे । सकळ कळत दिसे । प्रचित सूचित मना ॥ध्रु०॥
जाणत जाणत सीण । सीणत सीण कठीण । कठीण कठीण हीन । मीपण मीपणा नको ॥१॥
दिसत नासत आहे । प्रत्ययें शोधूनि पाहे । राहेल कांहिं न राहे । पाहेत तो धन्य होय ॥२॥
असार सार मेळविलें । पाहतां येकचि जालें । दास म्हणे निवडिलें । जाणते तयांनीं मले ॥३॥

१५८३
( चाल-डफगाणें. )
गगन निश्चळ पोकळ । चहुंकडे अंतराळ । तरी मग आकाश पाताळ । कां म्हणावें ॥१॥
पृथ्वीकरितां पडिलें नांव । येरवीं नांवा नाहीं ठाव । कळावयाचा उपाव । नाना मतें ॥२॥
फिटली आशंका तत्काळ । आकाशाचें नांव पाताळ । आहे पृथ्वीचें चडळ । तोंचिवरी ॥३॥
जंवरी आहे हा भूगोळा । तंवरी आकाश पाताळ । नस्ताम ब्रह्मांड अंतराळ । चहुंकडे ॥४॥
ब्रह्मा सारिखें गगन । आत्म्यासारिख पवन । पद जाणती सज्जन । विवेकाचें ॥५॥
जड चंचड निश्चळ । तीन प्रकार केवळ। जड चंचळ निश्चळ । जैसें तैसें ॥६॥
तत्त्वें तत्त्व धांडोळावें । सार असार शोधावें । निश्चळ प्रत्ययें बोघावें । आपणासी ॥७॥
आपला आपला समजला । तोचि समजाविल लोकांला । निर्बुजला त्याच्या बोला । ताळा नाहीं ॥८॥
पिंडज्ञान तत्वज्ञान । आत्मज्ञान ब्रह्मज्ञान । संगत्यागें समाधान । सहज चि ॥९॥
सोहं सोहं हंसा हंसा । याचा अर्थ आहे कैसा । नाना प्रकारीं तमासा । विचाराचा ॥१०॥
गाण विहंगमें गेला । घबाड अवचित पावला । देव जवळि च फावला । चहुंकडे ॥११॥

१५८४
( राग-कफी; ताल-दादरा; चाल-साजिरें हो० )
आतां काय हो करणें आतां कैसें करावें । अनुमानेन बचके पाणी किति घरावें ॥ध्रु०॥
मेरुगिरीवर विघिहरिहरभुवन भासत नाहीं । इंद्रलोक यमधर्मलोक ही अनुमानेना कांहीं ॥१॥
सिंधुमंडळ भूमिमंडळ मेघमंडळें कैसीं । रविशशीग्रहो तारामंडळें शून्यमंडळ तैसीं ॥२॥
विधि भूगोळ लांबी रुंदी कांहींच अनुमानेना । पृथ्वीसेवटीं कडे तुटले आवणी जीव नाना ॥३॥
दास म्हणे जगदीशलीळा हें कांहींच न कळे । देवदया जरि होइल हो तरि कांहींयेक कळे ॥४॥

१५८५
( राग-कल्याण; ताल-त्निवट्ल चाल-अरे नर सार० )
रे चंचळ पळपळ चळतसे ॥ध्रु०॥
होत जात जिव जात भूमंडळीं । जुळे वितुळे तसे ॥१॥
होति जाति किति वाढति मोडति । प्रचित येत असे ॥२॥
दास म्हणे दिसंदिस कळतसे । जाणतया विलसे ॥३॥

१५८६
( चाल-अनंत गुन या रामाचे० )
अकळ करणी देवाची देवाची । पाहों जातां बुद्धि काची ॥ध्रु०॥
कवण जाणे गुणसीमा गुणा० । सीमाचि होती निःसीमा ॥१॥
माणुस हें दों दिसांचें दि० । जाणायास सामर्थ्य कैचें ॥२॥
जीवनाचें तन होतें तन० । तन चि नाचों लागातें ॥३॥
तनासी केलीं नवद्वारें नव० । समजों लागती विकार ॥४॥
ऐसे पाहतां जीव किती । अनंत मेदें वर्तती ॥५॥
दास म्हणे हें नवल नवल । उथळ म्हणों तरी खोल ॥६॥

१५८७
( राग-गौडी )
हित पाहें पाहें पाहोन समजोन राहें । विद्या वैमव सकळ कांहीं जाईजणें हें न राहे ॥ध्रु०॥
आयुष्य जातें अनहित होतें हिशेब हा समजावा । मायाजाळें गोबुन काळें तोडुन टाकीं गोवा ॥१॥
काय आणिलें काय नेसी कोण समागम केला । जन्मवरी कष्टकष्टें चि मेला सकळहि व्यर्थ गेला ॥२॥
देहामिमानें व्यर्थ गुमानें स्वहितचि बुडविलें । दास म्हणे हें उचित नव्हे येऊनि काय केलें ॥३॥

१५८८
( चाल-नामामध्यें उ० )
सगुण पाहताम नाशिवंत । पंचभूतें दिसती अंतवंत ॥ध्रु०॥
सांगती सकळ तें मानेना । कर्मकचाटीं भजानीं देव नाना ॥१॥
प्रचितीवेगळें कामा नये । नाना उपाय वाउगा व्यर्थ जाय ॥२॥
जीवीचें जीवन कोण जाणे । लोक बोलती नेणतां दैन्यवाणे ॥३॥
भजन करिती पाषाणाचें । वायोस्वरूप तें बहुत देवांचें ॥४॥
चंचळ निश्चळ निवडे मना । बहु निश्चय एक तो घडेना ॥५॥
रामदास म्हणे तत्त्वझाडा । होतां घडतो सकळ निवाडा ॥६॥

१५८९
( चाल-हे दयाळुवा० )
वय जातें ते वय जातें रे । वय जातें रे दुःख होतें रे ॥ध्रु०॥
बहु आलें रे बहु आलें रे । आलें रे परि गेलें रे ॥१॥
काय तुझें रे काय तुझें रे । मन घालुन तें बुझे रे ॥२॥
होत जातें रे होत जातें रे । दास म्हणे येथें काय राहतें रे ॥३॥

१५९०
( राग-कल्याण; ताल-धुमाळी; चाल-कल्याण मागणें० )
बहु गुणी अनंत बहु गुणी ॥ध्रु०॥
मुळापासुनी सकळ चेतवी । अनंत पार अपार दाटला ॥१॥
गुण विचारुन निर्गुण पाहे । दास म्हणे आदेश तयाला ॥२॥