|
आत्मन् [ātman] m. m. [अत्-मनिण् [Uṇ 4.152] said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः
The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् [H.1;] आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था [H.4.87] आत्मन् is compared to a river).
Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति [Ratn.1;] आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे [Ś.1;] गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः [R.1.6,4.35,14.57;] [Ku.6.2;] देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति [U.7.2;] गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; [K.17;] sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति [Śi.17.19;] [Māl.8.]
Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः [T. Up.2.1.1;] [Ms.1.15,12.24.]
Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः [S. D.,] see आत्मक below.
Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति [Rv.1.] 97.11.
The natural temperament or disposition; [Bhāg.11.22.2.]
The person or whole body (considered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना [R.1.14;] योस्या- त्मनः कारयिता [Ms.12.12;] [Ki.9.66.]
Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह [Rām.6.18.1.]
The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.
Thinking faculty, the faculty of thought and reason.
Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वाऽऽत्मानमथाब्रवीत् [Mb.12.18.6.]
Form, image; आत्मानमाधाय [Ku.3.24] assuming his own form; 2.61; संरोपितेऽप्यात्मनि [Ś.6.24] myself being implanted in her.
A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य [Śi.2.61.]
Care, efforts, pain.
The sun.
Fire.
Wind, air.
Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ [Mb.12.167.5.] आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen] -Comp. -अधीनa.
dependent on oneself, independent.
sentient, existing.
self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः [Rām.2.46.23.]
done against one's own self; [Vāj.8.13.]
-गत a. a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः [Ś.1.] (-तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् [S. D.6.]
-गतिः f. f.
course of the soul's existence.
one's own course; [Bhāg.5.17.3.] ˚गत्या by one's own act.
-गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).
-गुप्तिः f. f. a cave, the hiding place of an animal, lair.
-ग्राहिन् a. a. selfish, greedy.
घातः suicide.
heresy.
घातकः, घातिन् a suicide, a self-destroyer; [K.174;] व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं योऽगन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥
a heretic.
घोषः a cock (calling out to himself).
a crow.
One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरेऽपि च [Nm.]
-जः, -जन्मन् m. m.
जातः, प्रभवः, संभवः, समुद्भवः a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः [Rām.6.86.33;] हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन [Mb.7.118.2;] तमात्मजन्मानमजं चकार [R.5.36;] तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः [R.1.33;] [Māl.1;] [Ku.6.28.]
Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति [Rām.4.1.34.]
a descendant; मृगयां विरन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः [Mb.12.39.1.]
जा a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः [R.13.78;] cf. नगात्मजा &c.
the reasoning faculty, understanding.
जयः one's own victory.
victory over oneself, self-denial or abnegation.
-ज्योतिस् n. n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः [Bhāg. 12.11.1.]
-ज्ञः, -विद् m. m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.
ज्ञानम् self-knowledge.
spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् [Ms.12.85,92.]
true wisdom.
तत्त्वम् the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत [Śvet.2.15.]
the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.-तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः [Bg.3.17.] -तुष्टि a. self-satisfied. (-ष्टिः f.) self-satisfaction.
(नः) a son.
a wife's brother.
the jester or विदूषक (in dramatic literature).
-अनुरूप a. a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः [Ku. 1.18;] [R.1.33.]
-अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् [R.1.88.]
-अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि [Ś.1.]
-अपहारकः one who pretends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ [Ms.4.255.] -आदिष्टa. self-counselled. (-ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः [H.4.121.]
-आनन्द a. a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः [Ch. Up.7.25.2.] -आराम a.
त्यागः self-sacrifice.
suicide.
-त्यागिन् m. m. a.
suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः [Y.3.6.]
a heretic, an unbeliever.
त्राणम् self-preservation.
a body-guard; [Rām.5.]
-दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः [R.7.68.]
दर्शनम् seeing oneself.
spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् [Y.3.157;] cf. [Ms.12.91.] see आत्मयाजिन.
-दा a. a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व [Rv.1.121.2.] नम् self-sacrifice, resigning oneself.
-दूषि a. a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; [Av.16.1.3.] -देवता a tutelary deity.
-द्रोहिन् a.
self-tormenting, fretful.
-नित्य a. a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.
-निन्दा self-reproach.-निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).
-निष्ठ a. a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.
-पराजित a. a. one who has lost himself (Ved.) [Av.5.18.2.]
-पुराणम् N. N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).
-प्रत्ययिक a. a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् [Mb.12.246.13.]
प्रबोधः cognition of the soul; self-consciousness.
title of an उपनिषद्.
-प्रभ a. a. self-illuminated.
प्रवादः conversation about the Supreme Spirit.
N. N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.
-प्रशंसा self-praise.
बन्धुः, बान्धवः one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.
the soul, the self.
बोधः spiritual knowledge.
knowledge of self.
N. N. of a work of Śaṅkarāchārya.
भावः existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् [Śvet.1.2.]
the self proper, peculiar nature.
the body.
-भू a. a. self-born, self-existent. (ः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः [Ku.2.53,3.16,5.81.]
striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ [Ve.1.23.]
selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द [Bh.3.93;] cf. [Bg.5.24.]
-आशिन् m. m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् [Rām.]
योनिः N. of Brahmā;
N. N. of Viṣṇu.
N. N. of Śiva; [Ś.7.35.]
Cupid, god of love.
a son. (-भूः f.)
a daughter.
talent, understanding.
self-produced; peculiar, belonging to.
attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः [Ms.7.217] (Kull. = आत्मतुल्य).
(तः) a son.
Cupid.
(ता) a daughter.
talent.
भूयम् peculiarity, own nature.
Brahman.
-मात्रा a portion of the Supreme Spirit.
-मानिन् a. a. self-respecting, respectable.
arrogant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् [Bk.12.83.]
मूर्तिः a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः
soul, Supreme Spirit.
-मूल a. a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलोऽवतु मां परात्परः [Bhāg.8.3.4.] िn. the universe.
-मूली N. N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).
याजिन् sacrificing for oneself or himself.m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ [Ms.12.91.]
-योनिः = ˚भू m. m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् [Ku.3.7.]
रक्षा N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).
self protection.
-लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः [Mu.3.1,] 5.23; [Ki.3.32,17.19,18.34;] [K.239.]
लोमन् the hair of the body.
the beard.
-वञ्चक a. a. self-deceiver.
-वञ्चना self-delusion; self-deception.
-वर्ग्य a. a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः [Śi.5.15.]
-वश a. a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ [Ms.4.159,] सर्वमात्मवशं सुखम् 16.
dependent on oneself or on his own mind.
About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे [R.14.36.]
(शः) self-control, self-government.
one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.
-वश्य a. a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा [Bg.2.64.]
-विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; [Ms.11.59.]
a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सोऽहं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुतह्येव [Ch. Up.7.1.3.]
knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये [Śi.2.116.]
N. N. of Śiva.-विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् [Ms.7.43.]
-विवृद्धिः, -वृद्धिः f. f. self-exaltation.
mighty, powerful, strong.
appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).
existent, sentient.
(रः) a son.
wife's brother.
a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.-वृत्तम्,
-वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.
-वृत्ति a. a. dwelling in Atman or soul. (-त्तिः f.)
state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः [Ku.5.76.]
action as regards oneself, one's own state or circumstance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ [R.2.33.]
practising one's own duties or occupation.
-शक्तिः f. f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या [Pt.1.361] to the best of one's power.
illusion.
-शल्या N. N. of a plant (शतावरी).
-शुद्धिः f. f. self-purification; [Ms.11.164;] योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वाऽत्मशुद्धये [Bg.5.11.]
-श्लाघा, -स्तुतिः f. f. self-praise, boasting, bragging.
-संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते [Bg.4.27.]
-संस्थ a. a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा [Bg.6.25.] -सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः [Bhāg.5.13.24.] -सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् [Av.5.9.8.]
-संतुष्ट a. a. self-sufficient.
-सनि a. a. Ved. granting the breath of life.
-सम a. a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये [Ku.3.13.]
संदेहः internal or personal doubt.
risk of life, personal risk.
संभवः, समुद्भवः a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् [R.3.21,11.57,17.8.]
epithet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.
the Supreme Being (परमात्मन्).
(वा) a daughter.
understanding, intellect.
self-possessed; [Pt.1.49.]
talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव [R.18.18.]
-संभावना self-conceit; K. -सिद्धिःf. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् [Rām.7.9.47.] -सुखa. self-delighted. (-खम्) the highest bliss.
-स्थ a. a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् [Rām.2.21.8.]
one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः [Śvet.3.]
a suicide, self-destroyer.
a heretic, unbeliever.
a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.
-हननम्, -हत्या suicide. -हितa. beneficial to oneself. (-तम्) one's own good or welfare.
(यः) self dependence.
innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.-ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति [Ku.3.4.]
-उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति [Śi.2.3]
-उद्भव a. a. born or produced from oneself.
(वः) a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य [R.18.12.]
sorrow, pain.
(वा) daughter.
intellect.
N. N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद). -उपजीविन्m.
one who lives by his own labour; [Ms.7.138.]
a day-labourer.
one who lives by his wife (Kull. on [Ms.8.362] ).
an actor, public performer.-उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.
-उपम a. a. like oneself. (-मः) a son.-औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र [Bg.6.32.] -कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः [R.]
loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी [Rām.2.7.1.]
loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः [Maitr. Up.7.1.]
-कार्यम् one's own business, private affair.
|