|
न. १ डोकें ; माथा ; मस्तक ; शीर्ष . तीन शिरें , सहा हात । तया माझें दंडवत । २ झाडाचा माथा , शेंडा ; टोंक . ३ सैन्याची आघाडी ; बिनी . ४ डोई ; व्यक्ति ; घोडयांची संख्या मोजतांना वापरतात . उदा० घोडा शिर चार = चार घोडे [ सं . शिरस् ; फा . सर ] म्ह० १ शिरसलामत तो पगडया पंचवीस - जोंपर्यंत शरीरांत प्राण आहे , तोंपर्यंत बाह्य शृंगार वाटेल तसा करता येईल ( ल . ) मूळ कायम अंसलें म्हणजे बाकीच्या गोष्टी मिळतात . २ शिर सुरी तुझ्या हातीं = तुझ्यां हातीं माझा प्राण दिला आहे मारणें तारणें सर्व तुझ्या इच्छेवर .
उद्गा . शुकशुक ; मांजरास हांकून लावण्यासाठीं करावयाचा आवाज . [ घ्व . ]
स्त्री. ( कु . ) फांस ; पेंच .
०हातावर १ धाडसाचें काम करावयास सिध्द असणें ; अत्यंत शूर असणें . २ जिवावर उदार होऊन एखादें कार्य करण्यास उद्युक्त होणें ; जिवाकडे न पहाणें . शिरावर जागें राहणें , शिरावर , शिरीं असणें - एखाद्याच्या संरक्षणासाठीं , कल्याणासाठीं तत्पर असणें ; पाठ राखणें . श्रीरामा तूं स्वामी अससी माझ्या शिरावरी जागा । - मो केकाआर्या , शिरीं आहे रामराज । औषधाचें कोण काज । - रामदास . शिरावर - ( एखादें कार्य ) पत्करणें . पेशवाईच्या रक्षणाची जोखीम आम्हीं आमच्या शिरावर घेतली आहे . - अस्तंभा १७ . शिरीं भार वहाणें - जबाबदारी पतकरणें ; हमी घेणें - पतकर घेणें ; सोसणें . शिरीं भार वाहेन बोले पुराणीं । - राम ३४ . शिरःकंप , शिरःकंपन - पुन . डोकें लटलट हालणें ; थरकापणें .
घेणें १ धाडसाचें काम करावयास सिध्द असणें ; अत्यंत शूर असणें . २ जिवावर उदार होऊन एखादें कार्य करण्यास उद्युक्त होणें ; जिवाकडे न पहाणें . शिरावर जागें राहणें , शिरावर , शिरीं असणें - एखाद्याच्या संरक्षणासाठीं , कल्याणासाठीं तत्पर असणें ; पाठ राखणें . श्रीरामा तूं स्वामी अससी माझ्या शिरावरी जागा । - मो केकाआर्या , शिरीं आहे रामराज । औषधाचें कोण काज । - रामदास . शिरावर - ( एखादें कार्य ) पत्करणें . पेशवाईच्या रक्षणाची जोखीम आम्हीं आमच्या शिरावर घेतली आहे . - अस्तंभा १७ . शिरीं भार वहाणें - जबाबदारी पतकरणें ; हमी घेणें - पतकर घेणें ; सोसणें . शिरीं भार वाहेन बोले पुराणीं । - राम ३४ . शिरःकंप , शिरःकंपन - पुन . डोकें लटलट हालणें ; थरकापणें .
०कमल कमळ - न . ( काव्य ) ( कमलासारखें शिर ). शिर ; डोकें . [ शिर + कमल ]
०गीर स्त्री. कोंबडयाच्या डोक्यावरील तुरा .
०गोम वि. कपाळावर गोमेच्या आकाराचे , केस असलेला ( घोडा ). - स्त्री . घोडयाचें एक अशुभ चिन्ह . [ शिर + गोम ]
०च्छेद पु. डोकें उडविणें ; वध . [ सं . शिरच्छेद ]
०टोप पु. १ कानटोपी ; माकड टोपी ; घरांत घालण्याची टोपी ; टकोचें ; टोपडें . २ शिरस्त्राण .
०ताज शिर्ताज - पु . डोक्यावरचा एक दागिना ; शिरोलंकार ; मुकुट . शिरीं शिरताज रे शिरीं शिरताज गातो भरून । - ऐपो २३७ . [ फा . शिर्ताज् ]
०दीदे शिर्दीदे - क्रिवि . डोक्यावर ; मस्तकीं ; डोकीवर [ फा . सर - इ - दीदा ]
०पाव शिर्पाव शिरोपाव - पु . १ राजा किंवा सरदार यांनीं कृपावंत होऊन दिलेलें पागोटें , वस्त्रें इ० बहुमानाचा पोशाख . मान पान , टिळा विडा व सिरपाव - वाडबाबा ३४ . १५ . जवाहीर , सिरोपाव वगैरे जिन्साना पाठविला । - जोरा ८ . २ जमाबंदीचे कतबे होण्याच्या वेळचा देशपांडे इ० चा हक्क . [ फा . सरोफा ] शिरपीडा - स्त्री . डोकेंदुखी . [ सं . ]
०पेंच शिर्पेंच - पु . पागोटयांत खोंबण्याचा जडावाचा मोत्यांचा तुरा ; एक अलंकार . [ फा . सर्पेच ]
०फोडया वि. भिक्षा मिळण्यासाठीं डोक्यावर हाणून घेणारा डोकें फोडून घेणारा ( भिकारी ); भिकार्‍यांची एक जात व तींतील व्यक्ति .
०बंद शिर्बंन्द शिर्बस्ता - पु . पागोटें ; पगडी . [ फा . सर्बंन्द् ]
०भारी स्त्री. डोक्यावर वाहून न्यावयाजोगें ओझें . [ शिर + भार ] शिरयाळें , शिरियाळें - न . डोक्याचा आधार ; डोक्याची बैठक . उभऊनि करतळें । पडिघाये कपोळें । पायाचे शिरियाळें । मांडूं लागे । - ज्ञा १४ . १८५ . [ शिरस् + आलय ; म . शिर + आळें ]
०वपन न. हजामत ; विशेषतः विधवा बायकांचे केस काढणें ; विकेशा करणें . कैकयीचें शिरवपन करून । छत्र धरोत कोण्हीतरीं । शिरसा - क्रिवि . १ डोक्यानें . २ शिर वाकवून ; नम्रपणानें ; आदरयुक्त ; आज्ञाबरहुकुम . तुम्ही आमचे वडील , त्यापेक्षां तुम्ही सांगाल तें आम्हास शिरसा मान्य आहे . शिरसावंद्य , धार्य , मान्य - वि . अतिशय पूज्य ; आदरणीय ; माननीय . [ सं . ]
०साष्टांग , साष्टांग दंडवत - पु . ( डोक्यासहित आठ गात्रें जमिनीवर टेकून ) अत्यंत नम्रतापूर्वक प्रणाम ( वडील माणसें , थोर किंवा श्रेष्ट व्यक्ति यांस लिहावयाचा पत्रांतील मायना ). [ शिरस् + अष्ट + अंग + नमस्कार , दंडवत ]
नमस्कार , साष्टांग दंडवत - पु . ( डोक्यासहित आठ गात्रें जमिनीवर टेकून ) अत्यंत नम्रतापूर्वक प्रणाम ( वडील माणसें , थोर किंवा श्रेष्ट व्यक्ति यांस लिहावयाचा पत्रांतील मायना ). [ शिरस् + अष्ट + अंग + नमस्कार , दंडवत ]
०स्त्राण न. डोक्याचें रक्षण , आच्छादन करणारें टोपी , पागोटें इ० . टोप ; जिरेटोप . [ सं . ]
०स्नात वि. डोक्यावरून स्नान केलेला .
०स्नान न. डोक्यावरून केलेली आंघोळ ; सबंध स्नान . शिरातोरा , शिरातोरा असणें - एखाद्याच्या वरचढ असणें ; - चा अधिकारी असणें . गणितांत तो माझा शिरातोरा आहे .
०लावणें दाखविणें मिरविणें - शेखी मिरविणें ; वरचढपणा गाजविणें . खंडयाला पाटिलकी मिळाल्यापासून तो भारी शिरातोरा दाखवूं लागला आहे . शिरी - स्त्री . डोक्यावरील नक्षीचें , शोभिवंत कापड ( हत्ती , घोडा . इत्यादींच्या ). शिरीं - क्रिवि . डोक्यावर ; ऐनवेळीं . उदा० लग्नाच्या शिरीं , प्रसंगाच्या शिरीं , कामाच्या शिरीं .
०असणें अग्रभागीं असणें ; संभाळणारा होणें . शिरीं असतां पंडरिनाथ । चिंता किमपि न करावी । शिरोग्रहस - पु . डोकें धरणें ; शिरोवेदना होणें ( रोग , विकृति इ० नें ). डोकें धरणारा ; डोक्यावर परिणाम करणारा ( रोग इ० ). [ सं . ] शिरोबस्ती - पु . डोकेंदुखी बंदकरण्याचा एक उपाय . शिरोबिंदु - पु . ( भूमिति ) अक्षाच्या समोरचें टोक , कोंण बिंदू . - महमा १२ , २० . शिरोभाग - पु . १ मानेपासून वरचा भाग ; डोक्याचा भाग . २ ( एखाद्या समाजाचा , संघाचा ) नायक , गुणांत योग्यतेनें उत्तम . शिरोभूषण - न . डोक्याला शोभा देणारी वस्तु ; अलंकार , इ० . मुकुट पागोटें ; टोपी . शिरोमणी - पु . १ डोक्यावरील दागिना ; मुगुटमणि . २ मुख्य , श्रेष्ठ इसम ; प्रमुख नायक . उदा० पंडित शिरोमणि , मूर्ख शिरोमणि , सोदाशिरोमणि . इ० बाप बळिया शिरोमणी । उताविळ या वचनीं । - तुगा १६४ . [ सं . ] शिरोरोग - डोक्यांतील बिघाड , रोग . त्याचे प्रकार - वातिक , पैत्तिक , श्लेष्मिक , सन्निपातिक ; रक्तक्षयज , कृमिज . शिरोलेख - पु . ( वृत्त . ) मथळा ; मायना ; शीर्षक ; लेखारंभीं लिहिलेलें वाक्य . ( इं . ) हेडिंग . शिरोलेखांत लिहिल्याप्रमाणें अद्याप ८।१० दिवसांचा अवकाश आहे . - टि २७२ . शिरोवेदना - स्त्री . डोकेंदुखी ; शिरपीडा . मोठी शिरोवेदना होत आहे . - कर्म ४ . शिरोवेष्टन - न . कोणतेंहि डोक्याला गुंडाळावयाचें वस्त्र ; ( रुमाल , पागोटें वगैरे ). [ सं . ]
|