॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
पुण्यश्लोकाची ऐकतां कथा ॥ पावन करी सकल जगता ॥
उध्दरोनियां श्रोता वक्ता ॥ अढळ पदा पावती ॥१॥
नळा अंगीं पातका विण ॥ न होय कलीचें संचरण ॥
हेंचि जाहलें पूर्वील कथन ॥ आतां पुढें परिसिजे ॥२॥
नैषधा कवणैक नष्टदिनीं ॥ विसर पडला शौचाचमनीं ॥
चरण न करितां क्षाळणीं ॥ पहुडला राव ॥३॥
अवघिया द्वादश वर्षांत ॥ येवढाचि कलंक देखत ॥
ह्मणोनि कलि प्रवेशत ॥ नळशरीरीं ॥४॥
तंव सांडिली धर्म वासना ॥ सेजे नावडे निज अंगना ॥
कीं राज्य सांडोनिया वना ॥ पडूं लागे ॥६॥
संतजनांसि करि रळी ॥ स्वजनासी मांडिला कळी ॥
पूर्वस्वभावाची खोली ॥ गेली सर्व ॥७॥
पापकर्म जोंजों घडत ॥ तोंतों कलि अधिक संचरत ॥
ऐसा व्यापिला समस्त ॥ राजा नळ ॥८॥
त्या नळाचा गोत्रबंधु ॥ पुष्कर नामें भाग्यमंदु ॥
तयासि जाऊनि प्रबोधु ॥ केला कलीनें ॥९॥
पुष्करासि ह्मणे कली ॥ तूं नळासी खेळ सारीफळी ॥
मग जिंकोनियां सकळीं ॥ करी उघडा ॥१०॥
मी रिघेन फांशियांत ॥ तुवां खेळतां न राखीं हात ॥
सर्व जिंकोनिया निभ्रांत ॥ घ्यावें तुवां ॥११॥
तयासि तो पुष्कर ह्मणे ॥ मज जवळी नाहीं नाणें ॥
म्यां तयासवें कैसें खेळणें ॥ तुझिया बोलें ॥१२॥
कलि ह्मणे तरि गा प्रभू ॥ मी होईन तुझा वृषभू ॥
तोचि त्वां करावा आरंभू ॥ प्रथमपणाचा ॥१३॥
ऐसा सांगोनि विचार ॥ कपटरूपें जाहला थोर ॥
मग तयासह आला पुष्कर ॥ राया जवळी ॥१४॥
पुष्कर ह्मणे राया नळा ॥ कालक्रमणा असे द्यूतखेळा ॥
नळ ह्मणे भला रे भला ॥ बोलिलासि जीवींचे ॥१५॥
तापलिया घालिजे वारा ॥ तैसें बोलिलासि रे पुष्करा ॥
परि तुज खेळावया आरा ॥ काय असे ॥१६॥
मग ह्मणे तयासि पुष्कर ॥ हारजिताचा विचार ॥
म्यां वोडविला असे ढोर ॥ तरि ढाळीं फांसे ॥१७॥
मग फांसे ढाळिले पाटीं ॥ तंव पुष्करें कलीचे साटीं ॥
सर्वही जिंकिली सृष्टी ॥ याचिपरि ॥१८॥
नळ पडिला असे हारीं ॥ पण बोले वरचेवरी ॥
मग रागें हारविले चारी ॥ गजतुरंग ॥१९॥
आणि हारविलें द्रव्यभांडार ॥ शस्त्रें वस्त्रें अलंकार ॥
कनकनाणीं राजमंदिर ॥ हरिलीं पुष्करें ॥२०॥
तंव नळातें ह्मणे सुंदर ॥ हें कर्म असेजी अपवित्र ॥
तें नळें मानिलें उत्तर ॥ विष जैसें ॥२१॥
जैसें ज्वरिताचें मुख ॥ तैं साखरेसि ह्मणे विख ॥
कीं विरहिणी लागी तक्षक ॥ मारुत जैसा ॥२२॥
ऐसें ऐकोनि स्त्रीचें उत्तर ॥ तेणें वोडवलें सकलराष्ट्र ॥
परि तेंही जिंकिलें समग्र ॥ पुष्करें तेणें ॥२३॥
मग अपत्यें आणि दमयंती ॥ वोडविता जाहला भूपती ॥
तंव नळासि धरिलें हातीं ॥ प्रधान रायें ॥२४॥
दोघांसि तेथूनि उठविलें ॥ सारी फांसे विध्वंसिले ॥
ऐसें केलें तेव्हां भलें ॥ तेणें प्रधानें ॥२५॥
पुष्करें घेतलें सिंहासन ॥ नगरीं द्वाही फिरविली आपण ॥
दमयंती काढिली दीनवदन ॥ पुत्रांसहित ॥२६॥
मंदिरांतोनि दमयंती ॥ तेव्हां बाहेरी आणिती ॥
अलंकार सर्व घेती ॥ हिरोनियां ॥२७॥
कन्या पुत्रांचे अलंकार ॥ तेही घेतले समग्र ॥
मग जीर्णसें येक वस्त्र ॥ देती नेसावया ॥२८॥
हातीम देवोनि कन्यापुत्र ॥ नळराय काढिला बाहेर ॥
दीधलेंसे येक धोतर ॥ नेसावया ॥२९॥
नळ अपत्यें आणि नारी ॥ घातलीं नगरा बाहेरी ॥
तंव प्रधानें आणिला झडकरी ॥ रथ देखा ॥३०॥
मग तो बृहद्रथ प्रधान ॥ सारथी जाहला आपण ॥
नगरा बाहेरि नेवोन ॥ बोले नळाप्रती ॥३१॥
तुह्मीं येथें राहिजे स्थिर ॥ मी अन्न आणितों शीघ्र ॥
तयासि बोलिला उत्तर ॥ राजानळ ॥३२॥
आह्मां घेणें नाहीं परान्न ॥ तुह्मीं जाऊनि करावें भोजन ॥
ऐसें सांगूनि प्रधान ॥ पाठविला नगरीं ॥३३॥
दमयंती ह्मणे नृपवरा ॥ चला जाऊं माझे माहेरा ॥
भीमक तुमचा सासरा ॥ मानील बरवें ॥३४॥
मग ह्मणे तो राजा नळ ॥ आतांच मज कां खावू काळ ॥
परि प्राप्त जालिया वोखटा वेळ ॥ वर्जावे सोइरे ॥३५॥
कीं जो सासुर्‍यांचेनि जोजे ॥ आणि स्त्रीआधीन होइजे ॥
तो नरकीं निश्चयें पचिजे ॥ सप्तजन्म ॥३६॥
आता तूं एक अवधारीं ॥ जाई आपुल्या माहेरीं ॥
माझी अवदशा गेलियावरी ॥ येईन तेथें ॥३७॥
मग ते बोलिली अबळा ॥ माझा प्राणलिंग गा तूं नळा ॥
कां जळावीण कमळा ॥ उरी कैंची ॥३८॥
माझें सर्वस्वराज्य भूषण ॥ स्वामी तुमचेचि हे चरण ॥
तयांचें मज पांघरूण ॥ सर्वदाही ॥३९॥
जिवलगा तुह्मी प्राणनाथा ॥ कां ऐसे उदास बोलतां ॥
सोडोनि द्यावें चिंताव्रता ॥ रायानळा ॥४०॥
राज्य द्रव्य हारविलें ॥ तें आमुचें कर्म गेलें ॥
परि तुमचेनि संतोषलें ॥ माझें मन ॥४१॥
माझा कायसा आभारू ॥ सहज हा स्त्रियांचा आचारू ॥
स्त्रियेसि आपुला भ्रतारू ॥ तीर्थदैवत ॥४२॥
आपुली द्रव्यलक्ष्मी गेली ॥ ती पीडा तुमची टळली ॥
आतां होवोनि मोकळीं भलीं ॥ हिडों तीर्थें ॥४३॥
प्रियकरा आतां येक अवधारीं ॥ अपत्यें पाठवूं माहेरीं ॥
मग तुह्मी ह्मणाल त्या नगरीं ॥ जाऊं सुखें ॥४४॥
तेथें होता वार्ष्णेय सारथी ॥ अपत्यें दीधलीं त्याचें हाती ॥
ह्मणे न्यावीं गा भीमकाप्रती ॥ सांभाळोनी ॥४५॥
अपत्यें पाठविलीयावरी ॥ नळ राहीला वनांतरीं ॥
परम दुःखें क्रमिली ते रात्री ॥ स्त्रीसहित ॥४६॥
दमयंती ह्मणे नृपवरा ॥ चला जाऊं येकदिया नगरा ॥
मी तेथें मेळवीन आहारा ॥ दैन्यवृत्तीं ॥४७॥
कष्ट करीन नानापरी ॥ दोघां मेळवीन आहारीं ॥
तरी प्राणेश्वरा तेथवरी ॥ चला जाऊं ॥४८॥
जरी जाहलें विमुख जग ॥ तरी सत्वचि धरावें चांग ॥
राया तूं माझें प्राणलिंग ॥ चिंता न करीं ॥४९॥
अन्नविण राजा नळ ॥ होत असे बहु व्याकुळ ॥
परि उदकेंही न भरी चूळ ॥ कूपींचिया तो ॥५०॥
पोटीं तृषेचा कलाल उठिला ॥ ह्मणोनि नदीतीरासि गेला ॥
जळामाजी पाहों लागला ॥ कांहीं भक्ष्य ॥५१॥
रायें क्षुधेचे आवेशें ॥ मारिलें उदकींचे दोन मासे ॥
पक्व करावया देत असे ॥ दमयंती जवळी ॥५२॥
येरी भाजोनि पक्व करी ॥ मग घेवोनि गेली नदीतीरीं ॥
करें क्षालितां झडकरी ॥ सजीव झाले ॥५३॥
ते जळामाजी गेले पळोन ॥ सती ह्मणतसे दीनवदन ॥
आतां पतिक्षुधा कैसेन ॥ शांत करूं ॥५४॥
तयेचे करीं अमृत वसे ॥ तेणें सजीव जाहले मासे ॥
मग मागें परतोनि येतसे ॥ चिंताक्रांत ॥५५॥
तयेसि ह्मणे नृपवर ॥ मज आणिपां मत्स्यआहार ॥
तंव ते न बोले उत्तर ॥ पाहे खालतें ॥५६॥
परमदुःखें ह्मणे दमयंती ॥ स्वामी मत्स्य जाळोनि निगुती ॥
प्रक्षाळितां नदीप्रती ॥ मत्स्य पळाले ॥५७॥
नळ विचारी निजमनीं ॥ लटकीं स्त्रियांची बोलणीं ॥
भाजले मत्स्य मागुते जीवनीं ॥ कैसे गेले ॥५८॥
परमाल्हादें ह्मणे नृपवर ॥ क्षुधे पुढें कैंचा भ्रतार ॥
निश्चयें मजवांचोनि आहार ॥ केला इणें ॥५९॥
तैं अमृतकराची स्थिती ॥ सांगूं विसरली दमयंती ॥
कलीनें घातली असे भ्रांती ॥ सतीलागीं ॥६०॥
मागुती बोले राजा नळ ॥ कांहीं न पाहतां काळवेळ ॥
मजवांचूनि तुवां सकळ ॥ भक्षिले मत्स्य ॥६१॥
मग ते सती दमयंती ॥ शाप बोलिली मत्स्यांप्रती ॥
कीं सर्प भक्षोत रे दुर्मती ॥ मत्स्य हो तुम्हां ॥६२॥
हें नाहीं न ह्मणावें चतुरीं ॥ कथा असे हे ग्रंथांतरीं ॥
असो तो कलि तोडितसे मैत्री ॥ दोघांजणांची ॥६३॥
मग तों क्षुधेनें राजा नळ ॥ परम होतसे व्याकुळ ॥
ह्मणोनि घेतले धांडोळ ॥ वनामाजीं ॥६४॥
तंव जो कलि कपटवेषें ॥ पक्षी होवोनि आला असे ॥
त्यांतें देखिलें डोळसें ॥ नळरायें ॥६५॥
त्या पक्षियां नाम शकुनी ॥ कनकवर्ण असती दोनी ॥
ते धरावया लागोनी ॥ गेला नळ ॥६६॥
तळवटीं घालूं पाहे करू ॥ तंव ते चरती हळुहळु ॥
मग वस्त्र सोडोनि दिगंबरू ॥ जाहला नळ ॥६७॥
देखोनिया अल्प अंतर ॥ त्यांवरी टाकिलें धोतर ॥
तें घेवोनियां पक्षी सत्वर ॥ गेले दोनी ॥६८॥
पक्षिरूपें बोलतसे कळी ॥ मज सांपडली तुझी फळी ॥
ऐसें ह्मणोनि अंतराळीं ॥ नेलें वस्त्र ॥६९॥
नळ समजला मानसीं ॥ जेणें मज जिंकिलें सारिफाशीं ॥
तेणेंचि आतां पक्षिवेषीं ॥ नेलें वस्त्र ॥७०॥
मग दुःखें पडिला धरणीं ॥ ह्मणे मज कोपला शूळपाणी ॥
आतां हें मुख कामिनी ॥ केंवि दावूं ॥७१॥
ललाट पिटी करतळीं ॥ ह्मणे कर्मा तूं महाबळी ॥
बापरे नग्न असतां स्त्रीजवळी ॥ केंविं जावें ॥७२॥
ह्मणोनि तेथेंचि राहिला ॥ अधोवदनें असे बैसला ॥
यावया उशीर कां लागला ॥ ह्मणे दमयंती ॥७३॥
कां पां नयेचि नृपवरू ॥ मग आली शोध करूं ॥
तंव देखिला दिगंबरू ॥ नळराव ॥७४॥
लावोनि मागें पुढें हात ॥ दमयंतीजवळी सांगे वृत्तांत ॥
ह्मणे आतां करणें अपघात ॥ मजलागीं ॥७५॥
येवढें हिंडतां हें वन ॥ परि कोणीच नेदी दर्शन ॥
जैसें प्रेतासि स्पर्शन ॥ नकरी कोणी ॥७६॥
आतां तूं सांडीं माझी आशा ॥ मज पावली हे अवदशा ॥
प्रिये तूं जाई पितृदेशा ॥ दक्षिणमार्गें ॥७७॥
मार्ग दाविला करकमळें ॥ तंव तिनें नेत्रीं उदक आणिलें ॥
ह्मणे हें वचन तरी न बोलें ॥ प्राणनाथा ॥७८॥
तूं ईश्वर मी शालिका ॥ केंवी होयगा वेगळिका ॥
तूं सर्वभावें माझा देखा ॥ प्राणनाथा ॥७९॥
आतां माझें हें शरीर ॥ तुज वोंवाळीन निर्धार ॥
प्राण त्यागीन सत्वर ॥ तुझिये चरणीं ॥८०॥
प्राक्तनप्रसंगाचे मेळीं ॥ परि तूं उदक मी मासोळी ॥
राजसा न करीं आपणावेगळी ॥ मजलागीं ॥८१॥
तूं न करीं काहीं चिंता ॥ राज्यलक्ष्मीचिया अर्था ॥
प्राणनाथा राज्य सर्वथा ॥ नलगे आह्मां ॥८२॥
राज्य तुह्मीं हारविलें ॥ तें ईश्वरें बरवेंचि केलें ॥
आह्मासि त्यांतूनि सोडविलें ॥ मोक्षमार्गार्थ ॥८३॥
आतां तुह्मी राज्यचिंता ॥ करूं नये प्राणनाथा ॥
यावरी तीर्थयात्रा आतां ॥ करूं दोघें ॥८४॥
एका पावन पुण्यतीर्थीं ॥ दोघें पवित्रपणें करूं वस्ती ॥
तेणें पुढें उध्दारगती ॥ होय आह्मां ॥८५॥
तेथें मी कष्ट करीन ॥ उदरालागीम मेळवीन ॥
तुह्मा बैसलें ठेवीन ॥ प्राणनाथा ॥८६॥
चला जाऊं एके नगरीं ॥ तेथें मी होईन ह्मणियारी ॥
दुष्टकाळ ऐसियापरी ॥ कंठूं नळा ॥८७॥
आह्मीं दोघें असतां सवें ॥ सीत तें कायसें बाधावें ॥
परि मज दूरी न करावें ॥ सर्वकाळीं ॥८८॥
तुह्मांसि सांडोनियां दूरी ॥ मी न वांचें क्षणभरी ॥
घाव पडिला अंगावरी ॥ साहों लागे ॥८९॥
मी असेन तुह्मां जवळी ॥ सेवा करीन त्रिकाळीं ॥
मज न करीं वेगळी ॥ प्राणप्रिया ॥९०॥
माघारी न जाईं कदाकाळीं ॥ सेवा करीन त्रिकाळीं ॥
आतां जे येक आहे ते फळी ॥ नेसों दोघें ॥९१॥
मग तियेनें आपुलें वस्त्र ॥ अर्ध फाडिलें असे शीघ्र ॥
नेसावया दीधलें धोतर ॥ नळाप्रती ॥९२॥
तयेसि देवोनि आलिंगन ॥ नळ बोले दुःखें करून ॥
प्रिये तूं माझें जीवन ॥ सत्य अससी ॥९३॥
ऐसें ह्मणोनि उठाउठी ॥ पल्लव वेढिला कटितटीं ॥
तंव देखिली पर्णकुटी ॥ तेथें येक ॥९४॥
फळ मूळ न मिळतां वनीं ॥ तेथें आलीं सातव्या लंघनीं ॥
तृण घालोनियां धरणीं ॥ केलें शयन ॥९५॥
अनुतापें साडोनि जाईल रागें ॥ ह्मणोनि एकवस्त्र नेसलीं दोघें ॥
तंव निद्रा लागली सवेगें ॥ दमयंतीसी ॥९६॥
मग नळ मनीं विचारी ॥ सांडोनि जावें ही सुंदरी ॥
इची मज मायादोरी ॥ झाली आहे ॥९७॥
ह्मणे मी हा मायादोर ॥ तोडीन आतां निर्धार ॥
ऐसा करूनियां विचार ॥ उठता जाहला ॥९८॥
परि येक वस्त्र आहे दोघांसी ॥ तें फाडितां पावेल चैतन्यासी ॥
ऐसा विचार निजमानसीं ॥ करी नळ ॥९९॥
जंव तो ऐसी चिंता करी ॥ तंव कलीनें टाकिली सुरी ॥
मग वस्त्र कापोनि सत्वरीं ॥ नळ गेला ॥१००॥
गेला पाउलें दोन चारी ॥ परि मग पडिलासे विचारीं ॥
ह्मणे एकलीं वनीं सुंदरी ॥ सांडूं कैसी ॥१॥
हे स्वरूपसुंदर कमळिणी ॥ केवीं सांडावी घोरवनीं ॥
ऐसा विचार करोनि मनीं ॥ फिरला मागें ॥२॥
येवोनियां तो मागुता ॥ दमयंतीसि होय पाहता ॥
ह्मणे हे सौंदर्यसुगुणसरिता ॥ सांडूं कैसी ॥३॥
कटकटा केलें जगन्नाथा ॥ जियेसि न देखे सविता ॥
ते अन्हवाणी हिंडतां ॥ श्रमली कींहो ॥४॥
जयेची ऐकोनि रूपकीर्ती ॥ सैंवरा आले दिक्पती ॥
तेचि हे आतां दमयंती ॥ भूमीसि रुळे ॥५॥
जे सदैव सुमनसेजेवरी ॥ ते येथें निजेली तृणावरी ॥
ऐसें ह्मणोनि दुःख करी ॥ नळ राव ॥६॥
जे नित्य बैसे सुखासनीं ॥ न चाले कदा आंगणीं ॥
ते म्यां निर्जन वनोवनीं ॥ हिंडविली कीं ॥७॥
अन्नसत्रीं जिचे हातीं ॥ सहस्त्रावधी द्विज जेविती ॥
ते आतां उपवासी दमयंती ॥ सप्तदिन ॥८॥
राव हृदयीं दुःखें तळमळी ॥ तयासि न सोडवे वेल्हाळी ॥
तंव कलि संचरला हृदयकमळीं ॥ रायानळाचे ॥९॥
ऐसिया वनीं संकटसमयीं ॥ कलि प्रविष्टला होता हृदयीं ॥
ह्मणोनि माया तुटली पाहीं ॥ तत्काळ त्याची ॥११०॥
तंव जाहला प्रातःकाळ ॥ थोरशब्दें रुदला नळ ॥
मग परमदुःखे उतावेळ ॥ तेथोनि निघे ॥११॥
जैसा प्राण सांडी शरीर ॥ कीं मीन त्यागी सरितानीर ॥
तैसा टाकोनि नृपवर ॥ जाता जाहला ॥१२॥
रायें तेव्हां आपुलें मन ॥ केलें वज्राहूनि कठिण ॥
टाकोनियां कामिनीरत्न ॥ गेला मग ॥१३॥
तंव उदय जाहला दिनकरा ॥ मग जागृत होवोनि सुंदरा ॥
पाहों लागली भ्रतारा ॥ तंव तो न दिसे ॥१४॥
ह्मणोनि आपुलें पाहे वस्त्र ॥ तंव तें कापिलें असे साचार ॥
मग भूमीवरी टाकोनि शरीर ॥ विलाप करी ॥१५॥
दुःखें उठली मागुती ॥ वनामाजी होय पाहती ॥
नळा ह्मणोनि बोभाइती ॥ होय देखा ॥१६॥
परि न सांपडे तयेसि नळ ॥ कानीं कांहीं नपडे सांचळ ॥
सैरा वैरा हिंडे चंचळ ॥ वनामाजी ॥१७॥
मग ह्मणे कटकटा ॥ बापरे कर्मा विकटा ॥
तुवां तिघांसि तीन वाटा ॥ साच केल्या ॥१८॥
ललाट हाणी करकमळीं ॥ मूर्छित पंडे भूमंडळीं ॥
मत्स्य जैसा तळमळी ॥ जीवनाविण ॥१९॥
ऐसियापरी बोभाइतां ॥ सभोंवती धांवतां धांवतां ॥
भूमीवरी मूर्छित पडतां ॥ दूरी गेली ॥१२०॥
मागुती वन धुंडाळित ॥ पाहतसे आपुला नाथ ॥
यापरी श्रमली बहुत ॥ दमयंती ते ॥२१॥
तयेसि दुःखाचेनि भरें ॥ निद्रा आली अतिनिकरें ॥
तंव गिळियेली अजगरें ॥ महासर्पें ॥२२॥
बोभाइली शब्दें थोरें ॥ नळा गिळिलें रें अजगरें ॥
तीं ऐकिलीं उत्तरें ॥ पारधियें एकें ॥२३॥
तिचा ऐकोनि आर्तस्वर ॥ पारधी धांवोनि आला सत्वर ॥
तंव ते पायांकडे सुंदर ॥ गिळीली सर्पें ॥२४॥
तत्काळ त्या पारधियें ॥ सर्प मारिला शस्त्रघायें ॥
मग बाहेर काढिता होय ॥ दमयंतीसी ॥२५॥
वधोनियां त्या अजगरा ॥ उदकें धुतली सुंदरा ॥
गेलिया अंगींची लहरा ॥ जाहली सावध ॥२६॥
तयेसि पुसे पारधी ॥ तुं कोणाची करितेस शुध्दी ॥
येकलीच या वनामधीं ॥ हिंडसी कां ॥२७॥
येरी ह्मणे राजा नळ ॥ नैषधदेशींचा भूपाळ ॥
त्याचा घेतसें धांडोळ ॥ वनामाजी ॥२८॥
येरू ह्मणे कैंचा नळ ॥ तुझा मी करीन प्रतिपाळ ॥
आतां सुखें क्रीडाखेळ ॥ करीं वनीं ॥२९॥
दमयंती ह्मणे गा ताता ॥ तूं तरी माझा प्राणदाता ॥
मी असें तुझी दुहिता । उपकारिया ॥१३०॥
जो कां बाळपणीं वाढवी ॥ आणि संकटावसरीं सोडवी ॥
तोचि पिता होय स्वभावीं ॥ शास्त्र ह्मणे ॥३१॥
नळावांचोनि मी मान्या ॥ समस्तांची असें कन्या ॥
ऐसा नेम जाणोनि धन्या ॥ करीं कृपा ॥३२॥
परि तो न मानी उत्तर ॥ कामबुध्दीनें धरिला पदर ॥
बळेंचि घालों पाहे शर ॥ तयेवरी ॥३३॥
हें जाणोनि दमयंती ॥ तयासि जाहली शापिती ॥
मग बोले पतिव्रता सती ॥ उत्तर काय ॥३४॥
करोनि सूर्यावलोकन ॥ आणि आरक्त केले नयन ॥
तुझें होवोचिरेदहन ॥ पापरूपा ॥३५॥
ऐसी दमयंती शापित ॥ तंव तो जाहला भस्मभूत ॥
येरी मग निघाली त्वरित ॥ तेथोनियां ॥३६॥
नळाची शुध्दी करीत ॥ व्याघ्र श्वापदादिकां पुसत ॥
चालली वनामाजी हिंडत ॥ दमयंती ते ॥३७॥
तंव पावली नदीतीरा ॥ तेथें देखिलें ऋषेश्वरां ॥
ते ह्मणती तूं सुंदरा ॥ कवणाची गे ॥३८॥
भृगु वसिष्ठादि पवित्र ॥ तियेसि पुसती ऋषेश्वर ॥
ह्मणती कोण येथें तूं सुंदर ॥ तापसवनीं ॥३९॥
मग तयेनें सर्व कथा ॥ आपुली सांगितली सर्वथा ॥
ह्मणे स्वामी मज भेटेल भर्ता ॥ तें सांगाजी ॥१४०॥
दमयंतीसि ह्मणती ऋषी ॥ त्वा चिंता न करावी मानसीं ॥
भेटी होईल नळासी ॥ तुझी माते ॥४१॥
त्यांहीं दीधलीं कंदमुळें ॥ तें जाहलें पारणें अबळे ॥
पांघुरावयासही तेवेळे ॥ दीधलें वस्त्र ॥४२॥
मग तयेसि ऋषि ह्मणती ॥ बाई ऐक आमुची युक्ती ॥
तूं आतां जाईं मायेप्रती ॥ येथोनियां ॥४३॥
नळासि आली अवदशा ॥ तरि तुज न भेटे तो सहसा ॥
त्याची गेलिया अवदशा ॥ होईल भेटी ॥४४॥
तूं वो स्वरूपवंत नारी ॥ नको हिंडूं वनांतरी ॥
नाश होईल क्षणाभीतरीं ॥ जीवित्वाचा ॥४५॥
कीं पतिवांचोनि सर्वथा ॥ स्त्री हिंडतां निराश्रिता ॥
ते नाश पावे निभ्रांता ॥ सत्य जाण ॥४६॥
ऐक आमुचे विचारा ॥ जाईं आपुले माहेरा ॥
पैल मार्ग जातो निर्धारा ॥ वैदर्भासी ॥४७॥
आतां तूं येथोनि जाईं शीघ्र ॥ मार्ग दावितों पैं सत्वर ॥
ऐकोनि ते निघाली सुंदर ॥ तेथोनियां ॥४८॥
मार्गीं जातां तयेसी अवधारा ॥ भेटला सार्थक वणजारा ॥
उतरला वाटेवरी बिढारा ॥ देवोनियां ॥४९॥
तंव तेथें जाहली रात्री ॥ येरी राहिली त्याचे शेजारीं ॥
वाणियें देखिली सुंदरी ॥ दमयंती ते ॥१५०॥
परस्परें ह्मणती बिढारी ॥ येवढी स्वरूपें ही नारी ॥
तरी असेल निर्धारीं ॥ लांव हीच ॥५१॥
ऐसें हें स्वरूप धरोनि ॥ लांव हिंडे नित्य वनीं ॥
कपटें मार्गस्थांसि भक्षोनि ॥ जाते मग ॥५२॥
आतां आह्मांसि निद्रा पडेल ॥ तेव्हांच हे सर्वांस भक्षील ॥
इचा विश्वास मानाल ॥ तरि मरणें ॥५३॥
ऐसा विचार करोनी ॥ तिहीं दवडिली तेथुनी ॥
मग ते दुमातळीं जावोनी ॥ राहिली येरी ॥५४॥
दमयंती आश्रया वेगळी ॥ निशीं राहिली वृक्षातळीं ॥
दुःखें निद्रा करी बाळी ॥ श्रमभारेंसीं ॥५५॥
तंव रात्रीचिये समयीं तेथें ॥ हस्ती पातले जलपानातें ॥
तिहीं मारिलें वाणियांतें शंडाघातीं ॥५६॥
जाणोनि पतिव्रता सती ॥ कीं कैवारा आले हस्ती ॥
स्वाश्रयापासूनि केली परती ॥ ह्मणोनियांच ॥५७॥
मग तेथोनियां प्रातःकाळीं ॥ निघे दमयंती वेल्हाळी ॥
हिंडतां पावली तयेवेळीं ॥ चैद्यदेशा ॥५८॥
तया चैद्यदेशाभीतरीं ॥ नगरा नाम राजपुरी ॥
तेथें आलीसे सुंदरी ॥ परमदुःखें ॥५९॥
तेथें वीरबाहू नृपवर ॥ राज्य करी निरंतर ॥
त्याची राजमाता सुंदर ॥ राणी जाण ॥१६०॥
ते दमयंतीची माउसी ॥ परि वोळखीं नाहीं तयेसी ॥
बहुत दिन नाहीं परियेसीं ॥ भेटी तयां ॥६१॥
राजमाता रायाची राणी ॥ असे उपरी आरुढोनि ॥
स्वानंदे पाहातसे नयनीं ॥ चहुंकडे ॥६२॥
तंव दमयंती सुंदरी ॥ आली नगरा भींतरीं ॥
तयेसि देखिली नेत्रीं ॥ राणियेनें ॥६३॥
अति सुंदर आणि येकली ॥ राणीनें येतां देखिली ॥
मग दासीस पाठविली ॥ तयेजवळी ॥६४॥
तयेनें बोलावितां मंदिरा ॥ दमयंती आली सुंदरा ॥
येवोनि भेटली निर्धारा ॥ राणियेसी ॥६५॥
राजमाता ह्मणे तूं कोण ॥ येरी ह्मणे मी परदेशिण ॥
आपुले पतिशुध्दी लागुन ॥ हिंडत असे ॥६६॥
माते माझा प्राणपती ॥ सांडोनि गेला वनाप्रती ॥
तयालागीं मी आहें हिंडती ॥ देशोदेशीं ॥६७॥
तंव तियेसि राणी ह्मणत ॥ बाई तूं ऐसी रूपवंत ॥
पतिविणें येकली हिंडत ॥ परमदुःखें ॥६८॥
तूं हो सुकुमारी राजसी ॥ कीं तारुण्यें अससी सुरसी ॥
तरि हिंडतां निश्चय पावसी ॥ नाश देखा ॥६९॥
तूं स्वरूपें सुंदर नारी ॥ नाश पावसील निर्धारीं ॥
ह्मणोनि राहें आमुचे घरीं ॥ सुखें आतां ॥१७०॥
तुझा जंव पति येई तव ॥ तूं सचिंत न करीं जीव ॥
तुजसी कन्या सर्वथैव ॥ मानिली म्यां ॥७१॥
तुज कन्येचिये ठायीं ॥ म्यां मानिली असे बाई ॥
तरि आतां निश्चिंत राहीं ॥ घरा आमुच्या ॥७२॥
मग तियेसि ह्मणे दमयंती ॥ मी उच्छिष्ट न भक्षीं कल्पांतीं ॥
आणि परपुरुष येकांतीं ॥ न राहें कदां ॥७३॥
न करीं कोणाचें चरणक्षाळण ॥ आणि मार्जन किंवा मर्दन ॥
तुजसी श्रृंगार देईन ॥ इतुकेंचि करणें ॥७४॥
ऐसें ती दमयंती बोले ॥ तें राणियें सर्व मानिलें ॥
मग प्रीतीस्तव राहविलें ॥ सुनंदेनें ॥७५॥
सुनंदेचे संगतीं निर्धारीं ॥ वीरबाहूचे मंदिरीं ॥
राहिली दमयंती सुंदरीं ॥ पतिविरहें ॥७६॥
आतां इकडे नळाची कथा ॥ वर लाधला असे अवचिता ॥
तें ऐकावें सकल श्रोतां ॥ ह्मणे कृष्णयाज्ञवल्की ॥७७॥
इति श्रीकथाकल्पतरू ॥ प्रथम स्तबक मनोहरू ॥
नलदमयंतीवियोगविस्तारू ॥ नवमोध्यायीं कथियेला ॥१७८॥
॥ श्रीगोपालकृष्णार्पणमस्तु ॥