प्रत्यक्षसूत्रं - श्लोक १७६ ते २००

न चाsविकल्पितः शब्दादिति वाच्यो न गृह्यते ।
तेनाsगृहीतशब्दोsपि गोत्वादीन् प्रतिपद्यते ॥१७६॥
श्रुतिसंस्पर्शबोधेsपि नैवाsभेदोपचारता ।
विवेकादर्थशब्दानां चक्षुःश्रोत्रधिया कृतात् ॥१७७॥
अनन्तधर्मके धर्मिण्येकधर्माsवधारणे ।
शब्दोsभ्युपायमात्रं स्यान्नाssत्माsध्यारोपकारणम् ॥१७८॥
न चोपेयेsभ्युपायस्य रूपाध्यासः प्रसज्यते ।
न हि दीपेन्द्रियादीनां रूपाsध्यारोप ( १ ) इष्यते ॥१७९॥
नित्यं यदि च गोत्वादि शब्दरूपेण गृह्यते ।
रूपान्तरं न दृष्टं चेदू भेदाsध्यासौ कुतो न्विमौ ॥१८०॥
यद्यभेदो न मिथ्यात्वं भेदश्चेत्स्यात्स्वरूपतः ।
नाsध्यारोपप्रसङ्गः स्याद्भ्रान्त्या त्वध्यासकल्पना ॥१८१॥
शब्देनैव च निर्देशो गृहीतेsर्थेsवकल्पते ।
गौरित्येव च निर्देशो वाच्यतद्बुद्धिवादिनाम् ॥१८२॥
निर्देशतुल्यतायां च ( १ ) श्रोत्रा वक्तुः( २ )सरूपता ।
शब्दज्ञानप्रमेयेषु विज्ञानस्याsवसीयते ॥१८३॥
भ्रान्तिहेतुसमानत्वेsप्युपायत्वान्मतिश्रुती ।
मन्यतेsर्थे समध्यस्ते नाsर्थाध्यासं तयोः पुनः ॥१८४॥
गोत्वे सास्नादिमद्रूपा ( ३ ) गादिरूपाsभिधायके ।
निराकारोभयज्ञाने संविःत्तिः परमार्थतः ॥१८५॥
यदि चाsभेदरूपेण शब्देनाsर्थः प्रतीयते ।
एकरूपत्वमक्षादौ देवनादेः प्रसज्यते ॥१८६॥
स्यादनक्षनिवृत्त्या चेत्, न प्राक् शब्दात् प्रतीयते ।
गवादिष्वपि तुल्यं चेन्नैकरूपस्य दर्शनात् ॥१८७॥
त्रये बिभीतकादीनां नैकधर्मान्वयोsस्ति हि ।
शब्दः साधारणस्तेषां जातिशब्दाद्विलक्षणः ॥१८८॥
परस्परविभिन्नं तु ज्ञायतेsत्राssकृतित्रयम् ।
तदध्यासे न युज्येत तद्रूपस्याsविभागतः ॥१८९॥
भिन्नाः स्युरक्षशब्दाश्चेन्नाsर्थे संशयदर्शनात् ।
न सामान्यादृते स स्याद्रूपाsभेदश्च गम्यते ॥१९०॥
भवत्यादौ च भिन्नेsपि नामाख्यातत्वसंज्ञया ।
रूपैकत्वेन चाsध्यासे तुल्यार्थत्वं प्रसज्यते ॥१९१॥
‘ शब्दनिष्पत्त्यभेदाच्च तिङ्न्ताsर्थस्य साध्यता ।
कथं, कथञ्च मूर्ताsर्थो वाचके मूर्तिवर्जिते ॥१९२॥
गवाsश्वशुक्लशब्दादेर्वाच्यरूपाsनपेक्षणे ।
वाचकत्वव्यवस्थानं कथं जातिगुणादिषु ॥१९३॥
वृत्तप्लक्षादिशब्दानां तुल्ये भेदे घटादिभिः ।
विशेषणविशेष्यत्वं कथमर्थाsनपेक्षया ॥१९४॥
सामानाधिकरण्यं च न स्याद्वाचकबुद्धिवत् ।
एकत्र चोपसंहारो न बुध्द्योर्निर्विकल्पके ॥१९५॥
वस्तुमात्रे स चेदेवं सर्वेषामेकवाच्यता ।
भवेद्गवादिशब्दानां सर्वेर्वस्तु हि गम्यते ॥१९६॥
न चाsसाधारणे भेदे नीलोत्पलमितीष्यते ।
न हि शब्दप्रवृत्तिः स्यादन्यत्राsन्यत्र चेष्यते ॥१९७॥
न च नीलोत्पलं नाम वस्त्वेकं किं चिदिष्यते ।
शब्दाsर्थयोर्यतो भेदो गम्यतेsवयवाsनुगः ॥१९८॥
शब्दद्वयस्य चाsध्यासः पर्यायेष्वपि दृश्यते ।
एकाsधिकरणास्तेन स्युस्ते नीलोत्पलादिवत् ॥१९९॥
न चाsनवगते पूर्वं पदमर्थे प्रयुज्यते ।
तत्र सम्बन्धवेलायां कीदृशोsर्थः प्रतीयते ॥२००॥