अध्याय चौदावा

॥ श्री गणेशाय नम: ॥  
ॐ नमो सद्गुरु परिपूर्णा ॥ तूं गुणातीत निर्गुणा ॥ लागतां तुझिया चरणा ॥ माझ्या मीपणा नागवलों ॥१॥
देहसंगें मीपण जडलें होतें ॥ तें देहेंचि निरशिलें सद्गुरुनाथें ॥ पूर्ण बोध केला मातें आतां एकत्वें एकलाचि ॥२॥
मी चौंदेहांचा जाणता साक्षीप्रमाण ॥ चौंदेहाचें म्यां पाहिलें स्वप्न ॥ त्यामाजी जीव शिव माया ब्रह्म पूर्ण ॥ ऐसें बहुत प्रकार देखिले ॥३॥
चार खाणी चार वाणी ॥ चौर्‍यायशीं लक्ष जीवयोनी ॥ अनंत ब्रह्मांड आदिकरोनी ॥ स्वप्नामाजी देखिलीं ॥४॥
सत्य कैलास वैकुंठलोक ॥ सप्त पाताळ एकवीस स्वर्ग दे ॥ मेरुमांदार सकळिक ॥ स्वप्न कौतुक देखिलें ॥५॥
स्वप्नामाजी केला घराचार ॥ तेथें लेंकलेंकी झालीं अपार ॥ व्याही जांवई झाले साचार ॥ हव्यास थोर करित होतों ॥६॥
चारी वर्ण अठरा पगड जाती ॥ वेदशास्त्रादिक ब्राह्मण पढितेजी ॥ परस्परें वाद सांगती ॥ नाना मती देहाभिमानें ॥७॥
सहा दर्शनें छत्तिस पाखांडें जाण ॥ आपलाले मतीं करती स्थापन ॥ ऐसें म्यां देखिलें स्वप्न ॥ तेणें मन भांबावलें ॥८॥
त्या स्वप्नामाजी जाण ॥ मी झालों होतों ब्राह्मण ॥ त्या विद्येचें अभिमानें करोन ॥ बरळत आपण होतों मी ॥९॥
मीच एकला आचारवंत ॥ मजहोनि थोर नाहीं सृष्टींआंत ॥ कवित्वकर्ता बहुश्रुत ॥ हेंचि सत्य बरळत होतों ॥१०॥
मी अग्निहोत्री ब्राह्मण ॥ काव्य - व्याकरणीं निपुण ॥ वेदवक्ता जाणें पारायण ॥ ऐसें जाण बरळत होतों ॥११॥
तीर्थव्रतें केलीं बहुत ॥ दान धर्मांसीं नाहीं गणित ॥ चालविलें सदा व्रत ॥ ऐसें सत्य बरळत होतों ॥१२॥
ऊर्ध्वबाहू पंचाग्निसाधन ॥ ठाडेश्वरी मौन्यमुखीं धूम्रपान ॥ टिळे माळा विभूतिलेपन ॥ ऐसें जाण बरळत होतों ॥१३॥
निंदा आणि स्तुती ॥ उत्तम अधम जाती ॥ प्रजा आणि भूपती ॥ ऐसी स्थिति बरळत होतों ॥१४॥
चोर आणि साव ॥ भक्त आणि देव ॥ दुर्बळ आणि वैभव ॥ ऐसें सर्व बरळत होतों ॥१५॥
अधर्म आणि स्वधर्म ॥ सत्कर्म आणि असत्कर्म ॥ स्त्री - पुरुषाचें युग्म ॥ ऐसें बरळत होतों ॥१६॥
मूर्ख आणि शाहाणा ॥ घरधणी आणि पाहुणा ॥ जांवई आणि मेहूणा ॥ ऐसा जाण बरळत होतों ॥१७॥
परिस आणि पाषाण ॥ विष आणि अमृत जाण ॥ नवें आणि पुरातन ॥ ऐसें जाण बरळत होतों ॥१८॥
ऐसें बरळणें ऐकोनी ॥ धांवले सद्गुरु तत्क्षणीं ॥ मस्तकीं अभय कर ठेवोनी ॥ कृपा वचनीं जागविलें ॥१९॥
जंव झालों मी जागृत ॥ तंव तें हरपलें माझें मज आंत ॥ बुडली द्वैताची मात ॥ प्रकाशली ज्योत एकत्वें ॥२०॥
मुळीं मी एकला एकचि आहें ॥ परि हें भासत होतें मायामोहें ॥ आतां वंदिले तुमचे पाये ॥ भ्रम राहे कैशियापरी ॥२१॥
या जनाचे मूळीं भ्रमचि असे ॥ आणि जग हें भ्रमेंचि करोन भासे ॥ तो भ्रम जाहला आत्मआभासें ॥ मज ऐसें कळों आलें ॥२२॥
आतां भ्रम तोचि झाला निभ्रम ॥ स्वयेंचि झालों आत्माराम ॥ मीच सर्व सुखाचें धाम ॥ वस्तु परम तेचि मी ॥२३॥
माझ्या सत्तेनें हें सर्व वर्तत ॥ परि मी लिप्त नाहीं यांत ॥ जैसें सूर्यतेजें होत ॥ परि सूर्य अलिप्त सर्वांसीं ॥२४॥
जैसा वनीं वसंत वृक्ष पालवोन वृक्षातीत ॥ कीं चुंबकलोहातें चालवीत ॥ दीप गृहांत प्रकाश करीत ॥ परि तो अतीत त्याहोनी ॥२५॥
कीं गृहामाजी दीप आहे ॥ परि गृहकर्मासिं लिप्त नोहे ॥ तैसा मी सर्वांभूतीं आहें ॥ परी साक्षित्वें पाहें वेगळा ॥२६॥
अनंत ब्रह्मांड मजमाझारी ॥ मी त्या ब्रह्मांडाच्या सबाह्य अभ्यंतरीं तुमचे कृपें निर्धारीं ॥ अनुभवें मज कळों आलें ॥२७॥
आतां मी तूंसीं पडलें मौन्य ॥ अवघें झालें चैतन्यघन ॥ उडालें स्वामी सेवकपण ॥ पूजा पूजन दिसेचिना ॥२८॥
ऐसें ऐकोनियां वचन ॥ सद्गुरु बोलिले हांसोन ॥ भला भला रे म्हणवोन ॥ पोटासीं जाण धरियलें ॥२९॥
म्हणे माझे मनोरथ पूर्ण झाले ॥ कां जें तुज ब्रह्म अनुभवा आलें ॥ आपणासकट ब्रह्मचि भासलें ॥ खालीं उरलें सद्गुरुपूजन ॥३०॥
सद्गुरु म्हणजे सद्वस्तु जाण ॥ जें समविषयीं व्यापक समान ॥ शीत उष्णतेविना पूर्ण ॥ असें घन कोंदलें ॥३१॥
ज्यासीं आदि अंत नाहीं ॥ तें परात्पर ते पाहीं ॥ मनबुद्ध्यादिकां नकळे सोई ॥ ते सद्गुरु पाहीं वस्तु ॥३२॥
जें मनाचें मन बुद्ध्यादि बोध जाण ॥ चित्ताचें जें चित्तपण ॥ तोचि निश्चयीं निधान ॥ सद्गुरुरावो ॥३३॥
जो अहंकाराचे आदी ॥ अविद्याची अवधी ॥ विचारितां न पाविजे शुद्धी ॥ तोचि सद्बुद्धि सद्गुरुरावो ॥३४॥
जो श्रवणाचें श्रवण ॥ आणि नयनांचे जो नयन ॥ जो जीवा जीवा जाण ॥ तो निधान सद्गुरुरावो ॥३५॥
जो सर्वांचा प्रकाशक ॥ आदि मध्य अवसानीं एक ॥ जो अलिप्त विश्वव्यापक ॥ तो सम्यक् सद्गुरुरावो ॥३६॥
सद् चिद् आनंद ॥ ध्येय ध्यान ध्याता प्रसिद्ध ॥ त्याचाहि जाणता अनादि सिद्ध ॥ तो अगाध सद्गुरुरावो ॥३७॥
त्वंपद आणि तत्पद ॥ असिपदाचा जाणता शुद्ध ॥ जो सर्वसाक्षी आनंदकंद ॥ तोचि प्रतिपाद्य सद्गुरुरावो ॥३८॥
जो सप्तपाताळां खालता ॥ आणि येकवीस स्वर्गांवरता ॥ अनंत ब्रह्मांडांचा प्रकाशिता ॥ तोचि जाण चित्ता सद्गुरुरावो ॥३९॥
जेणें सर्वांसीं जाणितलें ॥ ज्यामाजी सर्व थोकावलें ॥ जें जाणों जातां जाणतेंचि गेलें ॥ तोचि संचला सद्गुरुरावो ॥१४०॥
जो सर्वांपरिस वाड आहे ॥ जैसाचि संचला पाहें ॥ सर्वां चालवोन वेगळाचि आहे ॥ तोचि होय सद्गुरुरावो ॥४१॥
जो नामरूपातीत ॥ शीत उष्णतेविण प्रकाशिली ज्योत ॥ जो अखंड दंडायमान सदोदित ॥ तो सत्यसत्य सद्गुरुरावो ॥४२॥
हें सर्व होतें जातें पाहीं ॥ परि ज्यासीं होणें जाणें नाहीं ॥ ऐसें जें आहे कांहीं ॥ नेणवेचि सोई सद्गुरुरावो ॥४३॥
ब्रह्मा विष्णु महेश्वर ॥ यांचाही साक्षियाहोन पर ॥ जो मायेचा नियंता साचार ॥ तोचि निर्विकार सद्गुरुरावो ॥४४॥
जैसा सूर्य उदय होतां ॥ अंधार न दिसेचि पाहता ॥ तैसें सद्गुरुचें पायीं लागतां ॥ द्वैताची वार्ता बुडाली ॥४५॥
आतां अद्वैत ना द्वैत ॥ याचा उडालाचि हेत ॥ अवघा सद्गुरुचि सदोदित ॥ म्हणवोन आर्त धरिजे येथें ॥४६॥
ज्यां सद्गुरुचें कृपेंकरून ॥ द्वैताचें झालें बोळवण ॥ त्या सद्गुरुसीं मानी मनुष्य म्हणवोन ॥ त्याचें ज्ञान सिद्धि न पावें ॥४७॥
रत्नाकरा सर्व साधनांचे साधन ॥ ते शिष्यासी सद्गुरुचे चरण ॥ येथें आभाव धरितां जाण ॥ त्याचें ज्ञानसिद्धि न पावे ॥४८॥
जेणें चौंदेहांसीं निरसिलें ॥ आक्षि स्वयेंचि ब्रह्म केलें ॥ त्यासी मनुष्य म्हणवोन जेणें मानिलें ॥ ते गेले अधोगती ॥४९॥
सद्गुरुकृपेनें झालें ज्ञान ॥ परि तें जतन होतां अति कठिण ॥ कां जे हो सद्गुरुसेवेसिं करी अभिमान ॥ तेणें हान त्या ज्ञानासी ॥५०॥
सद्गुरुचरणीं मस्तक ठेविला ॥ तेव्हांचि हा देह त्यासी अर्पिला ॥ आतां हा तों शिवनिर्माल्य झाला ॥ म्हणवोन सेवेसीं लाविला पाहिजे ॥५१॥
कां जे देह हा तो नाशिवंत ॥ आणि सद्गुरुने वस्तु दिली शाश्वत ॥ ऐसें जाणोनि जो सेवेसीं वंचित ॥ तो पतीत जाणावा ॥५२॥
ज्या वस्तूसाठीं वनवासी झाले ॥ एकें विषय वमनप्राय मानिले ॥ एक गिरिकपाटीं राहिले ॥ परि अनुभवीं आलें ऐसें नाहीं ॥५३॥
एक अखंड बैसले ध्यानस्थ ॥ येक ब्रह्मचर्यादि व्रत आचरत ॥ येक धूम्रपानादि करीत ॥ येक राहात ठाडेश्वरीं ॥५४॥
एक भगवीं करोनी लुगडीं ॥ फिरताती नागवीं उघडीं ॥ त्यजोनी अन्न - उदकांची गोडी ॥ ओढिती तोटी तपाची ॥५५॥
येक टिले माळा लावोन ॥ सदा करिताती कीर्तन ॥ येक सदा करिताती अनुष्ठान ॥ चित्त ठेवोन वस्तूचे ठाईं ॥५६॥
एक सदावर्त घालिती ॥ एक गंगेंत बुडोन मरती ॥ एक गोराजन खाती ॥ आस चित्तीं वस्तूची कीं ॥५७॥
एक गोदानें भूमिदानें देती ॥ एक अनाथांचें पालण करिती ॥ एक जीवहि दानें अर्पिती ॥ एक राहती सदां मौन्य ॥५८॥
एक वेदाध्ययन करिती ॥ एक उपनिषद् अखंड विचारिती ॥ एक न्यायमीमांसादिक पढती ॥ एक पढती अखंड स्तोत्र ॥५९॥
एक अग्निहोत्र घेती ॥ एक विधियुक्त कर्म आचरती ॥ एक शाक्त वैष्णव घेऊन ॥ अशा चित्तीं वस्तुचि असे ॥६०॥
एक काळीं वस्त्रें करोन ॥ महात्मे होताति आपण ॥ एक वैराग्य घेऊन ॥ करिती भजन रात्रंदिवस ॥६१॥
ऐसे वस्तूसाठीं बहुत ॥ कष्टी होताति सत्य ॥ परी ते नोव्हेचि प्राप्त ॥ म्हणोन पडत मतवादी ॥६२॥
वस्तूसाठीं सहा दर्शनें झालीं ॥ सन्निध असतांचि भांबावलीं ॥ म्हणवोन आपुलालीं मतें स्थापिलीं ॥ अगोचर राहिलीं सर्वंपरतीं ॥६३॥
कां जें वस्तु मन बुद्धींस अगोचर आहे ॥ आणि हे तों करिती मनबुद्धीनें उपाय ॥ म्हणवोन उपाय तोचि अपाय ॥ होतो पाहें बा रत्नाकरा ॥६४॥
ऐसी जे सर्वांसीं चोरली ॥ जेथें ध्येय ध्यानें हरपलीं ॥ सर्व साधनें सरलीं ॥ दृष्टातें वाहिलीं आण जेथें ॥६५॥
जें आहे नाहीं म्हणतां नये ॥ जाणों जातां जाणणेंचि जाय ॥ जें सर्व गुह्यांचें गुह्य ॥ तें देत आहे सद्गुरु शिष्यांसीं ॥६६॥
कांहीं कष्ट न करविता ॥ बहुत दिवस लाजों न देतां ॥ क्षणामाजी बोध करविता ॥ भासवी तत्त्वतां ब्रह्मसर्वत्रीं ॥६७॥
गुरुमुखेंविण होय उपदेश करविता ॥ शिष्य कर्णाविण होय एकता ॥ जें न कळे नाना सायास करितां ॥ बाणे एकात्मता क्षणामाजी ॥६८॥
जैसा दीपें दीप लावला ॥ तो दुसरा दीप तैसाचि झाला । नेणवे आधिल मागला ॥ सद्गुरुकृपेनें शिष्य झाला तैसा ॥६९॥
आत्मप्रचीत आणि गुरुप्रचीत ॥ तिसरी शास्त्रप्रचीत ॥ ऐसें समतेजो भास करित ॥ भ्रांत हरी तात्काळचि ॥७०॥
भ्रांत हरोनि सर्वसाक्षी करोन ॥ उडवी मीतूंपणाचें भान ॥ ऐसें जें सद्गुरुनिधान ॥ त्यासी वंचितो पामर ॥७२॥
जेणें भवजन्मापासोन सोडविलें ॥ त्या सद्गुरुसी जेणें वंचिं ॥ ते महापतीत बोलिले ॥ ते रौरवीं पडले कल्पकोटी ॥७३॥
सद्गुरुसी मनुष्यापरी मानिती ॥ आणि त्याचे वचनासी अमान्य करिती ॥ मुखें आपुली ज्ञानवित्पत्ति ॥ ते बोलिजेति कृतघ्न ॥७४॥
कार्यापुरती करिती लोलिंगता ॥ जैसी व्यभिचारिणी भुलवी आपुला भर्ता ॥ सद्गुरुपुढें रोधोन होय बोलता ॥ तो जाण चित्तीं कृतघ्न ॥७५॥
सद्गुरुचे ठाईं जे अभाव धरिती ॥ आणि देवी देवतांतें मानिती ॥ तीर्थयात्रेसी फिरती ॥ ते जाण चित्तीं कृतघ्न ॥७६॥
जो सर्व देवांचा मुकुट - मणि ॥ सर्व तीर्थे ज्याचे चरणीं ॥ सद्गुरुमहिमा जे नेणती कोणी ॥ ते जाण कृतघ्न ॥७७॥
ज्यासीं परिणामविचार नाहीं ॥ लीन नसेचि सद्गुरुपाईं ॥ शुभाशुभ नकळेचि कांहीं ॥ ते सोई शिष्याची ॥७८॥
तूं कतरशी अनुमान ॥ अशिष्य सच्छिष्य त्याचें काय लक्षण ॥ तेंहि सांगतों सावधान जेणें पावन होइजे ॥७९॥
सद्गुरुचरणीं एकनिष्ठा नाहीं ॥ अखंड चित्त चंचळ पाहीं ॥ वेळ अवेळ नेणें कांहीं ॥ तोचि पाहें अशिष्य ॥८०॥
ज्यापासोन झालें ब्रह्मज्ञान ॥ त्याचे चरणीं भावहीन ॥ आणि मिरवितो ज्ञानाभिमान ॥ तोचि जाण अशिष्य ॥८१॥
जो सद्गुरु परिचर्येसी आळशी ॥ आणि तत्पर स्वकार्यासीं ॥ लोभ ज्याचे मानसीं ॥ तोचि निश्चयेंसीं अशिष्य ॥८२॥
जो गुरुसांप्रदायासी पाठमोरा ॥ आणि घाली ज्ञानाचा पसारा भाव नाहीं एकसरा ॥ तोचि खरा अशिष्य ॥८३॥
सद्गुरुसन्निध एक क्षण न बैसे ॥ श्रवणींतो चाडचि नसे ॥ मी ज्ञाता ऐसें म्हणत असे ॥ तोचि खरा अशिष्य ॥८४॥
आप स्तुत पराची निंदा ॥ जो अखंड प्रवर्ते वादा ॥ न मानी वडिल प्रबोधा ॥ तोचि शुद्ध अशिष्य ॥८५॥
माझे महत्त्व व्हावें ॥ ऐसें कल्पित जीवेंभावे ॥ मान झाल्या संतोष पावे ॥ तो जाणा अशिष्य ॥८६॥
सद्गुरुसेवेसी विन्मुख ॥ जया आवडे लौकिक ॥ विषयसुखाचा मानी हरिख ॥ तोचि सम्यक् अशिष्य ॥८७॥
सद्गुरुची निंदा करी ॥ आणि उगाचि फिरे घरोघरीं ॥ वैराग्य नाहीं अंतरीं ॥ तो निर्धारीं अशिष्य ॥८८॥
उत्तम वस्त्राचें परिधान ॥ उत्तम अन्न भोजनालागोन ॥ एकाग्र नाहीं ज्याचें मन ॥ तोचि जाण अशिष्य ॥८९॥
गुरु जो जो करी उपदेश ॥ त्याचा करी उपहास ॥ अखंड निद्रा करणें ज्यास ॥ तोचि परियेसीं अशिष्य ॥९०॥
सर्वत्र समान बुद्धि नाहीं ॥ भूतदया न मिळेचि पाहीं ॥ नेणे भजनाची सोई ॥ तोचि पाहीं अशिष्य ॥९१॥
सद्गुरुचे ठायीं उदास ॥ आणि करी तीर्थव्रतास ॥ भजे देवीदेवतांस ॥ तोचि परियेसीं अशिष्य ॥९२॥
विषयवासना ज्याचें मनीं ॥ आणि लोभें करी ज्ञानकथन मनीं ॥ भोंदी बाळ्याभोळ्यां लागोनी ॥ तो निर्वाणीं अशिष्य ॥९३॥
परोपकारीं चित्त नसे ॥ शम दमीं आळशीं असे ॥ परस्त्री परधनांत चित्त वसे ॥ तो जाण अनायसें अशिष्य ॥९४॥
मातापित्याशीं वंचोन ॥ करी स्त्रीपुत्रांचें पाळण ॥ गाई ब्राह्मणां उदासीन ॥ तोचि जाण अशिष्य ॥९५॥
नित्यनैमित्याची बोळवण ॥ कामिककर्मे करी आदरेंकरोन ॥ शिके मंत्रयंत्रालागोन ॥ तोचि जाण अशिष्य ॥९६॥
जारण मारणादिक ॥ शिके गारोडलावक ॥ परपीडे मानी सुख ॥ तोचि सम्यक् अशिष्य ॥९७॥
ऐसी अशिष्याची कथा ॥ किती म्हणोन सांगावी सुत ॥ असो अपवित्राची वार्ता ॥ जिनें आत्महिता ठकविलें ॥९८॥
ऐसियाशीं सद्गुरुकपेंकरून ॥ जरी प्राप्त झालें असे ज्ञान ॥ परी तें निष्फळचि जाण ॥ जैसें रत्नभूषण मर्कटा ॥९९॥
कीं खटकीं बीज पेरिलें ॥ तें न उगवलें आणि सिंचलें ॥ बहिर्‍यापुढें कीर्तन केलें ॥ तें गेलें वायांची ॥१००॥
जन्मांधा रत्न लाधलें जाण ॥ कीं नपुंसकासी पद्मिण ॥ कीं खराशीं लाविलें चंदन ॥ तैसें ज्ञान त्याशीं प्राप्त ॥१॥
कीं चोराशीं वेव्हार केला ॥ तो मुद्दलचि घेवोन गेला ॥ तैसा त्यासी सद्गुरु प्रसन्न झाला ॥ तो बुडाला वेव्हारु ॥२॥
तैसें नित्यासी प्राप्त ज्ञान ॥ तें वायांचि गेलें जाण ॥ तो अंत्यजापरी पाळावा जाण ॥ त्यासीं संभाषण न करावे ॥३॥
जो सद्गुरुसेवेसी आळसी ॥ तो महापतित पापाची राशी ॥ त्याचा भार होय भूमीशीं ॥ जो सद्गुरुशीं वंचला ॥४॥
देह मळमूत्राचें माहेंर ॥ अस्थिमासांचें कोठार ॥ याचा मोह करी साचार ॥ आणि सेवेसी अंतर पाडित ॥५॥
तो महापापाची खाणी ॥ ज्यासी देहलोभ मनीं ॥ आणि शिवनिर्माल्य घे परतोनि ॥ तो सज्जनानीं वाळिला असे ॥६॥
गोड लागे सतीचे घेतां वाण ॥ परी सती होणें अति कठिण ॥ तैसे सद्गुरु करितां हो पुरुषायमान ॥ परी दास्त्वीं मन काढितसे ॥७॥
सतीनें जाळिलें देहाशीं ॥ शिष्यें देह असतां जाळावें जिवासी ॥ आवरोनियां सर्व वृत्तींसी ॥ गुरुसेवेने लावावें ॥८॥
जैसें वृक्षास बुडीं पाणि घालावें ॥ तैं पत्रपुष्पफळमुळासी पावावें ॥ तैसें गुरुसेवेनें स्वरूपाधिकारीं व्हावें ॥ बुद्धि धांवें विवेकापरी ॥९॥
अहं ब्रह्मास्मि बाणली जाण ॥ तेव्हांचि उडे द्वैताचें ठाण ॥ ज्ञानसिद्ध त्याशींच म्हणणें ॥ आदरें करणें गुरुसेवा ॥११०॥
आणिक तों कांहीं उरलें नाहीं ॥ देवी दैवतें हरपलीं पाहीं ॥ ब्राह्मण म्हणणें तेंही ॥ अनिर्वाच्य कांहीं बोलवेना ॥११॥
जे परवाचेपर ॥ तेहि उरले साचार ॥ तोचि सद्गुरु निर्विकार ॥ शिष्यजना सारजापूतेचि ॥१२॥
शिष्यासी हें भान नाहीं ॥ सच्छिष्यासी सांगणें नलगे कांहीं ॥ सच्छिष्य कैचें कांहीं ॥ सावध तेंही सांगतों ॥१३॥
सांगितलें अशिष्याचें लक्षण ॥ तें सांडावया लागोन ॥ ज्यासी हिताची चाड असेल पूर्ण ॥ तेणें वमनप्राय जाण मानावों ॥१४॥
जैसा राजहंस सांडी दुर्गंधीसी ॥ कीं ब्राह्मण त्यजी श्वपचासी ॥ कीं विवेक त्यजी दुर्बुद्धीसी ॥ तैसें या लक्षणासी त्यजावें ॥१५॥
कीं मक्षिका अन्नामधून ॥ तात्काळचि सांडिजे निवडोन ॥ तैसें अशिष्याचें लक्षण ॥ प्रयत्नें करोन सांडावें ॥१६॥
विप्र सांडी अनाचार ॥ की पतिव्रतेसी नावडे व्यभिचार ॥ कीं चोरासी त्यजी सावकार ॥ तैसें सत्वर सांडावें ते ॥१७॥
ब्राह्मणसभेसी जैसें श्वान ॥ आलिया काढिती तत्काळ मारोन ॥ तैसें अशिष्याचें लक्षण ॥ अंगीं जाण स्पर्शो न द्यावें ॥१८॥
धर्मिष्ठ त्याजिती अधोगति ॥ ज्योतिषि सांडिती कुमुहूर्तासी ॥ तापसी त्यजती अहंतेसी ॥ तैसेंच त्या लक्षणासीं सांडावें ॥१९॥
कीं ज्ञानी त्यजिती देहाभिमान ॥ कीं रोगी त्यजिती कुपथ्यासी जाण ॥ तैसें अशिष्याचें लक्षण ॥ मनींहून सांडावें ॥१२०॥
जे सच्छिष्य असती ॥ ते अशिष्यातें जाणती ॥ आपले स्वहितीं चित्तवृत्ती ठेविती ॥ आदरें सेविती सद्गुरुतें ॥२१॥
शरीर सद्गुरुसी अर्पिलें ॥ तें न म्हणेचि आपलें ॥ नित्य सेवन अंगिकारिलें ॥ तेचि बोलिले सच्छिष्य ॥२२॥
जैसे चकोर चंद्रामृत सेवित ॥ तैसा हा सद्गुरुशब्द झेलित ॥ चकोरा जैसें चंद्राची आर्त ॥ तैसा तो पाहत सद्गुरुमुख ॥२३॥
माता पिता बंधू बहिणी ॥ ही माझी सद्गुरुचि मानी ॥ सन्निध राहे लीन होउनी ॥ तोचि जाण मनीं सच्छिष्य ॥२४॥
सद्गुरुमुखें निघतां वाणी ॥ ते वरच्यावर झेलोनि ॥ जैसा पपैया मेघथेंबालागोनि ॥ आदरेंकरोन झेलित ॥२५॥
सरिता समुद्र उदंड भरिलेती । परी ते पपैयाचे न येती चित्तीं ॥ तैसी इतर जाती उदंड असती ॥ परि सद्गुरुमूर्तिच आवडे ॥२६॥
सद्गुरुमुखींचे कवित्व जाण ॥ तें मानिती वेदशास्त्राप्रमाण ॥ इतर स्थळीं न घाली मन ॥ तोचि जाण सच्छिष्य ॥२७॥
मंजुळ वचन बोलत ॥ शब्द विकारारहित ॥ करसंपुष्ट जोडोन उभा राहत ॥ तोचि सत्य सच्छिष्य ॥२८॥
जों जों सद्गुरुची सेवा घेवोन ॥ झाडी सद्गुरुचें आंगण ॥ उदक आणोन भरी रांझण ॥ सांडोन अभिमान थोरपणाचा ॥१३०॥
धनलोभी जैसा धनासीं ॥ रात्रंदिवस मिळवी हर्षेसीं ॥ तैसाच हा सद्गुरुसेवेशीं ॥ अतिप्रेमेंसीं करीतसे ॥३१॥
अति विनीत होऊन ॥ मंजुळ वचनें करी प्रश्न ॥ सद्गुरु सांगती तें आदरें करोन ॥ हृदयीं सांठवोनी ठेवित ॥३२॥
सद्गुरुसेवा नित्य नैमित्य ॥ सद्गुरुयज्ञ महायज्ञ म्हणिजेत ॥ सद्गुरुसान्निध कैवल्यवास म्हणत ॥ तोचि बोलिला सच्छिष्य ॥३३॥
सद्गुरुवरोन जाण ॥ करी शरीराचें लिंबलोण ॥ अंत:करणीं आल्हादपूर्ण ॥ तोचि बोलिला सच्छिष्य ॥३४॥
म्हणे सद्गुरुसी व्हावया उत्तीर्ण ॥ कांहीं न दिसेचि जाण ॥ म्हणवोन तनु मन आणि धन ॥ करी अर्पण सद्गुरुसी ॥३५॥
वाचे सद्गुरुचें स्तवन ॥ शरीरें सद्गुरुसेवन ॥ द्रव्यें सद्गुरुचें पूजन ॥ मनीं ध्यान सद्गुरुचें ॥३६॥
म्हणे सद्गुरुनें दिली शाश्वत ॥ आणि पदार्थमात्र अशाश्वत ॥ म्हणे अंत:करण करी संकोचित ॥ उत्तीर्णार्थ दिसत नाहीं ॥३७॥
म्हणोन अखंड तळमळ करी ॥ म्हणे उत्तीर्ण होऊं कैशापरी ॥ म्हणोन वेळोवेळां नमस्कार करी ॥ तोचि निर्धारीं सच्छिष्य ॥३८॥
म्हणे सद्गुरुनें दिधलें निधान ॥ आणि त्यासीं कवडी दिल्ही नेवोन ॥ ते रीतीनें कोण होइजे उत्तीर्ण ॥ ऐसें अनुमान करीतसे ॥३९॥
कल्पतरूसाठीं शेरु देइजे ॥ तरी तों त्यासी काय उत्तीर्ण साजे ॥ तैसें दास्यत्व करणें माझें ॥ आणि अर्पि जे जे वस्तु ॥१४०॥
माझी सेवा ते किमर्थ ॥ जे की उत्तीर्णत्वाचें मनोहित ॥ म्हणवोन अखंड होय सद्गदित ॥ तोचि निश्चित सच्छिष्य ॥४१॥
अमृत घोवोन कांजी देणें ॥ तैशी मानी सेवा करणें ॥ कामधेनु घेवोनि शेळीं देणें ॥ तैसें होणें उत्तीर्ण कीं ॥४२॥
म्हणवोन उत्तीर्णासी न दिसे कांहीं ॥ ऐसें अखंड चिंतीतसे हृदयीं ॥ म्हणवोन सर्वस्व उदार पाहीं ॥ विनटला पायीं एकनिष्ठ ॥४३॥
प्रात:काळापासोन सायंकाळपर्यंत ॥ स्नानसंध्यादि भोजन करोन समस्त ॥ सेवा करी यथायुक्त ॥ शय्या झाडित निद्रेशीं ॥४४॥
सद्गुरु निद्रा करिती ॥ आपण चरण चुरी अति प्रीति ॥ आनंदत जाय चित्तीं ॥ म्हणे धन्य त्रिजगतीं मीच एक ॥४५॥
जें ब्रह्मादिकांसी दुर्लभ असे ॥ हरिहर ज्याचें ध्यान करीतसे ॥ त्या सद्गुरुची सेवा अनायसें ॥ घडत असे पूर्वपुण्य़ें ॥४६॥
माझ्या भाग्या नाहीं पार ॥ जो अनंत अपरंपार ॥ त्या सन्निध मी निरंतर ॥ ऐसा आल्हाद थोर मानित ॥४७॥
सद्गुरुशीं निद्रा लागलियावरी ॥ आपण सन्निधचि निद्रा करी ॥ कां जे सद्गुरु उठल्यावरी ॥ बोल सत्वर कानीं पडे ॥४८॥
ऐसिया प्रात:काळ झालियावरी ॥ तांब्या घेवोन जाय सद्गुरुमाघारीं ॥ ते मैदान फिरोन आलियावरी ॥ मुखमार्जन करीत ॥४९॥
मग स्नानासी उदक सारिलेंसे ॥ मी उदक ऐसें आपणासिं भासवितसे ॥ सोंवळें पादुका घेवोन उभा राहत असे ॥ अति हर्षे वोसंडित ॥१५०॥
स्नान झालियावरी ॥ अंगवस्त्र पिळोन दे करीं ॥ मग खंबाइत झडकरी ॥ अति सत्वरीं देतसे ॥५१॥
मग खडावा पुढें ठेवोन ॥ सद्गुरुसी बैसवी आसनीं नेवोन ॥ आपणही करोन स्नान ॥ विधियुक्त पूजन करीतसे ॥५२॥
षोडशोपचार पूजा करोन ॥ संतुष्ट करी सद्गुरुलागोन ॥ हें सच्छिष्याचें लक्षण ॥ साधुजन जाणती ॥५३॥
सद्गुरु पायीं चालती ॥ तेव्हां तो मागें मागें चाले अति प्रीतीं ॥ चरणाचें रज उधळती ॥ ते अंगासी लागे ऐसें करी ॥५४॥
ते रज:कण अंगीं लागत ॥ ते कैवल्यसमान मानित ॥ अति हर्षे असे आनंदत ॥ तोचि बोलिजेत सच्छिष्य ॥५५॥
जेव्हां अश्वारूढ होती सद्गुरुपाथ ॥ तेव्हां आपण पुढें असे धांवत ॥ म्हणे आजि मी झालों पुनीत ॥ तोचि बोलिजे सच्छिष्य ॥५६॥
सन्निध असतां ऐसी सेवा करी ॥ आज्ञेनें जातां दुरी ॥ तेथोन ध्यानस्थितीनें पूजा करी ॥ एक क्षणभरी विसंबेना ॥५७॥
गुरुमंदिर आणि सर्व परिवार ॥ तें सर्व सांठवी हृदयामाझार ॥ प्रारब्धें फिरतांही देशांतर ॥ मन निरंतर गुरुगृहीं ॥५८॥
गुरुगृह ज्या देशीं ॥ तो देश असे मानसीं ॥ जैसें लोभ्याचें चित्त ठेवण्यापाशीं ॥ परदेशीं असतांही ॥५९॥
गुरुचे गांवींचे कोणी आले ॥ ते मानी अति आप्त आपुले ॥ म्हणे आजी मज स्वयेंचि सद्गुरु भेटले ॥ म्हणवोन डोले अतिप्रेमें ॥१६०॥
अथवा गुरुनेंचि कोणी धाडिले ॥ कीं दुर्बळा निधान प्राप्त झालें ॥ कीं अंधासी नेत्र आले ॥ तैसें होत तयाशीं ॥६१॥
कीं मुक्यासी जैसी वाचा आली ॥ कीं भणंगे सदान्नावरतीं तृप्त झालीं ॥ की तृषार्थे अमृतकुंडीं पडलीं ॥ तैसें होत तयाशीं ॥६२॥
जैसा चुकोन अटवीमाजी पडला ॥ आणि तो घाबरा झाला ॥ तेथें एकाएकीं सांगाती जोडला ॥ तैसा झाला लाभ तया ॥६३॥
त्या लोभें आनंदात ॥ वेळोवेळां क्षेम देत ॥ अति प्रेमें चरण धूत ॥ आसन देत बैसावया ॥६४॥
षोडशोपचारें पूजा करोन ॥ उभा राहे करसंपुट जोडोन ॥ अति म्लान वदनें करोन ॥ पुसे आपण प्रेमयुक्त ॥६५॥
सांगा सद्गुरुची वार्ता ॥ जेणें संतोष होय माझे चित्ता ॥ सद्गदित कंठ करोन तत्वतां ॥ असे लीन होवोनी ॥६६॥
ते जो सद्गुरुचा सांगती निरोप ॥ तो ऐके प्रेमयुक्त ॥ अति आल्हादें असे कांपत ॥ अश्रुपात नेत्रां येती ॥६७॥
जैसे साधु वेदशास्त्र श्रवणरिती ॥ तैशा त्या गोष्टी ऐके प्रीतीं ॥ जैसी दरिद्र्यासी जोडे संपत्ती ॥ तैसा चित्तीं आल्हाद मानी ॥६८॥
म्हणे कैसी सद्गुरु कृपा करिती ॥ आणि आपुलें दर्शन देती ॥ अथवा मजचि तेथें नेती ॥ ऐसी स्थिति केवीं घडे ॥६९॥
जैसें वासराचें चित्त गाईपासीं ॥ परि गळां दावें बांधिलें त्यासीं ॥ वरती मान करोन हंबरे हर्षीं ॥ जावयासीं ओढ करी ॥१७०॥
तैसाचि हा संसार सांडोन ॥ परमार्थ करावया आपण ॥ ऐसें अखंड करी अनुमान ॥ परि गुरुआज्ञें करोन बांधला ॥७१॥
उदासवृत्तीनें संसार करित ॥ मायामोहें नाहीं लिंपत ॥ जैशी घरामाजी दीपज्योत ॥ परी अतीत गृहकर्मासीं ॥७२॥
स्त्रीपुत्रादिक सर्व आहेती ॥ परी ते पाहुण्यापरि मानी चित्तीं ॥ मीपणाची सांडोन अहंकृती ॥ पाहे सर्वांभूतीं जगदात्मा ॥७३॥
अतीत अभ्यागतां मानीत ॥ आलिया पदार्थ नाहीं वंचित ॥ गुरुनामें गर्जना करित ॥ तोचि सत्य सच्छिष्य ॥७४॥
नित्यनैमित्य आदरें करी ॥ हरिभक्तीसीं प्रेम धरी ॥ निर्विकल्प वर्ते संसारी ॥ तो निर्धारी सच्छिष्य ॥७५॥
परस्त्री मातेसमान ॥ परधन म्हणे पाषाण ॥ वेळोवेळां करी स्मरण ॥ तोचि जाण सच्छिष्य ॥७६॥
वेदशास्त्रें मानीत ॥ गाई - ब्राह्मणातें पूजित ॥ वडिलांची मर्यादा पाळित ॥ तोचि बोलिजे सच्छिष्य ॥७७॥
पाखांड मता अव्हेरी ॥ अध्यात्मग्रंथीं प्रेम धरी ॥ अखंड श्रवण मनन निर्दारीं ॥ भावेंकरोन करी अहर्निशीं ॥७८॥
तो ईश्वरासमान ॥ साधुसंतांसी मानी आपण ॥ मनोभावें करी पूजन ॥ जेणें समाधान होय त्याचें ॥७९॥
सर्वसाक्षी होऊन वर्तत ॥ म्हणे मी नाहीं या कर्माआंत ॥ कर्म त्रिगुणयोगें होते ॥ ऐसा निश्चय केला असे ॥१८०॥
आकाश पडतां कोसळून ॥ परी धैर्य न सांडीच आपण ॥ मनोभावें म्हणे मी अविनाश पूर्ण ॥ मज नाश कोण करूं शके ॥८१॥
मी अचळ अढळ अविनाश ॥ माझ्याप्रकाशें भासतें दृश्य ॥ दृश्य पावतें नाशास ॥ मी अदृश्य सर्वांसीं ॥८२॥
सृष्टि होतां मज होणें नाहीं ॥ सृष्टि प्रळयीं मी जैसा तैसाचि पाहीं ॥ ऐसिया बोधें वर्तत देहीं ॥ संदेह कांहीं न धरीच ॥८३॥
विधियुक्त कर्म करी ॥ परी सांटोप नाहीं शरीरीं ॥ मी साक्षी ऐसें जाणे अंतरीं ॥ तोचि निर्धारीं सच्छिष्य ॥८४॥
सद्गुरु आज्ञेनें संसार करी ॥ तरी तो ऐसियाप्रकारीं ॥ अहंता नाहीं तिळभरी ॥ सुखी करी सर्वांतें ॥८५॥
शांतिक्षमेचा आगर ॥ आणि सद्विद्येचें माहेर ॥ ज्यासी नावडे अनाचार ॥ तोचि साचार सच्छिष्य ॥८६॥
कधीं दुष्ट उत्तर नाहीं बोलत ॥ मानी सर्वत्रीं एकचि भगवंत ॥ कामक्रोधांतें नाहीं नभ ॥ पाहे स्वयंभू अनेकीं एक ॥८८॥
ऐसी सच्छिष्याचीं लक्षणें ॥ किती म्हणोन वाखाणणें ॥ देहाभिमान सांडिला जेणें ॥ तोचि जाणणें सद्गुरुरूप ॥८९॥
जैसी कीटकी भृंगीचे ध्यानेंकरोन ॥ भृंगीच झाली आपण ॥ तैसा सद्गुरुचे सेवेनें जाण ॥ सद्गुरुचि आपण झाला असे ॥१९०॥
सद्गुरुशीं गेला शरण ॥ आणि चिंतीत राहे देहाभिमान ॥ हे बोल न ऐकती माझे कान ॥ पाखांड जाणा दिसोन येतें ॥९१॥
जो राजाचे उदरीं जन्मला ॥ तो कुमरु राजाचि जैसा झाला ॥ मा जो सद्गुरुसी शरण गेला ॥ तो कैसा राहिला जीवदशे ॥९२॥
जैसा अग्निमाजी कापूर पडला ॥ तो न जळे तैसाचि उरला ॥ कीं जळीं लवणखडा बुडविला ॥ तो राहिला लवणरूप ॥९३॥
जैसें अग्निसन्निध ठेविलें घृत ॥ तें न वितळें हें काय सत्य ॥ कीं वायुमाजी दीपज्योत ॥ राहे असत्य बोलणें ॥९४॥
जैसें कर्पुराचे राशी अग्नि लाविला ॥ कर्पूर न जळे अग्नि विझोन गेला ॥ गज्रशस्त्रें तोडों न शके कर्दळी स्तंभाला ॥ या बोलाला सत्य कोण मानी ॥९५॥
जाहला सूर्याचा प्रकाश ॥ आणि अंधाराचा न होय नाश ॥ तरी शरण गेलिया श्रीगुरूस ॥ जीवदशेस ऊर कैंची ॥९६॥
जे अज्ञान मंदमती असती ॥ ते या बोलातें सत्य मानिती ॥ आणि ज्ञानी जे असती ॥ ते मानिती मिथ्याचिन्हें ॥९७॥
जैसें अग्नीमाजी जे घातले ॥ ते ते अग्निरूपचि जाहलें ॥ तैसे जे सद्गुरूसीं शरण गेले ॥ ते ते जाहले सद्गुरुरूप ॥९८॥
काष्ठ अग्नीस मिळालें ॥ तें अग्निरूपचि जाहलें ॥ तैसे जें सद्गुरुसीं प्रेम जडलें ॥ तें झालें सद्गुरुरूप ॥९९॥
कीं गंगेशीं ओघ मिळाला ॥ तो गंगारूपचि झाला ॥ तैसा सद्गुरुशीं शरण गेला ॥ तो झाला सद्गुरुरूप ॥२००॥
लवण जळीं पडतां ॥ ते जळजि झालें तत्त्वतां ॥ तैसें सद्गुरुशीं शरण जातां ॥ शिष्यअहंता विरेकीं ॥१॥
तूं आशंका करिशी मानसीं ॥ जो शरण गेलिया सद्गुरुसीं ॥ बोध का न होय शिष्यासीं ॥ ऐसी करिशी कल्पना ॥२॥
तरी होऊनियां सावधान ॥ एक एकाग्र निरूपण ॥ जेणें बोधे तुझें मन ॥ तें संक्षेपेंकरोन सांगतों ॥३॥
शिष्य अति श्रद्धेंकरून ॥ जरी सद्गुरुशीं जाय शरण ॥ प्रपंच भासे जैसें वमन ॥ तरी त्याची जाण कार्यसिद्धि ॥४॥
आत्माकार्य साधावया जाण ॥ प्रथम वैराग्य पाहिजे पूर्ण ॥ तें वैराग्य म्हणीशी कोण ॥ तेंही लक्षण सांगतों ॥५॥
म्हणे नरदेह झाला प्राप्त ॥ येणें साधावा भगवंत ॥ आणि मी विषय झालों रत ॥ माझी गत पुढें काय ॥६॥
स्त्रीपुत्रादि धनगोत ॥ हीं तर अवघीं नाशिवंत ॥ अभ्रापरि असती भासत ॥ ऐसी अखंडित विवंचना करी ॥७॥
ज्या पासोन मी झालों निर्माण ॥ तीं मातापिता गेलीं मरोन ॥ तीच गती माझीही जाण क्षणक्षणा वय जातें ॥८॥
ज्यांहीं थोर हव्यास केले ॥ ज्यांहीं सर्व पृथ्वीचें राज्य घेतलें तेही नाशातें पावलें ॥ सर्व राहिलें येथेंचि ॥९॥
मनेंचि संहार मनेंचि उत्पत्ती ॥ ऐसे ज्याचे पुरुषार्थ असती ॥ जे देवदानवा अप्रीत म्हणविती ॥ तयाचानिगुती अंत झाला असे ॥२१०॥
चौदा चौकडीचें राज्य रावण ॥ सवालक्ष नातीं पोतीं जाण ॥ जयाचे भाग्यासीं नाहीं गणना ॥ तोही जाण लया गेलासे ॥११॥
मार्कंड भृशुंडी आदिकरोनी ॥ जो समुद्राचें आचमन करी अगस्तीमुनी ॥ ज्यांची कीर्ति इतिहासदेवपुराणीं ॥ तेही नासोन गेलेती ॥१२॥
ज्यांहीं सृष्टिवरी सृष्टि केली ॥ ज्यांहीं गंगादि तीर्थे आणिलीं ॥ त्यांचीही झाली रांगोळी ॥ वार्ता उरली माघारी ॥१३॥
अवतारादिक गेलेती ॥ तेथें इतरांची काय गती ॥ जे जे मृत्युलोका आलेती ॥ ते पावती नाशातें ॥१४॥
सप्त पाताळें एकवीस स्वर्ग जाण ॥ चंद्रसूर्य आदिकरोन ॥ जे जे भासती दृश्य जाण ॥ ते ते संपूर्ण नासणार ॥१५॥
पुत्र पित्यातें मरतां देखत ॥ पिता पुत्राची क्रिया करीत ॥ देखत देखतां प्राणी उठोनि जात ॥ मी काय निवांत राहिलोंसे ॥१६॥
काय होईल कोणे वेळे ॥ हे कांहींच माझें मज न कळे ॥ दिवसेंदिवस नेला काळें ॥ म्हणवोनि तळमळी अखंडित ॥१७॥
पिशाच्च जैसें अखंड भ्रमित ॥ तैसें झालें असे त्याचें चित्त ॥ रात्रीं निद्रा नाहीं लागत ॥ विषापरी भासत विषयसुख ॥१८॥
म्हणे मागें बहुत जन्म गेले ॥ तेथें विषय फार भोगिले ॥ नरदेहीं तेचि पुढे आलें ॥ कैसें वोढवलें अदृष्ट ॥१९॥
भोजनीं गोड न लागे अन्न ॥ संसरावरोन उतरलें मन ॥ म्हणे मी आतां जाईन मरोन ॥ फल कोण जन्मल्याचें ॥२२०॥
मनुष्यजन्म झाला प्राप्त ॥ बहुतहि केलें आपुलें हित ॥ नारद आणि शुकादिक बहुत ॥ जडली प्रीत हरिचरणीं ॥२१॥
जनक विदेही विदुर ॥ व्यास आणि सनत्कुमार ॥ वसिष्ठ उद्धव अक्रूर ॥ जाहले स्थिर हरिचरणीं ॥२२॥
भीष्म धर्म आणि अर्जुन ॥ ध्रुव प्रलाहाद उपमन्य ॥ सांडोनियां विषयसेवन ॥ हरिचरणीं जोडिले ॥२३॥
ऐसे संत महंत अपार ॥ ज्यांहीं त्यजोनियां लौकिक व्यवहार ॥ हरिभजनीं झाले साचार ॥ ऐसा विचार अखंड करीं ॥२४॥
ज्यांहीं भावें वोळेंगिला श्रीपती ॥ तयांची वेदपुराणें स्तुति करिती ॥ संसर करितां जे जे मेलेति ॥ त्यांची गणती कोण करी ॥२५॥
उदंड मेले संसार करितां ॥ परि नायकोंच कोठें वार्ता ॥ जे लागले भक्तिपंथा ॥ त्यांची कथा पुराणीं ॥२६॥
तरी तैसेंच व्हावें आपण ॥ तरी जन्मल्याचें सार्थक जाण ॥ ऐसे म्हणोन करी रुदन ॥ कैं भगवान पावेल मज ॥२७॥
कैसा संतुष्टेल हरी ॥ मज काढील संसारा - बाहेरी ॥ ऐसा अखंड संकल्प करी ॥ जाय घरीं संतांचे ॥२८॥
अखंड वाचेसीं नामस्मरण ॥ अथवा संतमुखें करी श्रवण ॥ ऐके देवाची स्तुतिक्रीडन ॥ सद्गदित जाण कंठ दाटे ॥२९॥
थोर शब्द रुदन करी ॥ विकळता पडे शरीरीं ॥ म्हणे धांव पाव श्रीहरी ॥ धांवा करी आकांतें ॥२३०॥
म्हणे देवा तूं पतीतपावन ॥ मी तो पतीताहून ॥ सांडोनियां तुझें भजन ॥ करीं सेवन विषयांचें ॥३१॥
संसार करितां कांहीं ॥ परमार्थाचा हेत नाहीं ॥ पडलों कल्पनेचे डोहीं ॥ धांव लवलाहीं जगदिशा ॥३२॥
स्त्रीपुत्र घर धन ॥ यांहीं केलें दृढबंधन ॥ दिवसेंदिवस गेला जाण ॥ झाली हाण माझी देवा ॥३३॥
पडलों संसारबंदिखानीं ॥ सुटका न होय यापासोनी ॥ धांव पाव चक्र घेवोनी ॥ ऐसें म्हणवोनी रडत ॥३४॥
ऐसें होतें तुझें मनीं ॥ तरी कां घातलें मनुष्ययोनीं ॥ आतां धांव कृपा करोनी ॥ संसारापासोनी सोडवावें ॥३५॥
ऐसा नित्य धांवा करित ॥ काया वाचा मनें प्रेमयुक्त ॥ सांडोनियां विषय - स्वार्थ ॥ असे स्मरत देवराया ॥३६॥
ऐसें श्रद्धायुक्त करितां स्मरण ॥ संतुष्ट होय भगवान ॥ संतुष्ट झाल्यानें ॥ संतजन भेटती ॥३७॥
जोंवरी देवाची कृपा नाहीं ॥ तोंवरी संतजन न भेयती पाहीं ॥ संत भेटल्याविना कांहीं ॥ सद्गुरुची सोई न कळेचि ॥३८॥
संत अध्यात्म ग्रंथ वाचिती ॥ तेथें सहज सद्गुरुची स्तुती ॥ दिवसेंदिवस पालटें चित्तवृत्ती ॥ वाटे चित्तीं सद्गुरु करावा ॥३९॥
मग अखंड चिंता करित ॥ म्हणे तो कैं भेटे सद्गुरुनाथ ॥ माझिया संदेहाचा कैं होईल घात ॥ ऐसें कल्पित अहर्निशीं ॥२४०॥
जो जो संत भेटत ॥ त्याची आदरें सेवा करित ॥ सद्गुरुचीं लक्षणें लिहिलीं ज्यांत ॥ ते ग्रंथ अवलोकित अतिप्रेमें ॥४१॥
गीता आणि भागवतीं ॥ जीं जीं सद्गुरुचीं लक्षणें बोलती ॥ ते खूण धरोनियां चित्तीं ॥ संतमूर्ति अवलोकित ॥४२॥
ऐसें अखंड प्रेम ठसतां ॥ भेटी होय सद्गुरुनाथा ॥ जेंवी दीप लावितां ॥ होय तत्वतां दीपचि ॥४३॥
कां जें भक्तिवैराग्य सोज्वळ झालें चित्त ॥ म्हणोनि त्यास भास झाला त्वरित ॥ जैसे उत्तम क्षत्रीं जें बीज पडत ॥ तें उगावत अतिबळें ॥४४॥
ऐसिया प्रकारें जे सद्गुरु करिती ॥ त्यांची आत्मस्थिती बाणे चित्तीं ॥ आणि देखो - देखीं जे शरण येती ॥ त्यांची मति पालटेना ॥४५॥
श्रद्धावांल्लभते ज्ञानं ॥ ऐसें गीतेमाजी बोलिले भगवान ॥ श्रद्धेविना कैसें ज्ञान ॥ प्राप्त जाण होईल ॥४६॥
ज्यासीं अंतरापासोन झाली श्रद्धा ॥ ते शुद्ध श्रदेचें लक्षण प्रबोधा ॥ जेणें पाविजे गोविंदा ॥ जोडे सुधामार्ग तयाला ॥४७॥
तो सद्गुरुचरणीं जडला कैसा ॥ गुळाशिं अडकला माकुडा जैसा ॥ कधींनीं जैसा धनपिसा ॥ ऐसी आशा सद्गुरुची ॥४८॥
कीं मक्षिका जैशी मधाशीं ॥ कीं पिलें जैसीं पक्षिणीसीं ॥ कीं कामिक जसा रूपवती स्त्रीशीं ॥ सद्गुरुचरणासीं जडे तैसा ॥४९॥
जैसें चकोराविणें चंद्र आर्त ॥ कीं चातक मेघबिंदूतें इच्छित ॥ कीं जीवनासीं जैसा तृषाकांत ॥ तैसी प्रीत सद्गुरुपायीं ॥२५०॥
कीं क्षुधार्त इच्छित अन्नातें ॥ कीं दरिद्री जैसा भाग्यातें ॥ की प्रपंची जैसा महत्वातें ॥ तैसा सद्गुरुतें ध्यात असे ॥५१॥
कीं देही लोभिया प्रपंचीं ॥ कीं बक जैसा माशीशीं टपत ॥ तैसें आर्त गुरुपायीं ॥५२॥
कर्मिष्ठ फळातें इच्छिती ॥ भक्त भगवंतातें ध्याती ॥ विरहिणी इच्छी जैसा पती ॥ तैसी प्रात गुरुचरणीं ॥५३॥
संत जैसे ज्ञानीं रत ॥ कीं तापसी आदरें तप करित ॥ कीं उदासा आवडे एकांत ॥ तैसी प्रीत श्रीगुरुचरणीं ॥५४॥
कीं पतंगा आवडे दीपज्योत ॥ कीं मनाशिं जैशी जळीं प्रीत ॥ कीं मृग जसे गानीं भुलत ॥ तैसी प्रीत गुरुचरणीं ॥५५॥
कीं कवीस जैसें कवित्वीं प्रेम ॥ कीं शूरास आवडे संग्राम ॥ कीं भक्तांस आवडे नाम ॥ तैसा विश्राम गुरुपायीं ॥५६॥
कीं आंधळे पाहती सांगात ॥ कीं पथिकाचें जैसें मजलेसिं चित्त ॥ कीं अमळ्यासीं जैसें अमळचि आर्त ॥ तैशी प्रीत गुरुचरणीं ॥५७॥
सच्छिष्याचें कथन ॥ रत्नाकरा सांगीतलें तुजलागोन ॥ कां जे शरण गेलें श्रद्धेंकरून ॥ म्हणवोनि ज्ञान ठसावलें ॥५८॥
ज्ञानप्राप्तीचें फळ पूर्ण ॥ अति आदरें करावें सद्गुरुसेवन ॥ सद्गुरुसेवनीं असतां लीन ॥ अंतरींचें ज्ञान कळो न येतें ॥५९॥
जो संसारासि विटला ॥ वैराग्ययुक्त सद्गुरुशीं शरण गेला ॥ तोचि आपुले हितीं प्रवर्तला ॥ चाले बोला - सारिखाचि ॥२६०॥
बोलासारिखा चाले आपण ॥ तोचि या संसारामाजी धन्य ॥ जयावरी ईश्वरीकृपा पूर्ण ॥ त्यासींच जाण घडे हें ॥६१॥
जे संसारी आसक्त ॥ विषयापासोन परतलें नाहीं चित्त ॥ आणि देखोदेखीं अनुग्रह घेत ॥ पाखांडमत तेथें वसे ॥६२॥
जे शम - दमीं आळशी ॥ वैराग्य नाहीं जया मानशीं ॥ आणि शरण जाती सद्गुरुशीं ॥ अंतरीं बोध त्यासीं होईचना ॥६३॥
काम क्रोध लोभ पूर्ण ॥ जेथें वसे देहाभिमान ॥ गुरुकृपा झालिया जाण ॥ त्याचें मन पालटेना ॥६४॥
आणि सद्गुरु तो दीन दयानिधी ॥ शरण आलिया नुपेक्षी कधीं ॥ शुद्ध तेंचि बोधी ॥ जेणें उपाधि द्वंद्वाची ॥६५॥
करी महाकाव्याचा उपदेश ॥ म्हणे तूं ब्रह्म स्वप्रकाश ॥ तूं जाणशी मनबुद्ध्यादिकांस ॥ चौंदेहांस साक्षी तूंचि ॥६६॥
तूं परावाचे परता ॥ सर्व इंद्रियां हा नियंता ॥ पिंडब्रह्मांडाचा जाणता ॥ तुझी सत्ता सर्वत्र ॥६७॥
तूं देहाभिमान सांडोन ॥ मानशी ब्रह्मचि पूर्ण ॥ सर्व संदेहातें सांडोन ॥ साक्षी होऊन राहें रे ॥६८॥
जाणत्याशीं जाणोन ॥ पहात्याशीं पाहे परतोन ॥ तूं अनादि चैतन्यघन ॥ धरीं खूण जीवीं हे ॥६९॥
सद्गुरु कळवळ्याशीं ॥ ऐसा बोध करी शिष्याशीं ॥ सच्छिष्य रोनि मानसीं ॥ चौंदेहाशीं नातळें तो ॥२७०॥
जयाचेनी शिष्याव्रती ॥ मोहें संदेह निवृत्ती ॥ जे स्वयेंचि ब्रह्म झालेती ॥ ते ब्रह्म करिती शिष्यातें ॥७१॥
ऐसा सद्गुरु विरळा कोणी ॥ भेटे बहुत भाग्यें करूनी ॥ तत्काळ सोडवी चौंदेहांपासोनी ॥ तो मुकुटमणि सद्गुरुरावो ॥७२॥
जो सदा संतोषी ॥ जया कल्पना नाहीं मानसीं ॥ जो साधनीं न गोवी शिष्याशीं तोचि निश्चयेशीं सद्गुरुरावो ॥७३॥
जो नाना देखणीं निरसोन ॥ सांगे अंतरींची गुह्य खूण ॥ जो जीवशिवाचें उठवी भान ॥ तो भाग्येंकरोन भेटे सद्गुरु ॥७४॥
राव रंक सारखेच पाहीं ॥ जो तर्कातर्क न करी कांहीं ॥ कामक्रोधाचा लेश नाहीं ॥ तोचि पाहें सद्गुरुराव ॥७५॥
देहलोभ नाहीं ज्याशीं ॥ आत्मचिंतनीं अहर्निशीं ॥ शरण आल्या शिष्यासीं ॥ ब्रह्मबोधाशीं तात्काळ करी ॥७६॥
जैं भेटे ऐसा गुरु ॥ तो तात्काळ करी साक्षात्कारु ॥ फिटे चौंदेहांचा आधारु ॥ या ग्रंथीं साचारु होय त्याशीं ॥७७॥
येथें ब्रह्मज्ञानाविणें कांहीं ॥ दुसरा विचार नाहीं ॥ म्हणवोन जो लीन सद्गुरुचे पायीं ॥ त्यासींच या ठाईं होय रीग ॥७८॥
जैशी हातीं धरोनियां दीपज्योत ॥ जो रात्रीं रिघे घराआंत ॥ त्याशीं सर्वही दिसे वस्तुजात ॥ यथास्थित जैशी तैशी ॥७९॥
तैसा हा दीपरत्नाकर ग्रंथ ॥ भावें श्रवण मनन जो करित । तो वर्ततां संसाराआंत ॥ वस्तु भासत सर्वत्रीं ॥२८०॥
विषयीं जे समान आहे ॥ तें या दीपरत्नाकरें प्राप्त होये ॥ नाना मतांची हरपे सोये ॥ संदेह जाय निश्चयेंसीं ॥८१॥
जयाशी आपुलें स्वहित करणें ॥ तेणें या ग्रंथीं भाव धरणें ॥ चुके भवजन्मींचें फिरणें ॥ उठलें ठाणें भेदाचें ॥८२॥
जैसें दधी मंथोनियां नवनीत काढिजे ॥ मग तें कढवोनी घृत कीजे ॥ घृत झालिया मग सहजें ॥ मुखें भक्षिजे अति आदरें ॥८३॥
भोजनीं घृताशिं आदरु ॥ भले वाढती फार फारू ॥ तैसा हा दीपरत्नाकरू ॥ अनुभवी विचार फार बोले ॥८४॥
विविध ज्वर नसे जयाशीं ॥ त्याशिं होईल उपयोगाशीं कांहीं ज्वर असतां मानसीं ॥ सन्निपाताशिं उपज कीं ॥८५॥
तो सन्निपात त्या सन्निपाता लागुन ॥ शब्दब्रह्म करी जल्पन ॥ म्हणवोनी जीवदशेच्या प्राण्यास जाण ॥ ये ग्रंथींची खूण न कळेचि ॥८६॥
हे साधुसंत जाणती मानसीं ॥ वेदांत अनुभवले जयासीं ॥ जे विनटले सद्गुरु चरणासीं ॥ ते या खुणेसी पावती ॥८७॥
ज्ञानदेवाचे चरण देखोन ॥ भेटले रामानंद सद्गुरु जाण ॥ त्यांहीं बोध केला पूर्ण ॥ कृपा करोन आज्ञा केली ॥८८॥
कीं भक्ति ज्ञान वैराग्यासीं ॥ तूं सुखें विचरे महीशीं ॥ ब्रह्मबोध करी शरण आल्याशीं ॥ भक्ति जनाशीं जागे तें करीं ॥८९॥
द्रव्यलोभा सांडोन धांवें ॥ अयाचित वृत्तीनें असावें ॥ निर्लोभें भक्तीतें करावें ॥ त्यजावें विषयसुखा ॥२९०॥
तयाची आज्ञा वंदोन शिरीं ॥ निर्लोभें फिरे देशांतरीं ॥ अलोपानें खेडिया भीतरीं ॥ तत्प्रीती ऋणानुबंधें ॥९१॥
तेथें प्रेमपुरुष भेटले ॥ तेही प्रेम - पाशियातें गोंविले ॥ आदरें मठासी बांधले ॥ तेथें आसन केलें सद्गुरुनें ॥९२॥
तया आसनीं बैसोन जाण ॥ सद्गुरु करिते झाले निरूपण ॥ जेणें अज्ञानबोध होय पूर्ण ॥ साधुसंत संतोषती ॥९३॥
हें सर्व गुह्याचें गुह्य पाहें ॥ वेदांताचें सार आहे ॥ जेणें अवैराग्यें वैराग्य होय ॥ आशांता यात शांतिसुख ॥९४॥
हे चौदा अध्याय झाले पूर्ण ॥ परि एक एकाहोनी अधिक जाण ॥ सर्वत्रीं केलें ब्रह्मकथन ॥ न्यून पूर्ण कोण म्हणे ॥९५॥
या ग्रंथीं जे भाव धरिती ॥ तयांसी प्राप्त होय ज्ञानसंपत्ती ॥ रिद्धिसिद्धि दासी होती ॥ ब्रह्मस्थिति बाणतांचि ॥९६॥
म्हणवोन मुख्य भाव पाहिजे ॥ तेणें सर्व सुखाधिकारी होइजे ॥ भावेंविण कष्टचि होइजे ॥ शेवटीं जाइजे अधोगती ॥९७॥
यासाठीं भाव धरोन ॥ याचें करावें शत आवर्तन ॥ तरी अज्ञान्याशीं होईल ज्ञान ॥ हें वरदान सद्गुरुचें ॥९८॥
सद्गुरुचे कृपेंकरून ॥ काय कमी होईल जाण ॥ म्हणवोन येथें भावच पूर्ण ॥ धरीजे आपण एकनिष्ठ ॥९९॥
जेणें चौंदेहांतें निरसोन ॥ सोडविलें ज्ञान देहापासोन ॥ करी निर्विकार पूर्ण ॥ तो हा जाण ग्रंथराज ॥३००॥
जेणें ब्रह्मत्व ये अंगासीं ॥ व्यापकता ये सर्वांशीं ॥ देहाभिमानाचा ठाव पुशी ॥ तो निश्चयेंसीं ग्रंथ हा ॥१॥
अभक्तासीं भक्त दाखवीत ॥ वैराग्याशीं वैराग्य चेतवीत ॥ ज्ञानियासीं थापटोनि उठवीत ॥ तोचि हा ग्रंथ दीपरत्नाकर ॥२॥
या ग्रंथीं श्रोता वक्ता सद्गुरुनाथ ॥ म्हणवोन पूर्णतेस आला ग्रंथ ॥ संतचरणीं रत्नाकर लोळत ॥ मी अंकित तुमचा असें ॥३॥
तैसें ब्रह्म निर्गुण निर्विकार ॥ त्याचा जनांसीं काय कळे विचार ॥ तो संतजनीं साचार ॥ केला निर्धार बोलण्याचा ॥४॥
जे परावाचा परते ॥ वैखरीनें वर्णिते ॥ नाना छंद फंदादि कवितें ॥ करोनी जनातें उद्धरिलें ॥५॥
ऐशिया संतासीं नमन ॥ तरी काय सद्गुरु संत दोन ॥ आणि मजही कैचें भिन्न ॥ जरी करी स्तवन वेगळें ॥६॥
आहे नाहीं जें बोलणें ॥ तेंही प्राशिलें मुळींच मौन्यें ॥ जैसें तैसें संचलेंपण ॥ राहिले जाण कोंदनी ॥७॥
इति श्रीदीपरत्नाकर ग्रंथ ॥ श्रोता वक्ता सद्गुरुनाथ ॥ येथें रत्नाकरा निमित्त ॥ ईश्वरकृपें जाहला ॥८॥
सिद्धानंदाचेनि प्रसादें ॥ बोले रामानंदपदें ॥ रत्नाकरा संवादें ॥ ग्रंथ विनोदें चालिला ॥३०९॥
इति श्रीचिदादित्यप्रकाशे दीपरत्नाकरग्रंथे विशेष अद्वैतबोधगुरुभक्तिवर्णनो नाम चतुर्दशोsध्याय गोड हा ॥१४॥ श्रीमज्जगदीश्वरार्पणमस्तु ॥ॐ॥ओंव्या३०९॥ॐ॥