संस्कृत सूची|संस्कृत साहित्य|व्याकरणः|व्याकरणमहाभाष्य|अध्याय १|पाद ४| खण्ड २१ पाद ४ खण्ड १८ खण्ड १९ खण्ड २० खण्ड २१ पाद ४ - खण्ड २१ व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे. Tags : grammerpaninivyakaranamahabhashyaपाणिनिव्याकरणव्याकरणमहाभाष्य खण्ड २१ Translation - भाषांतर १ - ८ - कृभ्वस्तियोगे इति वक्तव्यम् ।२ - ८ - इह एव यथा स्यात् ।३ - ८ - ऊरीकृत्य ऊरीभूय ।४ - ८ - इह मा भूत् ।५ - ८ - ऊरी पक्त्वा ।६ - ८ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।७ - ८ - न वक्तव्यम् ।८ - ८ - क्रियायोगे इति अनुवर्तते न च अन्यया क्रियया ऊर्यादिच्विडाचाम् योगः अस्ति ।१ - १३ - कथम् इदम् विज्ञायते ।२ - १३ - इतेः परम् इतिपरम् न इतिपरम् अनितिपरम् इति आहोस्वित् इतिः परो यस्मात् तत् इदम् इतिपरम् न इतिपरम् अनितिपरमिति ।३ - १३ - किम् च अतः ।४ - १३ - यदि विज्ञायत इतेः परम् इतिपरम् न इतिपरम् अनितिपरम् इति खाट् इति कृत्वा निरष्ठीवत् इति अत्र प्राप्नोति ।५ - १३ - अथ इतिः परो यस्मात् तत् इदम् इतिपरम् न इतिपरम् अनितिपरमिति श्रौषट् वौषट् इति कृत्वा निरष्ठीवत् इति अत्र प्राप्नोति ।६ - १३ - अस्तु तावत् इतिः परो यस्मात् तत् इदम् इतिपरम् न इतिपरम् अनितिपरमिति ।७ - १३ - ननु च उक्तम् श्रौषट् वौषट् इति कृत्वा निरष्ठीवत् इति अत्र प्राप्नोति इति ।८ - १३ - न एषः दोषः ।९ - १३ - इदम् तावत् अयम् प्रष्टव्यः ।१० - १३ - अथ इह ते प्राक् धातोः इति कथम् गतिमात्रस्य पूर्वप्रयोग्ः भवति ।११ - १३ - उपोद्धरति इति ।१२ - १३ - गत्याकृतिः प्रतिनिर्दिश्यते ।१३ - १३ - इह अपि तर्हि अनुकरणाकृतिः निर्दिश्यते ।१ - ९ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।२ - ९ - अनुकरणस्य इतिकरणपरत्वप्रतिषेधः अनिष्टशब्दनिवृत्त्यर्थः ।३ - ९ - अनुकरणस्य इतिकरणपरत्वप्रतिषेधः उच्यते ।४ - ९ - किम् प्रयोजनम् ।५ - ९ - अनिष्टशब्दनिवृत्त्यर्थः ।६ - ९ - अनिष्ठशब्दता मा भूत् इति ।७ - ९ - इदम् विचारयिष्यति तेप्राग्धातुवचनम् प्रयोगनियमार्थम् वा स्यात् सञ्ज्ञानियमार्थम् वा इति ।८ - ९ - तत् यदा प्रयोगनियमार्थम् तदा अनिष्ठशब्दनिवृत्त्यर्थम् इदम् वक्तव्यम् ।९ - ९ - यदा हि सञ्ज्ञानियमार्थम् तदा न दोषः भवति ।१ - १४ - इदम् अतिबहु क्रियते आदरे अनादरे सत् असत् इति ।२ - १४ - आदारे सत् इति एव सिद्धम् ।३ - १४ - कथम् असत्कृत्य इति ।४ - १४ - तदन्तिविधिना भविष्यति ।५ - १४ - केन इदानीम् अनादरे भविष्यति ।६ - १४ - नञा आदरप्रतिषेधम् विज्ञास्यामः ।७ - १४ - नादरे अनादरे इति ।८ - १४ - न एवम् शक्यम् ।९ - १४ - आदरप्रसङ्गे एव हि स्यात् ।१० - १४ - अनादरप्रसङ्गे न स्यात् ।११ - १४ - अनादरग्रहणे पुनः क्रियमाणे बहुव्रीहिः अयम् विज्ञायते ।१२ - १४ - अविद्यमानादरे अनादरे इति ।१३ - १४ - तस्मात् अनादरग्रहणम् कर्तव्यम् ।१४ - १४ - असतः तु तदन्तविधिना सिद्धम् ।१ - १० - अन्तःशब्दस्य आङ्किविधिसमासणत्वेषु पसङ्ख्यानम् ।२ - १० - अन्तःशब्दस्य आङ्किविधिसमासणत्वेषु पसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।३ - १० - अङ् ।४ - १० - अन्तर्धा ।५ - १० - किविधिः ।६ - १० - अन्तर्धिः ।७ - १० - समासः ।८ - १० - अन्तर्हत्य ।९ - १० - णत्वम् ।१० - १० - अन्तर्हण्यात् गोभ्यो गाः ।१ - २३ - साक्षात्प्रभृतिषु च्व्यर्थग्रहणम् ।२ - २३ - साक्षात्प्रभृतिषु च्व्यर्थग्रहणम् कर्तव्यम् ।३ - २३ - असाक्षात्साक्षात्कृत्वा साक्षात्कृत्य ।४ - २३ - यदा हि साक्षात् एव किम् चित् क्रियते तदा मा भूत् इति ।५ - २३ - मकारान्तत्वम् च गतिसञ्ज्ञासन्नियुक्तम् ।६ - २३ - मकारान्तत्वम् च गतिसञ्ज्ञासन्नियोगेन वक्तव्यम् ।७ - २३ - लवणङ्कृत्य ।८ - २३ - तत्र च्विप्रतिषेधः ।९ - २३ - तत्र च्व्यन्तस्य प्रतिषेधः वक्तव्यः ।१० - २३ - लवणीकृत्य ।११ - २३ - न वा पूर्वेण कृतत्वात् ण वा वक्तव्यम् ।१२ - २३ - किम् कारणम् ।१३ - २३ - पूर्वेण कृतत्वात् ।१४ - २३ - अस्तु अनेन विभाषा ।१५ - २३ - पूर्वेण नित्यः भविष्यति ।१६ - २३ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।१७ - २३ - मकारान्तत्वम् च गतिसञ्ज्ञासन्नियुक्तम् इति उक्तम् ।१८ - २३ - तत् च्व्यन्तस्य मा भूत् इति ।१९ - २३ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।२० - २३ - लवणशब्दस्य अयम् विभाषा लवणम्शब्द आदेशः क्रियते ।२१ - २३ - यदि च लवणी शब्दस्य अपि विभाषा लवणम्शब्दः आदेशः भवति न किम् चिद् दुष्यति ।२२ - २३ - त्रैशब्द्यम् च ह साध्यम् ।२३ - २३ - । तच्च एवम् सति सिद्धम् भवति इति ।१ - ४३ - किमिदम् प्राग्धातुवचनम् प्रयोगनियमार्थम् ॒ एते प्राक् एव धातोः प्रयोक्तव्याः ।२ - ४३ - आहोस्वित् सञ्ज्ञानियमार्थम् ॒ एते प्राक् च अक्प्राक् च प्रयोक्तव्याः , प्राक् प्रयुज्यमानानाम् गतिसञ्ज्ञा भवति इति ।३ - ४३ - कः च अत्र विशेषः ।४ - ४३ - प्राग्धातुवचनम् प्रयोगनियमार्थम् इति चेत् अनुकरणस्य इतिकरणपरप्रतिषेधः अनिष्टशब्दनिवृत्त्यर्थः ।५ - ४३ - प्राग्धातुवचनम् प्रयोगनियमार्थम् इति चेत् अनुकरणस्य इतिकरणपरप्रतिषेधः वक्तव्यः ।६ - ४३ - किम् प्रयोजनम् ।७ - ४३ - अनिष्टशब्दनिवृत्त्यर्थः ।८ - ४३ - अनिष्टशबता मा भूत् इति ।९ - ४३ - छन्दसि परव्यवहितवचनम् च ।१० - ४३ - छन्दसि परे अपि व्यवहिताः च इति वक्तव्यम् ।११ - ४३ - सञ्ज्ञानियमे सिद्धम् ।१२ - ४३ - सञ्ज्ञानियमे सिद्धम् एतत् भवति ।१३ - ४३ - अस्तु तर्हि सञ्ज्ञानियमः ।१४ - ४३ - उभयोः अनर्थकम् वचनम् अनिष्टादर्शनात् ।१५ - ४३ - उभयोः अपि पक्षयोः वचनमनर्थकम् ।१६ - ४३ - किम् कारणम् ।१७ - ४३ - अनिष्टादर्शनात् ।१८ - ४३ - न हि कः चित्प्रपचति इति प्रयोक्तव्ये पचतिप्र इति प्रयुङ्क्ते ।१९ - ४३ - यदि च अनिष्टम् दृश्येत ततः यत्नार्हम् स्यात् ।२० - ४३ - उपसर्जनसन्निपाते तु पूर्वपरव्यवस्थार्थम् ।२१ - ४३ - उपसर्जनसन्निपाते तु पूर्वपरव्यवस्थार्थम् एतत् वक्तव्यम् ।२२ - ४३ - ऋषभम् कूलमुद्रुजम् ऋषभम् कूलमुद्वहम् ।२३ - ४३ - अत्र गतेः प्राक् धातोः प्रयोगः यथा स्यात् ।२४ - ४३ - यदि उपसर्जनसन्निपाते पूर्वपरव्यवस्थार्थम् इदम् उच्यते सुकटम्कराणि वीरणान् इ इति अत्र गतेः प्राक् धातोः प्रयोगः प्राप्नोति ।२५ - ४३ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति न अत्र गतेः प्राक्प्रयोगः भवति इति यत् अयम् ईषद्दुःसुषु कृच्छ्राकृच्छार्थेषु खल् इति खकारम् अनुबन्धम् करोति ।२६ - ४३ - कथम् कृत्वा ज्ञापकम् ।२७ - ४३ - खित्करणे एतत् प्रयोजनम् खिति इति मुम् यथा स्यात् इति ।२८ - ४३ - यदि च अत्र गतेः प्राक्प्रयोगः स्यात् खित्करणम् अनर्थकम् स्यात् ।२९ - ४३ - अस्तु अत्र मुम् ।३० - ४३ - अनव्ययस्य इति प्रतिषेधः भविष्यति ।३१ - ४३ - पश्यति तु आचार्यः न अत्र गतेः प्राक् धतोः प्रयोगः भवति इति ततः खकारम् अनुबन्धम् करोति ।३२ - ४३ - न एतत् अस्ति ज्ञापकम् ।३३ - ४३ - यदि अपि अत्र गतेः प्राक्प्रयोगः स्यात् स्यातेवात्र मुमागमः ।३४ - ४३ - कथम् ।३५ - ४३ - कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्य अपि ग्रहणम् भवति इति ।३६ - ४३ - तस्मात् न अर्थः एवमर्थेन प्राग्धातुवचनेन ।३७ - ४३ - कथम् ऋषभम् कूलमुद्रुजम् ऋषभम् कूलमुद्वहम् ।३८ - ४३ - न एषः दोषः ।३९ - ४३ - न एषः उदिः उपपदम् ।४० - ४३ - किम् तर्हि ।४१ - ४३ - विशेषणम् ।४२ - ४३ - उदि कूले रुजिवहोः ।४३ - ४३ - उत्पूर्वाभ्याम् रुजिवहिभ्याम् कूले उपपदे इति ।१ - ७ - किमर्थम् महती सञ्ज्ञा क्रियते ।२ - ७ - अन्वर्थसञ्ज्ञा यथा विज्ञायेत ।३ - ७ - कर्म प्रोक्तवन्तः कर्मप्रवचनीयाः इति ।४ - ७ - के पुनः कर्म प्रोक्तवन्तः ।५ - ७ - ये सम्प्रति क्रियाम् न आहुः ।६ - ७ - के च सम्प्रति क्रियाम् न आहुः ।७ - ७ - ये अप्रयुज्यमानस्य क्रियाम् आहुः ते कर्मप्रवचनीयाः ।१ - ४५ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।२ - ४५ - कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा यथा स्यात् ।३ - ४५ - गत्युपसर्गसञ्ज्ञे मा भूताम् इति ।४ - ४५ - किम् च स्यात् ।५ - ४५ - शाकल्यस्य सम्हिताम् अनु प्रावर्षत् ॒ गतिः गतौ इति निघातः प्रसज्येत ।६ - ४५ - यदि एवम् वेः अपि कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा वक्तव्या ।७ - ४५ - वेः अपि निघातः न इष्यते ॒ प्रादेशम् प्रादेशम् विपरिलिखति ।८ - ४५ - अस्ति अत्र विशेषः ।९ - ४५ - न अत्र वेः लिखिम् प्रति क्रियायोगः ।१० - ४५ - किम् तर्हि ।११ - ४५ - अप्रयुज्यमानम् ।१२ - ४५ - प्रादेशम् प्रादेशम् विमाय परिलिखति इति ।१३ - ४५ - यदि एवम् अनोः अपि कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञया न अर्थः ।१४ - ४५ - अनोः अपि हि न वृषिम् प्रति क्रियायोगः ।१५ - ४५ - किम् तर्हि अप्रयुज्यमानम् ।१६ - ४५ - शाकल्येन सुकृताम् सम्हिताम् अनुविशम्य देवः प्रावर्षत् ।१७ - ४५ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् द्वितीया यथा स्यात् कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति ।१८ - ४५ - अतः उत्तरम् पठति ।१९ - ४५ - अनुर्लक्षणेवचनानर्थक्यम् सामान्यकृतत्वात् ।२० - ४५ - अनुर्लक्षणेवचनार्थक्यम् ।२१ - ४५ - किम् कारणम् ।२२ - ४५ - सामान्यकृतत्वात् ।२३ - ४५ - सामान्येन एव अत्र कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा भविष्यति लक्षणेत्थम्भूताख्यानभागवीप्सासु प्रतिपर्यनवः इति ।२४ - ४५ - हेत्वर्थम् तु वचनम् ।२५ - ४५ - हेत्वर्थम् इदम् वक्तव्यम् ।२६ - ४५ - हेतुः शाकल्यस्य सम्हिता वर्षस्य न लक्षणम् ।२७ - ४५ - किम् वक्तव्यम् एतत् ।२८ - ४५ - न हि ।२९ - ४५ - कथम् अनुच्यमानम् गंस्यते ।३० - ४५ - लक्षणम् हि नाम सः भवति येन पुनः पुनः लक्ष्यते न यः सकृदपि निमित्तत्वाय कल्पते ।३१ - ४५ - सकृत् च असौ शाकल्येन सुकृताम् सम्हिताम् अनुशिम्य देवः प्रावर्षत् ।३२ - ४५ - सः तर्हि तथा ।३३ - ४५ - निर्देशः कर्तव्यः अनुः हेतौ इति ।३४ - ४५ - अथ इदानीम् लक्षणेन हेतुः अपि व्याप्तः न अर्थः अनेन ।३५ - ४५ - लक्षणेन हेतुः अपि व्याप्तः ।३६ - ४५ - न हि अवश्यम् तत् एव लक्षणम् भवति येन पुनः पुनः लक्ष्यते ।३७ - ४५ - किम् तर्हि ।३८ - ४५ - यत् सकृत् अपि निमित्त्वाय कल्पते तत् अपि लक्षणम् भवति ।३९ - ४५ - तत् यथा अपि भवान् कमण्डुलपाणिम् छात्रम् अद्रक्षीत् इति ।४० - ४५ - सकृत् आसौ कमण्डलुपाणिः छात्रः दृष्टः तस्य तत् एव लक्षणम् भवति ।४१ - ४५ - तत् एव तर्हि प्रयोजनम् द्वितीया यथा स्यात् कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति ।४२ - ४५ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।४३ - ४५ - सिद्धा अत्र द्वितीया कर्मप्रवचनीययुक्ते इति एव ।४४ - ४५ - न सिध्यति ।४५ - ४५ - परत्वात् हेतुत्वाश्रया तृतीया प्राप्नोति ।१ - ६ - आङ् मर्यादाभिविध्योः इति वक्तव्यम् ।२ - ६ - इह अपि यथा स्यात् आकुमारम् यशः पाणिनेः इति ।३ - ६ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।४ - ६ - न वक्तव्यम् ।५ - ६ - मर्यादावचने इति एव सिद्धम् ।६ - ६ - एषा अस्य यशसः मर्यादा ।१ - १० - कस्य लक्षणदयः अर्थाः निर्दिश्यन्ते ।२ - १० - वृक्षादीनाम् ।३ - १० - किमर्थम् पुनः इदम् उच्यते ।४ - १० - कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा यथा स्यात् ।५ - १० - गत्युपसर्गसञ्ज्ञे मा भूताम् इति ।६ - १० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।७ - १० - यत्क्रियायुक्ताः तम् प्रति गत्युपसर्गसञ्ज्ञे भवतः न च वृक्षादीन् प्रति क्रियायोगः ।८ - १० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् द्वितीया यथा स्यात् कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति ।९ - १० - वृक्षम् प्रति विद्योतते ।१० - १० - वृक्षमनु विद्योतते इति ।१ - २४ - किमर्थम् अधिपर्योः अनर्थकयोः कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा उच्यते ।२ - २४ - कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा यथा स्यात् ।३ - २४ - गत्युपसर्गसञ्ज्ञे मा भूताम् इति ।४ - २४ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।५ - २४ - यत्क्रियायुक्ताः तम् प्रति गत्युपसर्गसञ्ज्ञे भवतः अनर्थकौ च इमौ ।६ - २४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् पञ्चमी यथा स्यात् पञ्चमी अपाङ्परिभिः इति ।७ - २४ - कुतः पर्यागम्यत इति ।८ - २४ - सिद्धा अत्र पञ्चमी अपादाने इति एव ।९ - २४ - आतः च अपादानपञ्चमी एषा ।१० - २४ - यत्र अपि अधिशब्देन योगे पञ्चमी न विधीयते तत्र अपि श्रूयते ।११ - २४ - कुतः अध्यागम्यत इति ।१२ - २४ - एवम् तर्हि सिद्धे सति यत् अनर्थकयोः गत्युपसर्गसञ्ज्ञाबाधिकाम् कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञाम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः अनर्थकानाम् अपि एषाम् भवति अर्थवत्कृतम् इति ।१३ - २४ - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।१४ - २४ - निपातस्य अनर्थकस्य प्रातिपदिकत्वम् चोदितम् ।१५ - २४ - तत् न वक्तव्यम् भवति ।१६ - २४ - अथ वा न एव इमौ अनर्थकौ ।१७ - २४ - किम् तर्हि अनर्थकौ इति उच्यते ।१८ - २४ - अनर्थान्तर्वाचिनौ अनर्थकौ ।१९ - २४ - धातुना उक्ताम् क्रियाम् आहतुः ।२० - २४ - तद् अविशिष्टम् भवति यथा शङ्खे पयः ।२१ - २४ - यदि एवम् धातुना उक्तत्वात् तस्यार्थस्य उपसर्गप्रयोगो न प्राप्नोति उक्तार्थानाम् अप्रयोगः इति ।२२ - २४ - उक्तार्थानामपि प्रयोगः दृश्यते ।२३ - २४ - तत् यथा अपूपौ द्वौ आनय ।२४ - २४ - ब्राह्मणौ द्वौ अनय इति ।१ - १५ - इह कस्मात् न भवति ।२ - १५ - सर्पिषः अपि स्यात् ।३ - १५ - गोमूत्रस्य अपि स्यात् ।४ - १५ - किम् च स्यात् ।५ - १५ - द्वितीया अपि प्रसज्येत कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति ।६ - १५ - न एषः दोषः ।७ - १५ - न इमे अप्यर्थाः निर्दिश्यन्ते ।८ - १५ - किम् तर्हि ।९ - १५ - परपदार्थाः इमे निर्दिश्यन्ते ।१० - १५ - एतेषु अर्थेषु यत् पदम् वर्तते तत् प्रति अपिः कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञः भवति इति ।११ - १५ - अथ वा यत् अत्र कर्मप्रवचनीययुक्तम् न अदः प्रयुज्यते ।१२ - १५ - किम् पुनः तत् ।१३ - १५ - बिन्दुः ।१४ - १५ - बिन्दोः तर्हि कस्मात् न भवति ।१५ - १५ - उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिः बलीयसी इति प्रथमा भविष्यति इति ।१ - ६ - अधिरीश्वरवचने उक्तम् ।२ - ६ - किम् उक्तम् ।३ - ६ - यस्य च ईश्वरवचनम् इति कर्तृनिर्देशः चेत् अवचनात् सिद्धम् ।४ - ६ - प्रथमानुपपत्तिः तु ।५ - ६ - स्ववचनात् सिद्धम् इति ।६ - ६ - अधिः स्वम् प्रति कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञः भवति इति वक्तव्यम् ।१ - १३ - लादेशे परस्मैपदग्रहणम् पुरुषबाधितत्वात् ।२ - १३ - लादेशे परस्मैपदग्रहणम् कर्तव्यम् ।३ - १३ - किम् कारणम् ।४ - १३ - पुरुषबाधितत्वात् ।५ - १३ - इह वचने हि सञ्ज्ञाबाधनम् ।६ - १३ - इह हि क्रियमाणे अनवकाशा पुरुषसञ्ज्ञा परस्मैपदसञ्ज्ञाम् बाधेत ।७ - १३ - परस्मैपदसञ्ज्ञा अपि अनवकाशा ।८ - १३ - सा वचनात् भविष्यति ।९ - १३ - सावकाशा परसमैपदसञ्ज्ञा ।१० - १३ - कः वकाशः ।११ - १३ - शतृक्क्वसू अवकाशः ।१२ - १३ - सिचि वृद्धौ तु परस्मैपदग्रहणम् ज्ञापकम् पुरुषाबाधकत्वस्य ।१३ - १३ - यत् अयम् सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु इति परस्मैपदग्रहणम् करोति तत् ज्ञापयति आचार्यः न पुरुषसञ्ज्ञा परस्मैपदसञ्ज्ञाम् बाधते इति ।१ - ३८ - प्रथममध्यमोत्तमसञ्ज्ञायाम् आत्मनेपदग्रहणम् समसङ्ख्यार्थम् । प्रथममध्यमोत्तमसञ्ज्ञायाम् आत्मनेपदग्रहणम् कर्तव्यम् ।२ - ३८ - आत्मनेपदानाम् च प्रथममध्यमोत्तमसञ्ज्ञाः भवन्ति इति वक्तव्यम् ।३ - ३८ - किम् प्रयोजनम् ।४ - ३८ - समसङ्ख्यार्थम् ।५ - ३८ - सङ्ख्यातानुदेशः यथा स्यात् ।६ - ३८ - अक्रियमाणे हि आत्मनेपदग्रहणे तिस्रः सञ्ज्ञाः षट् सञ्ज्ञिनः ।७ - ३८ - वैषम्यात् सङ्ख्यातानुदेशः न प्राप्नोति ।८ - ३८ - क्रियमाणे अपि च आत्मनेपदग्रहणे आनुपूर्व्यवचनम् च ।९ - ३८ - आनुपूर्व्यवचनम् च कर्तव्यम् ।१० - ३८ - अक्रियमणे हि कस्य चित् एव त्रिकस्य प्रथमसञ्ज्ञा स्यात् कस्य चित् एव मध्यमसञ्ज्ञा कस्य चित् एव उत्तमसञ्ज्ञा ।११ - ३८ - न वैकशेषनिर्देशात् ।१२ - ३८ - यत् तावत् उच्यते आत्मनेपदग्रहणम् कर्तव्यम् समसङ्ख्यार्थम् इति ।१३ - ३८ - तत् न कर्तव्यम् ।१४ - ३८ - सञ्ज्ञाः अपि षत् एव निर्दिश्यन्ते ।१५ - ३८ - कथम् ।१६ - ३८ - एकशेषनिर्देसात् ।१७ - ३८ - एकशेषनिर्देशः अयम् ।१८ - ३८ - अथ एतस्मिन् एकशेषनिर्देशे सति किम् अयम् कृतैकशेषाणाम् द्वन्द्वः ।१९ - ३८ - प्रथमः च प्रथमः च प्रथमौ मध्यमः च मध्यमः च मध्यमौ उत्तमः च उत्तमः च उत्तमौ प्रथमौ च मध्यमौ च उत्तमौ च प्रथममध्यमोत्तमाः इति ।२० - ३८ - आहोस्वित् कृतद्वन्द्वानाम् एकशेषः ।२१ - ३८ - प्रथमौ च मध्यमः च उत्तमः च प्रथममध्यमोत्तमाः ।२२ - ३८ - प्रथममध्यमोत्त्तमाः च प्रथममध्यमोत्तमाः च प्रथममध्यमोत्तमाः इति ।२३ - ३८ - किम् च अतः ।२४ - ३८ - यदि कृतैकेशेषाणाम् द्वन्द्वः प्रथममध्यमयोः प्रथमसञ्ज्ञा प्राप्नोति ।२५ - ३८ - उत्तमप्रथमयोः मध्यमसञ्ज्ञा प्राप्नोति ।२६ - ३८ - मध्यमोत्तमयोः उत्तमसञ्ज्ञा प्राप्नोति ।२७ - ३८ - अथ कृतद्वन्द्वानामेकशेषो न दोषः भवति ।२८ - ३८ - यथा न दोषः तथा अस्तु ।२९ - ३८ - किम् पुनः अत्र न्याय्यम् ।३० - ३८ - उभयम् इति आह ।३१ - ३८ - उभयम् हि दृश्यते ।३२ - ३८ - तत् यथा ।३३ - ३८ - बहु शक्तिकिटकम् बहूनि शक्तिकिटकानि बहु स्थालीपिठरम् बहूनि स्थालीपिठराणि ।३४ - ३८ - यत् अपि उच्यते क्रियमाणे अपि आत्मनेपदग्रहणे आनुर्पूर्व्यवचनम् कर्तव्यम् इति ।३५ - ३८ - न कर्तव्यम् ।३६ - ३८ - लोकतः एतत् सिद्धम् ।३७ - ३८ - तत् यथा लोके विहव्यस्य द्वाभ्याम् द्वाभ्याम् अग्निः उप्स्थेयः इति ।३८ - ३८ - न च उच्यते आनुपूर्व्येण इति आनुपूर्व्येण च उपस्थीयत इति ।१ - १७ - त्रीणि त्रीणि इति अनुवर्तते उताहो न ।२ - १७ - किम् च अतः ।३ - १७ - यदि अनुवर्तते अष्ठनः आ विभक्तौ इति आत्वम् न प्राप्नोति ।४ - १७ - अथ निवृत्तम् प्रथमयोः पूर्वसवर्णः इति अत्र प्रत्यययोः एव ग्रहणम् प्राप्नोति ।५ - १७ - यथा इच्छसि तथा अस्तु ।६ - १७ - अस्तु तावत् अनुवर्तते इति ।७ - १७ - ननु च उक्तम् अष्ठन आ विभक्तौ इति आत्वम् न प्राप्नोति इति ।८ - १७ - वचनात् भविष्यति ।९ - १७ - अथ वा पुनः अस्तु निवृत्तम् ।१० - १७ - ननु च उक्तम् प्रथमयोः पूर्वसवर्णः इति अत्र प्रत्यययोः एव ग्रहणम् प्राप्नोति इति ।११ - १७ - न एषः दोषः ।१२ - १७ - अचि इति अनुवर्तते ।१३ - १७ - न चाजादी प्रथमौ प्रत्ययौ स्तः ।१४ - १७ - ननु च एवम् विज्ञायते अजादी यौ प्रथमौ अजादीनाम् वा यौ प्रथमौ इति ।१५ - १७ - यत् तर्हि तस्मात् शसः नः पुम्सि इति अनुक्रान्तम् पूर्वसवर्णदीर्घम् प्रतिनिर्दिशति तत् ज्ञापयति आचार्यः विभक्त्योः ग्रहणम् इति ।१६ - १७ - अथ वा वचनग्रहणम् एव कुर्यात् ।१७ - १७ - औजसोः पूर्वसवर्णः इति ।१ - १०० - किमर्थम् इदम् उच्यते ।२ - १०० - युष्मदस्मच्छेषवचनम् नियमार्थम् ।३ - १०० - नियमार्थः अयम् आरम्भः ।४ - १०० - अथ एतस्मिन् नियमार्थे विज्ञायमाने किम् अयम् उपपदनियमः युष्मदि मध्यमः एव अस्मदि उत्तमः एव आहोस्वित् पुरुषनियमः युष्मदि एव मध्यमः अस्मदि एव उत्तमः इति ।५ - १०० - किम् च अतः ।६ - १०० - यदि पुरुषनियमः शेषग्रहणम् कर्तव्यम् शेषे प्रथमः इति ।७ - १०० - किम् कारणम् ।८ - १०० - मध्यमोत्तमौ नियतौ युष्मदस्मदी अनियते ।९ - १०० - तत्र प्रथमः अपि प्राप्नोति ।१० - १०० - तत्र शेषग्रहणम् कर्तव्यम् प्रथमनियमार्थम् ।११ - १०० - शेषे एव प्रथमः भवति न अन्यत्र इति ।१२ - १०० - अथ अपि उपपदनियमः एवम् अपि शेषग्रहणम् कर्तव्यम् शेषे प्रथमः इति ।१३ - १०० - युष्मदस्मदी नियते मध्यमोत्तमौ अनियतौ तौ शेषे अपि प्राप्नुतः ।१४ - १०० - तत्र शेषग्रहणम् कर्तव्यम् शेषनियमार्थम् ।१५ - १०० - शेषे प्रथमः एव भवति न अन्यः इति ।१६ - १०० - उपपदनियमे शेषग्रहणम् शक्यम् अकर्तुम् ।१७ - १०० - कथम् ।१८ - १०० - युष्मदस्मदी नियते मध्यमोत्तमौ अनियतौ तौ शेषे अपि प्राप्नुतः ।१९ - १०० - ततः वक्ष्यामि प्रथमः भवति इति ।२० - १०० - तत् नियमार्थम् भविष्यति ।२१ - १०० - यत्र प्रथमः च अन्यः च प्राप्नोति तत्र प्रथमः भवति इति ।२२ - १०० - तत्र युष्मदस्मदन्येषु प्रथमप्रतिषेधः शेषत्वात् ।२३ - १०० - तत्र युष्मदस्मदन्येषु प्रथमस्य प्रतिषेधः वक्तव्यः ।२४ - १०० - त्वम् च देवदत्तः च पचथः ।२५ - १०० - अहम् च देवदत्तः च पचावः ।२६ - १०० - किम् कारणम् ।२७ - १०० - शेषत्वात् ।२८ - १०० - शेषे प्रथमः इति प्रथमः प्राप्नोति ।२९ - १०० - सिद्धम् तु युष्मदस्मदोः प्रतिषेधात् ।३० - १०० - सिद्धम् एतत् ।३१ - १०० - कथम् ।३२ - १०० - युष्मदस्मदोः प्रतिषेधात् ।३३ - १०० - शेषे प्रथम्ः युष्मदस्मदोः न इति वक्तव्यम् ।३४ - १०० - युष्मदि मध्यमात् अस्मदि उत्तमः प्रतिषेधेन ।३५ - १०० - युष्मदि मध्यमात् अस्मदि उत्तमः इति एतत् भवति विप्रतिषेधेन ।३६ - १०० - युष्मदि मध्यमः इति अस्य अवकाशः त्वम् पचसि ।३७ - १०० - अस्मदि उत्तमः इति अस्य अवकाशः अहम् पचामि ।३८ - १०० - इह उभयम् प्राप्नोति त्वम् च अहम् च पचावः ।३९ - १०० - अस्मदि उत्तमः इति एतत् भवति विर्प्रतिषेधेन ।४० - १०० - सः तर्हि विप्रतिषेधः वक्त्वयः ।४१ - १०० - न वक्तव्यः ।४२ - १०० - त्यदादीनाम् यत् यत् परम् तत् तत् शिष्यते इति एवम् अस्मदः शेषः भविष्यति ।४३ - १०० - तत्र अस्मदि उत्तमः इति एव सिद्धम् ।४४ - १०० - अनेकशेषभावार्थम् तु । अनेकशेषभावार्थम् तु सः विप्रतिषेधः वक्तव्यः ।४५ - १०० - यदा च एकशेषः न ।४६ - १०० - कदा च एकशेषः न ।४७ - १०० - सहविवक्षायाम् एकशेषः ।४८ - १०० - यदा न सहविवक्षा तद एकशेषः न अस्ति ।४९ - १०० - न वा युष्मदस्मदोः अनेकशेषभावात् तदधिकरणानाम् अपि अनेकशेषभावात् अविप्रतिषेधः ।५० - १०० - न वा अर्थः विप्रतिषेधेन ।५१ - १०० - किम् कारणम् ।५२ - १०० - युष्मदस्मदोः अनेकशेषभावात् तदधिकरणानाम् अपि युष्मदस्मदधिकरणानाम् अपि एकशेषेन न भवितव्यम् ।५३ - १०० - त्वम् च अहम् च पचसि पचामि च इति ।५४ - १०० - क्रियापृथक्त्वे च द्रव्यपृथक्त्वदर्शनम् अनुमानम् उत्तरत्र अनेकशेषभावस्य ।५५ - १०० - क्रियापृथक्त्वे च द्रव्यपृथक्त्वम् दृश्यते ।५६ - १०० - तत् यथा पचसि पचामि च त्वम् च अहम् च इति ।५७ - १०० - तत् अनुमानम् उत्तरयोः अपि क्रिययोः एकशेषः न भवति इति ।५८ - १०० - एवम् च कृत्वा सः पि अदोषः भवति यत् उक्तम् तत्र युष्मदस्मदन्येषु प्रथमप्रतिषेधः शेषत्वात् इति ।५९ - १०० - तत्र अपि हि एवम् भवितव्यम् त्वम् च देवदत्तः च पचसि पचति च ।६० - १०० - अहम् च देवदत्तः च पचामि पचति च इति ।६१ - १०० - यत् तावत् उच्यते न वा युष्मदस्मदोः अनेकशेषभावात् तदधिकरणानाम् अपि अनेकशेषभावात् अविप्रतिषेधः इति ।६२ - १०० - दृश्यते हि युष्मदस्मदोः चानेकशेषः तदधिकरणानाम् च एकशेषः ।६३ - १०० - तत् यथा त्वम् च अहम् च वृत्त्रहन् उभौ सम्प्रयुज्यावहै इति ।६४ - १०० - यत् अपि उच्यते क्रियापृथक्त्वे च द्रव्यपृथक्त्वदर्शनम् अनुमानम् उत्तरत्र अनेकशेषभावस्य इति ।६५ - १०० - क्रियापृथक्त्वे खलु अपि द्रव्यैकशेषः भवति इति दृश्यते ।६६ - १०० - तत् यथा अक्षाः भज्यन्ताम् भक्ष्यन्ताम् दीव्यन्ताम् इति ।६७ - १०० - एवम् च कृत्वा सः अपि दोषो भवति यत् उक्तम् तत्र युष्मदस्मदन्येषु प्रथमप्रतिषेधः शेषत्वात् इति ।६८ - १०० - न एषः दोषः ।६९ - १०० - परिहृतम् एतत् सिद्धम् तु युष्मदस्मदोः प्रतिषेधात् इति ।७० - १०० - सः तर्हि प्रतिषेधः वक्तव्यः ।७१ - १०० - न वक्तव्यः ।७२ - १०० - शेषे प्रथमः विधीयते ।७३ - १०० - न हि शेषः च अन्यः च शेषग्रहणेन गृह्यते ।७४ - १०० - भवेत् प्रथमः न स्यान् ।७५ - १०० - मध्यमोत्तमौ अपि न प्राप्नुतः ।७६ - १०० - किम् कारणम् ।७७ - १०० - युष्मदस्मदोः उपपदयोः मध्यमोत्तमौ उच्येते ।७८ - १०० - न च युष्मदस्मदी अन्यः च युष्मदस्मद्ग्रहणेन गृह्यते ।७९ - १०० - यत् अत्र युष्मत् यत् च अस्मत् तत्तदाश्रयौ मध्यमोत्तमौ भविष्यतः ।८० - १०० - यथा एव तर्हि यत् अत्र युष्मत् यत् च स्मत् तदाश्रयौ मध्यमोत्तमौ भवतः एवम् यः अत्र शेषः तदाश्रयः प्रथमः प्राप्नोति ।८१ - १०० - एवम् तर्हि शेषे उपपदे प्रथमः विधीयते ।८२ - १०० - उपोच्चारि पदम् उपपदम् ।८३ - १०० - यत् च अत्र उपोच्चारि न सः शेषः यः च शेषः न तत् उपोच्चारि ।८४ - १०० - भवेत् प्रथमः न स्यात् ।८५ - १०० - मध्यमोत्तमौ अपि न प्राप्नुतः ।८६ - १०० - किम् कारणम् ।८७ - १०० - युष्मदस्मदोः उपपदयोः मध्यमोत्तमौ उच्येते ।८८ - १०० - उपोच्चारि पदम् उपपदम् ।८९ - १०० - यत् च अत्र उपोच्चारि न ते युष्मदस्मदी ये च युष्मदस्मदी न तत् उपोच्चारि ।९० - १०० - एवम् तर्हि शेषेण सामानाधिकरण्ये प्रथमः विधीयते ।९१ - १०० - न च अत्र शेषेण एव सामानाधिकरण्यम् ।९२ - १०० - भवेत् प्रथमः न स्यात् ।९३ - १०० - मध्यमोत्तमौ अपि न प्राप्नुतः ।९४ - १०० - किम् कारणम् ।९५ - १०० - युष्मदस्मद्भ्याम् सामानाधिकरण्ये मध्यमोत्तमौ उच्येते न च अत्र युष्मदस्मद्भ्याम् एव सामानाधिकरण्यम् ।९६ - १०० - एवम् तर्हि त्यदादीनि सर्वैः नित्यम् इति एवम् अत्र युष्मदस्मदोः शेषः भविष्यति ।९७ - १०० - तत्र युष्मदि मध्यमः अस्मदि उत्तमः इति एव सिद्धम् ।९८ - १०० - न सिध्यति ।९९ - १०० - स्थानिनि अपि इति प्रथमः प्राप्नोति ।१०० - १०० - त्यदादीनाम् खलु अपि यत् यत् परम् तत् तत् शिष्यते इति यदा भवतः शेषः तदा प्रथमः प्राप्नोति१ - ३० - युष्मदि मध्यमः अस्मदि उत्तमः इति एव उच्यते. तौ इह न प्राप्नुतः ॒ परमत्वम् पचसि ।२ - ३० - परमाहम् पचामि इति ।३ - ३० - तदन्तविधिना भविष्यति ।४ - ३० - इह अपि तर्हि तदन्तविधिना प्राप्नुतः ॒ अतित्वम् पचति ।५ - ३० - अत्यहम् पचति इति ।६ - ३० - ये च अपि एते समानाधिकरणवृत्तयः तद्धिताः तत्र च मध्यमोत्तमौ न प्राप्नुतः ॒ त्वत्तरः पचसि मत्तरः पचामि इति ।७ - ३० - त्वद्रूपः पचसि मद्रूपः पचामि इति ।८ - ३० - त्वत्कल्पः पचसि ।९ - ३० - मत्कल्पः पचामि इति. एवम् तर्हि युष्मद्वति अस्मद्वति इति एवम् भविष्यति ।१० - ३० - इह अपि तर्हि प्राप्नुतः ॒ अतित्वम् पचति ।११ - ३० - अत्यहम् पचति इति ।१२ - ३० - एवम् तर्हि युष्मदि साधने अस्मदि साधने इति एवम् भविष्यति ।१३ - ३० - एवम् च कृत्वा सः अपि अदोषः भवति यत् उक्तम् तत्र युष्मदस्मदन्येषु प्रथमप्रतिषेधः शेषत्वात् इति ।१४ - ३० - अथ वा प्रथमः उत्सर्गः करिष्यते ।१५ - ३० - तस्य युष्मदस्मदोः उपपदयोः मध्यमोत्तमौ अपवादौ भविष्यतः ।१६ - ३० - तत्र युष्मद्गन्धः च अस्मद्गन्धः च अस्ति इति कृत्वा मध्यमोत्तमौ भविष्यतः ।१७ - ३० - अथ इह कथम् भवितव्यम् ।१८ - ३० - अत्वम् त्वम् सम्पद्यते त्वद्भवति मद्भवति इति ।१९ - ३० - आहोस्वित् त्वद्भवसि मद्भवामि इति ।२० - ३० - त्वद्भवति मद्भवति इति एवम् भवितव्यम् ।२१ - ३० - मध्यमोत्तमौ कस्मात् न भवतः ।२२ - ३० - गौणमुख्ययोः मुख्ये सम्प्रत्ययः भवति ।२३ - ३० - तत् यथा ।२४ - ३० - गौः अनुबन्ध्यः अजः अग्नीष्होमीयः इति न बाहीकः अनुबध्यते ।२५ - ३० - कथम् तर्हि बाहीके वृद्ध्यात्त्वे भवतः ।२६ - ३० - गौः तिष्ठति ।२७ - ३० - गाम् आनय इति ।२८ - ३० - अर्थाश्रये एतत् एवम् भवति ।२९ - ३० - यत् हि शब्दाश्रयम् शब्दमात्रे तत् भवति ।३० - ३० - शब्दाश्रये च वृद्ध्यात्त्वे ।१ - ५३ - परः सन्निकर्षः सम्हिता चेत् अद्रुतायाम् असंहितम् । परः सन्निकर्षः संहिता चेत् अद्रुतायाम् वृत्तौ संहितासञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।२ - ५३ - द्रुतायाम् एव हि परः सन्निकर्षो वर्णानाम् न अद्रुतायाम् ।३ - ५३ - तुल्यः सम्निकर्षः ।४ - ५३ - तुल्यः सम्निकर्षः वर्णानाम् द्रुतमध्यमविलिम्बितासु वृत्तिषु ।५ - ५३ - किङ्कृतः तर्थि विशेषः ।६ - ५३ - वर्णकालभूयस्त्वम् तु । वर्णानाम् तु कालभूयस्त्वम् ।७ - ५३ - तत् यथा ।८ - ५३ - हस्तिमशकयोः तुल्यः सन्निकर्षः प्राणिभूयस्त्वम् तु ।९ - ५३ - यदि एवम् द्रुतायाम् तपरकरणे मध्यमविलिम्बितयोः उपसङ्ख्यानम् कालभेदात् ।१० - ५३ - द्रुतायाम् तपरकरणे मध्यमविलिम्बितयोः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।११ - ५३ - किम् कारणम् ।१२ - ५३ - कालभेदात् ।१३ - ५३ - ये द्रुतायाम् वृत्तौ वर्णाः त्रिभागाधिकाः ते मध्यमायाम् ये मध्यमायाम् वृत्तौ वर्णाः त्रिभागाधिकास्ते विलिम्बितायाम् ।१४ - ५३ - उक्तम् वा ।१५ - ५३ - किम् उक्तम् ।१६ - ५३ - सिद्धम् तु अवस्थिताः वर्णाः वक्तुः चिराचिरवचनात् वृत्तयः विशिष्यन्ते इति ।१७ - ५३ - अथ वा शब्दाविरामः संहिता इति एतत् लक्षणम् करिष्यते ।१८ - ५३ - शब्दाविरामे प्रतिवर्णम् अवसानम् ।१९ - ५३ - शब्दाविरामे प्रतिवर्णम् अवसानसञ्ज्ञा प्राप्नोति ।२० - ५३ - किम् इदम् प्रतिवर्णम् इति ।२१ - ५३ - वर्णम् वर्णम् प्रति प्रतिवर्णम् ।२२ - ५३ - येन एव यत्नेन एकः वर्णः उच्च्यार्यते विच्छिन्ने वर्णे उपसंहृत्य तम् अन्यम् उपादाय द्वितीयः प्रयुज्यते तथा तृतीयः तथा चतुर्थः ।२३ - ५३ - एवम् तर्हि अनवकाशा संहितासञ्ज्ञा अवसानसञ्ज्ञाम् बाधिष्यते ।२४ - ५३ - अथ वा अवसानसञ्ज्ञायाम् प्रकर्षगतिः विज्ञास्यते ॒ साधीयः यः विरामः इति ।२५ - ५३ - कः च साधीयः ।२६ - ५३ - यः शब्दार्थयोः विरामः ।२७ - ५३ - अथ वा ह्रादाविरामः संहा इति एतत् लक्षणम् करिष्यते ।२८ - ५३ - ह्रादाविरामे स्पर्शाघोषसंयोगे असन्निधानात् असंहितम् ।२९ - ५३ - ह्रादाविरामे स्पर्शानाम् अघोषाणाम् संयोगे असम्निधानात् संहितासञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।३० - ५३ - कुक्कुटः पिप्पका पित्तम् इति ।३१ - ५३ - किम् उच्यते संयोगे इति ।३२ - ५३ - अथ यत्र एकः पचति इति एकः पूर्वपरयोः ह्रादेन प्रच्छाद्यते ।३३ - ५३ - तद् यथा ।३४ - ५३ - द्वयोः रक्तयोः वस्त्रयोः मध्ये शुक्लम् वस्त्रम् तद्गुणम् उपलभ्यते ।३५ - ५३ - बदरपिटके रिक्तकः लोहकंसः तद्गुणः उपलभ्यते ।३६ - ५३ - एकेन तुल्यः सन्निधिः ।३७ - ५३ - यथा एकः वर्णः ह्रादेन प्रच्छाद्यते एवम् अनेकः अपि ।३८ - ५३ - अथ वा पौर्वापर्यम् अकालव्यपेतम् संहिता इति एतत् लक्षणम् करिष्यते. पौर्वापर्यम् अकालव्यपेतम् संहिता चेत् पूर्वापराभावात् असंहितम् । पौर्वापर्यम् अकालव्यपेतम् संहिता चेत् पूर्वापराभावात् संहितासञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।३९ - ५३ - न हि वर्णानाम् पौर्वापर्यम् अस्ति ।४० - ५३ - किम् कारणम् ।४१ - ५३ - एकैकवर्णवर्तित्वात् वाचः उच्चरितप्रध्वंसित्वात् च वर्णानाम् ।४२ - ५३ - एकैकवर्णवर्तिनी वाक् ।४३ - ५३ - न द्वौ युगपत् उच्चारयति ।४४ - ५३ - गौः इति यावत् गकारे वाक् वर्तते न औकारे न विसर्जनीये ।४५ - ५३ - यावत् औकारे न गकारे न विसर्जनीये ।४६ - ५३ - यावत् विसर्जनीये न गकारे न औकारे ।४७ - ५३ - उच्चरितप्रध्वंसित्वात् ।४८ - ५३ - उच्चरितप्रध्वंसिनः खलु अपि वर्णाः ।४९ - ५३ - उच्चरितः प्रध्वस्तः ।५० - ५३ - अथ अपरः प्रयुज्यते ।५१ - ५३ - न वर्णः वर्णस्य सहायः ।५२ - ५३ - एवम् तर्हि बुद्धौ कृत्वा सर्वाः चेष्ठाः कर्ता धीरः तत्वन्नीतिः शब्देन अर्थान् वाच्यान् दृष्ट्वा बुद्धौ कुर्यात् पौर्वापर्यम् । बुद्धिविषयम् एव शब्दानाम् पौर्वापर्यम् ।५३ - ५३ - इह यः एषः मनुष्यः प्रेक्षापूर्वकारी भवति सः पश्यति असमिन् अर्थे अयम् शब्दः प्रयोक्त्वयः स्मिन् तावत् शब्दे अयम् तावत् वर्णः ततः अयम् ततः अयम् इति ।१ - ७९ - इदम् विचार्यते अभावः अवसानलक्षणम् स्याद् विरामः वा इति ।२ - ७९ - कः च अत्र विशेषः ।३ - ७९ - अभावे अवसानलक्षणे उपर्यभाववचनम् । अभावेआवसानलक्षणे उपर्यभावग्रहणम् कर्तव्यम् ।४ - ७९ - उपरि यः अभावः इति वक्तव्यम् ।५ - ७९ - पुरस्तात् अपि हि शब्दस्य अभावः तत्र मा भूत् इति ।६ - ७९ - किम् च स्यात् ।७ - ७९ - रसः रथः ।८ - ७९ - खरवसानयोर्विसर्जनीयः इति विसर्जनीयः प्रसज्येत ।९ - ७९ - अस्तु तर्हि विरामः ।१० - ७९ - विरामे विरामवचनम् ।११ - ७९ - यस्य विरामः विरामग्रहणम् तेन कर्तव्यम् ।१२ - ७९ - ननु च यस्य अपि अभावः तेन अपि अभावग्रहणम् कर्तव्यम् ।१३ - ७९ - परार्थम् मम भविष्यति ।१४ - ७९ - अभावः लोपः ।१५ - ७९ - ततः अवसानम् च इति ।१६ - ७९ - मम अपि तर्हि विरामग्रहणम् परार्थम् भविष्यति ।१७ - ७९ - विरामः लोपः अवसानम् च इति ।१८ - ७९ - उपरि यः विरामः इति वक्तव्यम् ।१९ - ७९ - पुरस्तात् अपि शब्दस्य विरामः तत्र मा भूत् इति ।२० - ७९ - किम् च स्यात् ।२१ - ७९ - रसः रथः ।२२ - ७९ - खरवसानयोर्विसर्जनीयः इति विसर्जनीयः प्रसज्येत ।२३ - ७९ - आरम्भपूर्वकः मम विरामः ।२४ - ७९ - अथ वा न इदम् अवसानलक्षणम् विचार्यते ।२५ - ७९ - किम् तर्हि ।२६ - ७९ - सञ्ज्ञी ।२७ - ७९ - अभावः वसानसञ्ज्ञी स्यात् विरामः वा इति ।२८ - ७९ - कः च अत्र विशेषः ।२९ - ७९ - अभावे अवसानसञ्ज्ञिनि उपर्यभाववचनम् ।३० - ७९ - अभावे अवसानसञ्ज्ञिन् युपर्यभावग्रहणम् कर्तव्यम् ।३१ - ७९ - उपरि यः भावः इति वक्तव्यम् ।३२ - ७९ - पुरस्तात् अपि हि शब्दस्य अभावः तत्र मा भूत् इति ।३३ - ७९ - किम् च स्यात् ।३४ - ७९ - रसः रथः ।३५ - ७९ - खरवसानयोर्विसर्जनीयः इति विसर्जनीयः प्रसज्येत ।३६ - ७९ - अस्तु तर्हि विरामः अवासनम् ।३७ - ७९ - विरामे विरामवचनम् ।३८ - ७९ - यस्य विरामः तेन विरामग्रहणम् कर्तव्यम् ।३९ - ७९ - ननु च यस्य अपि अभावः तेन अपि अभावग्रहणम् कर्तव्यम् ।४० - ७९ - परार्थम् मम भविष्यति ।४१ - ७९ - अभावः लोपः ।४२ - ७९ - ततः अवसानम् च इति ।४३ - ७९ - मम अपि तर्हि विरामग्रहणम् परार्थम् भविष्यति ।४४ - ७९ - विरामः लोपः अवसानम् च इति ।४५ - ७९ - उपरि यः विरामः इति वक्तव्यम् ।४६ - ७९ - ननु च यस्य अपि अभावः तेन अपि अभावग्रहणम् कर्तव्यम् ।४७ - ७९ - परार्थम् मम भविष्यति ।४८ - ७९ - अभावः लोपः ।४९ - ७९ - ततः अवसानम् च इति ।५० - ७९ - मम अपि तर्हि विरामग्रहणम् परार्थम् भविष्यति ।५१ - ७९ - विरामः लोपः अवसानम् च इति ।५२ - ७९ - उपरि यः विरामः इति वक्तव्यम् ।५३ - ७९ - ननु च उक्तम् आरम्भपूर्वकः इति ।५४ - ७९ - न अवश्यम् अयम् रमिः प्रवृत्तौ एव वर्तते ।५५ - ७९ - किम् तर्हि ।५६ - ७९ - अप्रवृत्तौ अपि ।५७ - ७९ - तत् यथा ।५८ - ७९ - उपरतानि अस्मिन् कुले व्रतानि ।५९ - ७९ - उपरतः स्वाध्यायः इति ।६० - ७९ - न च तत्र स्वाध्यायः भूतपूर्वः भवति न अपि व्रतानि ।६१ - ७९ - भावाविरामभावित्वात् शब्दस्य वसानलक्षणम् न ।६२ - ७९ - भावाविरामभावित्वात् शब्दस्य अवसानलक्षणम् न उपपद्यते ।६३ - ७९ - किम् इदम् भावाविरामभावित्वात् इति ।६४ - ७९ - भावस्य अविरामः भावाविरामः भावाविरामेण भवति इति भावाविरामभावी भावाविरामभाविनः भावो भावाविरामभावित्वम् ।६५ - ७९ - अपरः आह ।६६ - ७९ - भावभावित्वादविरामभावित्वात् च शब्दस्य अवसानलक्षणम् न उपपद्यते इति ।६७ - ७९ - तत्परः इति वा वर्णस्य अवसानम् । विरामपरः वर्णः वसानसञ्ज्ञः भवति इति वक्तव्यम् ।६८ - ७९ - वर्णः अन्त्यः वा अवसानम् ।६९ - ७९ - अथ वा व्यक्तम् एव पठितव्यम् अन्त्यः वर्णः वसानसञ्ज्ञः भवति इति ।७० - ७९ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।७१ - ७९ - न वक्तव्यम् ।७२ - ७९ - संहितावसानयोः लोकविदितत्वात् सिद्धम् ।७३ - ७९ - सम्हिता अवसानम् इति लोकविदितौ एतौ अर्थौ ।७४ - ७९ - एवम् हि कः चित् कम् चिद् अधीयानम् आह ॒ शन्नोदेवीयम् सम्हितया अधीष्व इति ।७५ - ७९ - सः तत्र परमसन्निकर्षम् अधीते ।७६ - ७९ - अपरः आह ॒ केन वस्यसि इति ।७७ - ७९ - सः आह ॒ अकारेण इकारेण उकारेण इति ।७८ - ७९ - एवम् एतौ लोकविदिततौ अर्थौ ।७९ - ७९ - तयोः लोकविदितत्वात् सिद्धम् इति । N/A References : N/A Last Updated : January 17, 2018 Comments | अभिप्राय Comments written here will be public after appropriate moderation. Like us on Facebook to send us a private message. TOP